СИМВОЛДАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ: ҚАЗАҚ ЖƏНЕ АҒЫЛШЫН

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
190 
өмір-салтынан туындаған таудың символикасын 
береді: “Чувственно  воспринимаемый  природ- 
ный  мир – одно  из  оснований  на  котором 
выросло  национальное  мироощущение  кочев- 
ника.  Близки  и  дороги  кочевнику  и  горы.  С  их 
образом связывает он самое дорогое и вечное – 
высоту  и  чистоту.  Они – символы  бессмертия, 
его  прародина” [2; 87]. Ол  үшін  тау  мен  жол 
биіктік пен тазалықтың, мəңгілік өмір мен туған 
жердің символы.  
Ағылшындар  үшін  де  тау  символдық  сипат 
үстейді.  Оны  біз  Томас  Манның  шығармашы- 
лығынан  байқаймыз: “Амбивалентность  образа 
горы  нашла  отражение  в  романе  Томаса  Манна 
“Волшебная гора”. Она не только подразумевает 
возвышение  над  обыденным,  которое  транс- 
формирует  героя  и  устраняет  некую  под- 
спудную  “симпатию  к  смерти”,  но  и  выступает 
как  средоточие  смерти,  где  правят  Минос  и 
Радамант... Самый важный аспект горы связан с 
тем,  что  она  может  выступать  в  качестве 
структуры,  соединяющей  различные  сферы 
бытия” [3;73]. Бұл  жерде  тау  жағымсыз  немесе 
негативті,  яғни  күшті  бола  тұра,  өлімнің 
символын 
беріп 
тұр. 
Бұндай 
негативті 
символика  Джозеф  Уоран  Битчтің  еңбегінде 
берілген  Оденнің (Auden)  Paysage Moralise 
өлеңінде  берілген.  Онда  тау  қорқыныш  пен 
үрей,  жаудың,  көлеңкенің,  күштің  символы 
қызметінде  тұр.  Бірақ  тау  ағылшындар  үшін 
жетістіктің  де  символы  бола  алады.  Өйткені 
түсті болжаған кезде британдықтар былай дейді: 
“Climbing a mountain symbolizes a task you are 
facing. If you are at the top of a mountain it 
symbolizes achievement.”  [4].   
 Қорыта  келгенде,  ағылшын  мəдениетіндегі 
тау  символикасының  өрісі  қазақ  мəдениетіне 
қарағанда  өзгешелеу.  Қазақ  үшін  тау  Отан,  
туған  жер,  жетер  жетістік,  болашақ,  мəңгілік, 
ажалсыздық,  күш,  қуат,  даналылық  сияқты 
символдар болса, ағылшындар үшін тау жаудың, 
қорқыныш  пен  үрейдің,  күштің  негативті 
символикасын бере тұра, позитивті жетістік пен 
мақсат,  тауға  өрлеу,  алға  ұмтылу  дегенді  де 
білдіре алады.   
Қазақтарда  түске  қатысты  кодтар  өте  жиі 
қолданылады.  М.Əуезовтың  айтуы  бойынша 
қазақ  үшін  ең  негізгі  екі  түс  бар, олар: ақ  жəне 
қара түстері. 
Түстерді біз адамның жас ерекшеліктерімен 
де байланыстыра аламыз. Бұрынғы кезде отбасы 
мүшелерінің  біреуі  о  дүниеге  аттанғанда  киіз 
үйге сол адамның жас ерекшелігін көрсететін ту 
тігілген.  Егер  де  қызыл  түс  болса,  ол  жас 
азамат,  қара  түс  орта  жастағы  жəне  ақ  түс 
үлкен  жастағы  адамның  кеткенінің  белгісі 
болған.  Қара  түс – жердің,  түннің,  кейде  қай- 
ғының  түсі.  Қара  түсі  қазақта  көбінде  мық- 
тылықты,  күшті,  қорқыныш  пен  үрейді  біл- 
діретін символ. Мысалы: 
Қара қанжар, қара қан, 
Қара дауыл, қара тер, 
Қаралы жан, қаралы əн, 
Қаралы жыл, қаралы жер.  
Қара бұлтты көшірді 
Қайда қара желіңіз?! 
“Бəрін бастан кешірді 
Ақ тілеулі еліміз... [5;139] 
Автор  соншама  бастан  өткен  қиыншылық 
пен зұлымды, жаудың образын толықтай жағым- 
сыз жағынан көрсете білген.  
Қара  түс – көптеген  мəдениеттерде  сияқты 
ағылшындар  үшін  де  өлімнің  символы.  Олар- 
дың  мəдениетінде  адам  қайтыс  болған  кезде 
жерлеуге  келгендердің  барлығы  қара  түсті  киім 
киеді.  Шекспир  үшін  өлім  жəне  тозақ  қара 
түспен берілген: “black days of funeral at the end”. 
Хеллоуин  болатын  күні  көпшілік  қара  киінеді 
жəне қара түсті қалпақ пен қара жамалғай киген 
мыстандар  образы  оның  символы  болып 
қалыптасқан.  Мыстандар – негативті  сипатта 
жамандық  пен  қастандық,  құпия  мен  магия, 
мистика символы.  Сөйтіп, қара түсі –  екі мəде- 
ниет  үшін  де  жағымсыз  өлім,  қорқыныш,  зұ- 
лымдықтың символы. 
Ерте  замандарда  ұлттар  аспан  күштеріне 
тағзым  етіп,  эмблема  түрінде  осылардың  сим- 
волын  қолданған:  Күн,  Ай  жəне  Жұлдыз.  Түркі 
халықтары  да  осы  үш  киеліге  тағзым  еткен. 
Көне  сенімдерге  сəйкес,  адам  дүниеге  келгенде 
ол  үшін  аспанда  өмір  бойы  жанып  тұратын 
жұлдыз  пайда  болады.  І.Есенберлиннің  “Көш- 
пенділер” трилогиясында мынадай үзінді бар:  
“Дəл  осы  сəтте  төбе  тұсынан  бір  жарық 
жұлдыз аға жөнелді. 
 – Жұлдызым жоғары,– деді Таймас ақырып 
күбірлеп.” [6;Эпилог] 
Немесе мына өлең жолдарында:  
Жұлдыз ақты. 
Жұлдыз ақпай тұра ма?! 
Тағы бір жан нүкте қойып күнəға... [7; 17] 
Қазақта жұлдыз ақса, немесе жұлдыз құласа 
біреу  дүниеден  өтті  деген  наным  бар.  Құлап 
бара  жатқан  жұлдызды  көрген  кімде  кім  болса, 
өзін  сақтап  қалу  мақсатында  “Менің  жұлдызым 
жанып  тұр!”  деп  сыбырлауы  керек.  Сонымен, 
құлап бара жатқан жұлдызы – өлімнің  символы.  
Жұлдыздар  адам  баласының  көз  алдына 
жыпылықтап  келгенмен,  олар  əлдеқайда  үлкен. 
Шекспирдің  романының  бірінші  бөліміндегі 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
191
жұлдыздардың  қиысуы  махаббаттардың  тағдыр 
арқылы  бір-бірін  кездестіруімен  байланысты- 
рады.  Ромео  мен  Джульеттаның  жағдайында 
тағдыр жұлдызы оларға қарсы жұмыс істегендігі 
жайлы  айтып  кетеді.  Ромео  Капулет  кешіне 
барар  алдында  бір  құбылысты  сезіп  былай 
деген: "my mind misgives some consequence 
hanging in the stars". Бұл  жерде  де  Ромео 
тағдырдың қалауы бойынша жұлдыздар қиысып 
оны  күтіп  тұрған  сезімнің  белгісін  байқайды. 
Джульетта  болса,  жұлдызды  махаббат  символы 
ретінде қарастырып, еркі болса, оны бөлшектеп, 
барлығы  да  осындай  күшті  сезімнің  бар  екенін 
білсе дейді. 
Қазақтар  үшін  құлап  бара  жатқан  жұлдыз 
өлімнің  символы  болса,  ағылшын  мəдениетінде 
ол адамға сəттілік алып келеді деп түсінеді. 
Қазақ  мəдениетінің  ең  киелі  сан – жеті 
саны.  Жеті  сан  есімінің  киелі  саналатынын 
ғалымдар  өткен  ғасырда-ақ  анықтаған. “Жеті” 
саны тек Таяу Шығыс жерінде емес, сонау алыс 
жатқан  Сібір,  Қиыр  Шығыс,  Африка,  тіпті 
Океанияның аз халықтарында да киелі.  
О.  Сүлейменовтың  былай  деп  жазған: “У 
казахов есть чувство к истории: В каждом доме 
...хранят  шежіре,  родословную,  восходящую  до 
седьмого  колена” [8;35] Көшпенділердің  бар- 
лығы өздерінің жеті атасын таныған. Қ.Мырзалиев 
киелі  жеті  санына  байланысты  мынадай  өлең 
жолдар арнаған: 
“Жетіңізге талай сан тіркеседі 
Жеткен бала жетіге құрт өседі. 
Жерлеген соң жетісін береді ылғи, 
Жеті күннен тұрады аптамыз да! 
Жеті сінген біраздың санасына 
Сегіз емес, алты емес 
Жеті атасына 
Мұсылмандар жаттатқан баласына” [1;19] 
“Жеті”  саны  ежелден  қасиетті,  киелі  деп 
аталады.  Оның  себебеі  орта  ғасыр  алхимиктері 
мен  астрологтардың  жеті  күнге,  жеті  жұлдыз 
атын беруі, жеті металдың (алтын, күміс, темір, 
сынап,  қалайы,  мыс,  қорғасын)  пайда  болған 
күні  деп  жексенбі,  дүйсенбі,  сейсенбі,  сəрсенбі, 
бейсенбі,  жұма,  сенбі  күндері  деп  ат  берген- 
дігінен [9; 25]. Бұл  киелі  жеті  санының  сиқыр- 
лық  қасиеті  космогониялық  ұғыммен  байла- 
нысты. 
Жеті саны қазақ халқы үшін киелілік, көне- 
лілік,  махаббат,  қазіргі  кезде  сəттілік,  бəледен 
сақтайтын  символ  ретінде  қарастырылады. 
Бүгінде  жеті  саны  молшылық,  байлық  символы 
деуге  болады.  Мысалы, “777”, “077” немесе 
“707”  сияқты  нөмірі  бар  автокөлікті  иемденген 
адам сəтті, бақытты, бай адам болып есептеледі 
немесе  бұл  нөмір  оған  сəттілік  əкеледі  деп 
қабылданады. 
Ағылшын  мəдениетінде  де  жеті  санының 
символдық  бейнесі  кездеседі.  Олар  үшін  кем- 
пірқосақтың  соңын  көрген  адам  сəтті  болады 
деген ұғым бар екен, өйткені оның аяқ жағында 
алтын  салынған  қапшық  бар  делінген.  Кем- 
пірқосақта  жеті  түрлі  түс  бар.  Жеті  саны 
американдық,  ағылшын  мəдениетінде  сəтті  сан 
ретінде қарастырылып, сəттілік алып келеді деп 
есептелінеді.  
Қазақ  халқының  тілі  өте  бай  жəне  жан-
жануарларды  сөзінде  өте  жиі  жəне  түрлі 
əдістермен  қолданған.  Жануарлар  қашан  да  кез 
келген тілде үлкен символдық роль атқарған. 
Кез келген нəрсені таңбалаушы тілдік бірлік 
жайындағы ұғымы əр ұлтта өзгеше. В.фон Гум- 
больдтың ойынша: “Тіл ұлттың, халықтың өзіне 
тəн  ерекшеліктерін  білдіреді  жəне  оны  қалып- 
тастырады,  дүниені  танудың  ұлттық  сипатын 
бейнелейді,  сондықтан  да  түрлі  ұлттардың 
дүниетанымының  негізін  олардың  тілінен  іздеу 
керек”.  Қазақ  халқының  да  мəдениеті  мен 
тұрмысында мəні ерекше төрт түлік мал жөнінде 
басқаларға ұқсамайтындай өзіндік пікірі бар.  
Қазақ  халқы  көшпенді  болғандықтан,  бар- 
лық  жануарлардың  ішінен  жылқыны  ең  негізгі 
ретінде  қараған.  Жылқы – батырдың  қолы, 
қанаты, серігі: 
Тұлпарға мінген Ұлы даланың, 
Тарпаң мінезді ұлы боламын. 
Жауларым семсер сілтеген сəтте, 
Қиылған талай гүлім, қарағым. [7;5] 
Төрт түлік малдың ішінде жылқы – малдың 
патшасы  саналған.  Жылқы – ер  қанаты  деген 
қанатты сөз тегін айтылмаған. Жақсы ат мінген 
жарым патша. Аты жоқ жарлы өзін елдің қоры 
сезінген.  Халқымыздың  бүкіл  тіршілігі,  еңбегі 
мен  өнері  онымен  тығыз  байланысты.  Жауға 
шапқанда  батырдың  желмая  жүйрігі,  ең  сенімді 
досы.  Халықтың  ұлттық  сана-сезімі  мен 
тіршілік-тынысының  бір  бөлігіне  айналған 
жылқының  қазақ  үшін  маңыздылығы  мына 
өлеңдң айқын берілген: 
Қазақ үшін ертоқым тақтан қымбат, 
Қазақ үшін арғымақ бір патшалық. 
Боздалада боздаған бабаң жайын 
Білгің келсе, жас ұрпақ, аттан сұра! 
Танауынан бораған отты лебі 
Тұлпардан сұрасаң, көп біледі 
Сол – бабаңның досына басын шұлғып, 
Сол – бабаңның  дұшпанын  тепкіледі! 
[1;228-229] 
Сөйтіп,  жылқы  малы  қазақ  үшін  батырлық, 
байлық,  ерлік,  серіктік,  ер  қанатын  білдіретін 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
192 
символ.  Атқұмар,  атжанды  қазақ  халқы  үшін 
жылқы – қозғалыс  көзі,  өмір  сүру,  тіршілік  ету 
формасы.  Жылқы - əлемнің  жоғарғы  бөлігі, 
интеллект белгісі, ата-бабалар символы. Жылқы 
-  тəңірдің  тірі  бейнесі,  нұры.  Жылқы - күннің, 
қозғалыстың,  тұрақтылықтың  символы.  Қазақ 
поэзиясында асқақ арманның, шабыттың белгісі. 
Байлықтың, сəн-салтанаттың да белгісі - жылқы. 
Ағылшын  мəдениеті  үшін  жылқы  күштің, 
мықтылықтың, əсемдік пен сəндік, мəртебелілік, 
қуат  пен  еркіндіктің  символы.  Келттік  символ 
ретінде  қарастыратын  болсақ  ол – соғыстың 
символы  болған.  Соғыс  өзімен  бірге  жеңіс, 
билік,  шыдамдылық  алып  келеді.  Осындай 
айбын  мен  ерліктің  көріністері  жылқының 
символдық  көрінісі  болып  қаралған.  Ағылшын 
мəдениетінде  жылқының  символдық  сипаты 
оның  түсімен  тығыз  байланыста  жүреді. 
Мысалы  қара  жылқы  –  құпия,  сыр,  өлім  мен 
түннің символы болса, ақ жылқы – жарық, күн, 
күш-қуат,  арылу  мен  жаңа  өмірді  алып 
келушінің  символы  ретінде  жүреді.  Ерте  заман 
мəдениетінде  сияқты  жылқы  жануарының 
символы  түстерде  жақсы  сипатталады.  Карл 
Юнг жылқы адам баласының интуитивті жағын, 
санасын көрсете алады деп есептейді жəне оның 
ойынша, жылқы – адамның түстердегі символы. 
Мысалы,  түсіңізде  өзіңізді  жылқы  үстінде 
көрсеңіз,  ол  сіздің  проектіңіз  немесе  бір 
оқиғаның  сəтті  аяқталуын  білдіреді.  Түсіңізде 
аттан құласаңыз ол сіздің жұмысыңыздың дұрыс 
жүрмегенін  жəне  сол  үшін  өзіңіз  уайымдап 
жүргеніңізді көрсетеді. Мойнына жүген тартқан 
жылқы  сіздің  жаныңыздың  тынышсыз  жəне  бір 
еркіндіктің 
жетіспеушілігін, 
қажеттілігін 
көрсетеді деген.   
Қазақ  халқының  ұлттық  қасиетін  үстейтін 
символ – домбыра.  Домбыра  қазақ  музыка 
аспаптарының  ең  көне,  əрі  байырғы  ұлттық 
музыка  өнерінің  ұйытқысы  ретіндегі  халықтың 
жан  серігі  болып  саналатын  бірегейлеріне 
жатады.  Домбыра  қазақ  халқыынң  өзімен  бірге 
дүниеге  келіп,  бірге  қайнасып  кеткен,  музыка 
мəдениетінде  қайталанбайтын  феноменді  құбы- 
лыс  болып  саналады.  Оның  қарапайымдылығы 
өзін  “қазақпын”  деп  мақтанып,  сыйлай  білетін 
қазақтың  қолынан  көрініп,  шаңырағының  асты- 
нан  табылуынан  да  байқауға  болады.  Домбыра 
қасиеті  мен  өзіндік  ерекшелігін  поэзияның  тілі 
мен  көркем  тілімен  айшықталған  мысалы 
жетерлік [10;86]. Домбыраның  символдық  ролі 
Қ.Мырзалиевтің  өлеңдерінде  жақсы  берілген. 
Ақын  бір  ғана  домбыраның  табиғатына  тəн 
қасиеттерді  ұлттық  тұрғыдан  осылай  танып-
біліп,  соншама  көп  эпитет-теңеулер  арқылы 
сипаттап  отыр.  Көріп  отырғанымыздай, “дом- 
быра”  феномені  қазақ  ақын-жазушыларының, 
халық  ауыз  əдебиетінің  көтеріңкі  бір  ұлттық 
сезіммен,  жүрек  қалауымен,  ерекше  шабытпен 
жырлаған  əлеуметтік  құбылысқа  ұқсаған  дүние 
болып саналады.  
Домбыра,  қазақ  халқы  үшін  қатардағы  бір 
музыкалық  аспап  қана  емес,  ол  көненің  көзін- 
дей,  ертеден  сақталып  келе  жатқан  рухани 
өмірдің асылы, қасиетті де кəделі символы.  
Ағылшын  мəдениетіне  келетін  болсақ, 
британдықтарды  сипаттайтын  көптеген  сим- 
волдар  бар. “Британдық”  деп  атағанда  ойға  ең 
бірінші болып келетін символдардың жиынтығы 
берілген:  
Британдықтардың  бейнесін  беретін  символ 
ол – арыстан (BRITISH LION). Соған қоса, ол 
Англияның  эмблемасы  болып  қарастырылады. 
Басына  тəж  киген  кезбе  арыстанның  бейнесі 
“өшпес  ерлік”, “қарар  мен  саналылық”  сим- 
волын  береді.  Ағылшындарды  əйгілі  ететін 
нəрсе  деген  кезде,  тек  британдықтар  ғана  емес, 
өзге  ұлттар  мен  елдер  де,  ағылшын  шайы 
(English tea)  еске  түседі.  Шай  ішу  салты 
британдықтар  үшін  ритуал  болып  кеткен,  яғни 
шай  беру  арқылы  олар  өзінің  қонақжайлығын 
көрсетіп,  мəдениеттілік  танытады.  Бұл  салт, 
қонақжайлылық  пен  шай  ішу  мəдениеті  қазақ 
мəдениетіне  өте  ұұқсас  болып  келеді.  Əйгілі 
Google  ақпарат  іздеушісі  британдықтар  ара- 
сында  “ұлттың  логотипті”  анықтау  мақсатында 
15  мың  адамды  қамтыған  сауалнама  өткізді. 
Респонденттермен  берілген  ең  жиі  кездесетін 
суреттердің  ішінде  британдық  ту,  монархия 
жəне  таңғы  ас  орын  алған.  Соған  қоса, 
логотиптердің  жартысында  британдықтарды 
дүние  жүзіне  əйгілі  еткен  тұлғалар  көрсетілген. 
Ең  əйгілі  британдықтар  тізімін  королева 
бастайды  жəне  Шекспир,  Гарри  Поттер  мен  
Джеймс  Бонд  содан  кеəнгі  орындарды  ием- 
денген.  Респонденттердің 50% астамы  британ- 
дық  туды  ұсынған  жəне  үштен  бірі  Биг-Беннің 
бейнесі  бар  суреттерді  жіберген.  Мифологияға 
жүгінген респонденттер уэльсттік айдаһар мен 
лохнесстік айуан бейнелерін беруді жөн көрген.  
Сөйтіп, жоғарыда айтылғандарды сараласақ, 
əр  ұлттың  өзіне  ғана  тəн  ұлттық-мəдени 
ерекшеліктері  болатынын  айтамыз.  Ол  түрлі 
образдар,  мінездер,  стереотиптер,  материалдық 
жəне  рухани  құндылықтарды  қамти  алады. 
Осылардың  барлығы  тек  бір  ғана  этносқа  тəн 
бола  алатын  немесе  сол  этностың  көрінісі, 
айнасы  мен  көзі  бола  алатын  символдардың 
жиынтығын  құрады  да,  өз  көрінісін  тілде 
табады.  

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
193
1.   Мырзалиев  Қ. 3 т.  шығ.  жинағы.  Өлеңдер  мен 
поэма. Алматы. Жазушы, 1989. 
2.   Шакенова  Э.  Художественное  освоение  мира.  В 
кн: Кочевники. Эстетика. Издательство “Ғылым”. А., 1993. 
3.   Сейфуллин С.. Шығармалар. І т. Алматы. 1960. 
4.  
http://www.experiencefestival.com/a/
 
Dream_Symbol_ Mountain/id/6146148 
5.   Қазақ  тілінің  түсіндірме  сөздігі. 8т.  Қаз  ССР 
Ғылым Академисы. А.: Ғылым, 1985. 
6.   Есенберлин  І.  Көшпенділер.  Қаһар. 3 кітап.  А., 
1986. 
7.   Райымбекұлы  М..  Кентавр. “Жалын  баспасы”. 
Алматы, 2008. 
 
 
 
8.   Сүлейменов  О.. “Азия”.  Книга  благамеренного 
читателя. Алматы. Жазушы, 1975. 
9.   Қазақ халқының салт-дəстүрлері. Алматы, 1994. 
10.  Тілтаным.А.Байтұрсынов  атындағы  білім  инсти- 
туты. Алматы. 1-2006. 
* * * 
В  статье  рассматриваются  понятие  символа  и  не- 
которые виды символов казахской и английской культуры 
и их выражение через язык. 
* * * 
This article consider notion of symbol and some types of 
symbols in Kazakh and English cultures and its expression 
through language.    
 
 
 
А. Н. Юрьев 
 
КОНЦЕПТ «ГРЕХ» В НАЦИОНАЛЬНОЙ КАРТИНЕ МИРА 
(на материале разговорных и просторечных глаголов русского языка). 
Статья 2 
 
 
В  работе  Ананиной  Т.  В. «Эмоции  и 
языковая картина мира» говорится, что «…одну 
из  важнейших  областей  человеческой  личности 
представляют  эмоции.  Это  сфера  психической 
деятельности  и  эмотивных  оценок.  Мир 
человеческих  эмоций  является  одной  из 
локальных  картин  мира.  Сознание  человека, 
формирующее идеальный образ внешнего мира, 
есть  не  только  знание  об  объекте  познания, 
противостоящем  субъекту,  но  это  познание 
эмоционально  окрашено,  так  что  субъект  и 
объект «переживаются» как нечто единое. 
Эмоции  охватывают  всю  сферу  челове- 
ческой  личности  и  являются  во  многом  опре- 
деляющими  при  изучении  человеческого  фак- 
тора в языке.  
Значимость  мира  эмоций  при  изучении  и 
описании  картины  мира  обусловлена  следую- 
щим.  Картина  мира – это  не  просто  языковой 
образ  реального  мира,  но,  прежде  всего, 
субъективный  образ  объективной  реальности, 
создаваемый  человеком.  Мир  бесконечен,  а 
человек  ограничен  и  конечен  в  своих  возмож- 
ностях  миропостижения.  Любая  языковая  
 
 
 
картина мира содержит  с неизбежностью черты 
человеческой субъективности. ЯКМ несет в себе 
черты  антропоморфичности,  то  есть  челове- 
ческого  способа  восприятия.  Это  не  зеркальное 
отражение  мира,  а  интерпретация,  что  зависит 
от  призмы,  через  которую  человек  видит  мир... 
Эмоциональные  реакции  на  те  или  иные 
предметы и явления одинаковы для людей всего 
мира, безотносительно к их культуре, языку или 
образовательному уровню» [1]. 
В первой статье было рассмотрено семанти- 
ческое  поле  «Раздражение»,  которое  входит  в 
состав  семантического  микрокласса  «Гнев»  с 
точки  зрения  нравственно-ценностного  компо- 
нента  сознания,  который  ответственен  за  фор- 
мирование  субъективно-национального  отноше- 
ния  ко  всему,  что  отражается  в  языке.  Данная 
статья является продолжением, и анализ пойдет 
на эмоционально-оценочном уровне. 
В  семантическое  поле  «Сквернословие» 
входят  слова  с  общей  семантикой – ругаться, 
браниться. В отличие от первого семантического 
поля  «Раздражение»  здесь  идет  распределение 
внутри поля на три микрополя:  
 
 
Сквернословие 
  
 
 
Воздействие на объект 
 
Ругаться 
 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
194
Микрополе  «Воздействие  на 
объект» 
включает  в  себя  шесть  глаголов:  взъесться, 
задираться, 
наброситься, 
налететь, 
на- 
пуститься, наскочить.  
Глагол  взъесться  имеет  значение,  которое 
сообщает нам о начале действия против другого 
человека – Невзлюбив,  рассердившись  или 
раздражившись,  начать  упрекать,  обвинять, 
бранить кого-н., что в свою очередь показывает 
связь  с  семантическим  полем  «Раздражение». 
Однако  в  ТСУ  при  слове  есть  употреблен 
следующий  пример,  который  показывает,  что 
это  слово,  можно  отнести  к  данному  полю,  но 
сточки зрения религии – Что это, тобой словно 
бес  овладел?  Бес  и  есть  (Островский).  Таким 
образом,  данный  глагол  с  одной  стороны, 
выступает  как  продолжение  семантического 
микрокласса «Гнев», а с другой стороны, может 
включаться  в  одну  метафорическую  группу,  в 
основе которой лежит слово бес. 
Следующим  глаголом  нашего  анализа 
является  слово  задираться.  По  СОШ-3  данный 
глагол  выступает  со  значением  «Приставать  к 
кому-н.,  затевая  ссору,  драку».  Если  СОШ-3 
констатирует  факт,  то  ТСУ  показывает,  что 
данное  слово  обозначает  начало  действия – 
Начать  драться.  Бабы-то  наши  задрались  на 
рынке  (Гоголь),  а  СД – развитие  событий – 
Драчуны  задираются  до  полусмерти.  Из 
вышесказанного  можно  сделать  вывод,  что 
Толковый  словарь  Ожегова  и  Шведовой  указы- 
вает  на  «слова» (глаголы  говорения),  а  ТСУ  и 
СД – действие. 
Слово  наброситься  проходит  по  двум 
словарям:  СОШ-3  и  ТСУ,  выступая  с  общим 
значением – начать с жаром бранить, упрекать – 
Какие вы мне вещи приносили? – набросилась на 
него Паша (Чехов). 
Глаголы  налететь  и  наскочить  зафиксиро- 
ваны  с  данным  значением  только  в  СОШ-3: 
налететь – Наброситься  на  кого-н.  с  выго- 
ворами,  с  угрозами;  наскочить – Приступить  к 
кому-н. с упреками, грубыми придирками.  
Но  следующий  глагол  в  себе  несет  как  бы 
пояснение  к  всему  вышеизложенному.  Глагол 
напуститься  показывает  состояние  человека, 
который  пьет.  Если  посмотреть  на  значение 
этого  слова  по  СОШ-3  и  ТСУ,  то  мы  увидим 
следующее – Накинуться с бранью, с упреками. 
В СД дан пример – Он напустился на меня, как 
бешеный.  Используя  «Правило  шести  шагов» 
Ю. Н. Караулова, мы проверяем слово бешеный 
и  выясняем  следующее:  при  этом    слове  были 
указаны  примеры – Сказали:  бешеных  всех 
перевешали;  неправду  сказали,  одного  не 
связали.  Знать,  бешены  не  все  перевешаны. 
Бешена  собака  и  хозяина  кусает.  Дураки  да 
бешены, знать, не все перевешаны. Сын в отца, 
отец во пса, а все в бешеную собаку. Бешеному 
не давай ножа в руки. Бешеному дитяти ножа 
не давати. И от доброго отца родится бешена 
овца. Пьяный, что бешеный. 
Таким  образом,  семантическое  поле  «Воз- 
действие  на  объект»  имеет  связь  с  семанти- 
ческим  полем  «Раздражение» (взъесться),  а 
также  с  другим  микроклассом  «Пьянство» (на- 
пуститься). 
Следующим  семантическим  полем  является 
«Ругаться», в него вошло 26 глаголов, но будут 
рассмотрим только некоторые из них. 
Глаголы бесить и сатанеть. Бес и сатана - 
Человѣкъ  мстительный  и  злобный,  или  же 
хитрый,  лукавый,  ловкій,  изворотливый  → 1. 

жүктеу/скачать 3,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: