Аман абасилов әлеуметтік лингвистика

40
қатысушы ретінде қосылатын тәсілі. Бұл зерттеушінің туысқан не 
жақын таныстарының сөйлесім әрекеттерін зерттеуде жүзеге аса-
ды. Өйткені олар зерттеушіге үрке қарамай, не оның бақылауына 
назар аудармай «жақсы» да, «жаман» да сөйлемеуге, яғни күнделікті 
қалпын сақтайды. Осындай тәсілмен мысалы, мәскеуліктердің, 
ленинградтықтардың, саратовтықтардың орысша ауызекі сөйлеу 
тілі, Москва, Челябинск, Элистадағы қарапайым-тұрмыстық тіл-
дері зерттелген [18,4.]. 
Сөйлесім әрекетін басқа да қарым-қатынас құралдарын (мими-
ка, жестерді) бақылауда микрофондық ақаулардың (эфектілердің) 
және бақылаушының қатысуынан болатын ыңғайсыздықтарды 
болдырмас үшін жасырын камера қолданылады. Бақылаушыға 
қажетті материалдарды алуда бұл әдіс әрқашан тиімді бола бер-
мейді. Информанттарға ескертусіз болатын бұл бақылауды үй іші 
жағдайында туысқандар, достар не жақсы таныс адамдар ара-
сында өткізуге болады. Мұндай бақылауды сондай-ақ қоғамдық 
орындарда (жиналыстарда, клубтарда, сауда үйлерінде, поштада, 
транспортта т.б.) жүргізуге болады. Алайда мұнда материалды 
құжаттау мәселесінде, информанттардың әлеуметтік мәртебелерін 
анықтауда (олардың мамандығы, тұрғылықты жері, білімі т.б.) 
қиындықтар туғызады.
Жалпы сөйлесім әрекетін бақылауды информанттармен қатынас 
жасай отырып, нәтижесін кейін есте қалғанымен талдау арқылы да 
жүргізуге болады. Сондай-ақ тікелей бақылаудың бұдан да басқа 
түрлері көп-ақ, тек соның қайсысын қолданғанда зерттеушінің 
мақсат-мүддесіне сай, тиімді болады, соны пайдаланған жөн.
Тікелей бақылаудың жалпы тәртібіне мыналар жатады:
1.Жұмыс мазмұнын ойластыру, оның мақсаты мен негізгі 
кезеңдерін белгілеу.
2.Әлеуметтік белгілерін есепке ала отырып (жасы, жынысы, 
туған жері, білімі, әлеуметтік жағдайы, мамандығы т.б.), біршама 
типті информанттарды таңдау.
3.Қажетті мәліметті алу үшін біршама типті сөйлесім жағдаятын 
таңдау, не соған жағдай туғызу. Мысалы, әңгімелесушілерге бай-

41
ланысты тілді таңдау (билингвизм жағдайында) немесе тілдің өмір 
сүру формаларының бірін таңдау (диглосия жағдайында), сөйлеу 
тақырыбын т.б. тілдік жағдаят компоненттерін таңдау.

жүктеу/скачать 2,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: