Қазіргі түркі тілдеріндегі сөзжасамдық Үдерістер шойбекова ғазиза бейсенбекқызы
жүктеу/скачать 1,7 Mb. Pdf көрінісі
|
ҚАЗІРГІ-ТҮРКІ-ТІЛДЕРІНДЕГІ-СӨЗЖАСАМДЫҚ-ҮДЕРІСТЕР
| Жақын – жақын –жақын сөздерінің семантикалық
тәсіл арқылы дамуы. Күлтегін” ескерткішіндегі кездесетін тағы бір үстеу сөз «йағру» – жақын мағынасы. Йағру барып үкүш кісі өлтіг – Жақын барып көбің қырылдың (Күлтегін жырынан). Бұл сөздің үстеуге айналуына –ру қосымшасы әсер етіп тұр. Сөздікке жүгінсек: Йақын сын. 1. Жақын, жақында орналасу. зат. 2. жақын, жақын туыс, өзі. Жақын үст. мағыналары кездеседі. Сөз тіркесі құрамында да негізгі мағыналары сақталған: йақын біл - жақынырақ біл. йақын йағуқ - жақын туыстар. йақын кел - жақын кел. йақын тут - жақын тұт. Аталған тұлғалардың екінші варианты – йағуқ сөзі. Йағуқ 1. Жақын, жақын орналасу. 2. жақын туыс. жақын үст. [ДТС]. Йағуру: йақын – жақын, жақындау мағыналары да кездеседі. Бұған қарап ортақ түбірлер йақ ~ йағ деп көрсетуімізге болады. Ал енді ортақ мағынасы қайсы, соған тоқталайық. Екеуіне ортақ түбір йақ-йағ болғандықтан, біздіңше, түбір мағынасы йағ - йақ - жақындау, жанасу мағыналарымен сәйкес келеді. Демек, алғашқы мағынасы қимылдық мағына да, -ру қосымшасы жалғанып, үстеулік мағына туып тұр. Үстеулердің тарихи қалыптасуында -ғару, -геру, -қару, - керу, -ару, -еру тұлғаларының үстеу сөз қалыптастырудағы ролін білеміз. Үстеу сөз тудырушы бұл тұлғалар туралы А.Есенқұлов кеңінен жазып 85 кеткен. Алғашқы кезеңде сөздердің күрделі болмағаны сияқты, қосымшалар да тек жалаң түрде жалғанып, уақыт өте келе күрделеніп, құранды жұрнаққа айналған. Сол сияқты - ғару, - геру, - қару, - керу, - ару, - еру қосымшалары да екі морфемадан 1) -қа (-ке, -ға, -ге, -а, - е), 2) -ру секілді морфемадан тұрған. Тілдегі үстеулену процесін толығымен, жан-жақты қарастырған зерттеушінің пікірінше -ға, -ге барыс септігінің жалғаулық тұлғалары. Ал -ру, -рү формалары «қарай» мағынасындағы шылау деп көрсетеді. Бұл пікір де қисынға келеді. Тілде түрлі процестер жүріп жатады. Біздіңше, -ру, - рү шылауының түп негізі көне түркілік - ур етістігінде жатса керек. Йағуру/йақын – жақындау, жақындастыру мағынасындағы йағуру – йақ ұру, яғни жақын ұру, жақындау, жақын тұру тіркесі сияқты -ур етістігінің тұлғалық, мағыналық дамуын өзге ғалымдардан ерекше түсіндірген тілші Б.Сағындықұлының -ур-дың көмекші етістік тұлғасы деп беруін қолдаймыз. Лингвист ғалымның айтуынша: «ас ежелгі *ур= етістігінің даму жолы мынадай болған: – тірі түбір>өлі түбір – негізгі етістік>көмекші етістік – көмекші етістік> тірі жұрнақ>түбірге сіңісіп кеткен өлі жұрнақ; – көмекші етістік>өзгелік етіс, көмекші етістік> шақ». Осыған қарап, *ур етістігінің көне уақыттарда түрлі тілдік функцияларды атқарғанын көреміз. Осы секілді ілгерү - алға қарай ұру, кұрығару – кейін қарай ұру, іч- ре – ішке қарай ұру, тач-ра – тысқары қарай ұру, йырғару – терістікке қарай ұру т.б. үстеулердің табиғаты осылай қалыптасқан. Сөйтіп, йағ+уру үстеуі 86 ҚАЗІРГІ ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ СӨЗЖАСАМДЫҚ ҮДЕРІСТЕР йақ - жақындау етістігіне -уру көмекші етістігі үстеу тудырушы тұлғаға айналып үстеуленген. Шылаулану – өзге сөз таптарындағы сөздердің шылау сөздерге ауысуын білдіретін конверсиялық процесс. Шылау – түркі тілдеріндегі ең жас сөз табы. Түрколог В.М.Насилов: «известно, что в тюркские языки в синтаксическом строе не имели категории союзов и историческое развитие подчинительной и сочинительной связи обходилось без союзов», – деп жазады. Яғни шылаулардың пайда болуын салалас, сабақтас құрмалас сөйлемдердің пайда болуымен байланыстырады. Зерттеу мақаласында түркі шылауларын емес, өзге тілден енген кірме шылауларды тізіп береді. Лингвист А.М.Щербак: «союзы в большинстве своем появляются в период рассвета так называемой чагатайской литературы»- деп жазады да, Шығыс Түркістан ескерткіштерінің тіліндегі мынадай шылауларды тізіп береді: азу, aju – немесе, ja – немесе, жә болмаса, аб…аб – не ол емес, не бұл емес, нэ… нэ – не ол емес, не бұл емес, ара… ара – бірде олай, бірде бұлай. Сонымен, қазіргі қазақ тілінде қолданылып жүрген шылауларға талдау жасап көрейік. жүктеу/скачать 1,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|