Казахский национальный

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
7
дүниеге  үрке  қараған,  ақын  кеудесін  үрей 
кеулеген  сəттердің  де  сырын  сыртқа  өлең 
жайған. 
Оның  өлеңдерінің  басым  көпшілігі  өмірдің 
қуатын  тереңге  үйірген  күнделікті  баяу  ағысы- 
мен қарапайым өрімге тартылады. 
Өлеңдік  өрнек,  өлшем,  өлең  өру  тəсілде- 
рінде  анау  айтқан  мен  мұндалап  тұрған  жаңа- 
шыл  сипаттар  байқала  бермейтіндей  көрін- 
генімен,  ақын  Бақыткерей  Ысқақ  өлеңдерінің 
өзіндік  бітімі,  көпке  еліктемеген,  дүние  бол- 
мысты  дара  танымымен  пайымдау  бағытында 
жатыр.  Жаратылыстың  мың-сан  құбылысының 
əлдеқандай  бір  жұмбағын  жарқ  еткен  сəтінде 
аулап  қалған  тұстар  ақындық  алымын  ай- 
ғақтайды. Əсіре пəлсапа, езіліп, егілген жасанды 
тəтті  мұңға  тұншықпайды.  Қысқа,  жинақы 
өлеңдерде  салмақ  бар.  Сабырға  бой  алдырған 
салиқалы ой бар. 
Ұшпа  желдей  үйіріп  əкеп,  ұйқаспен  ұста- 
тып,  сəлден  соң  жылт  еткен  ұшқын  ұмыт 
болатын  ұрымтал  тəсілмен  туған,  əккі  ақын- 
дықтың айласын іздемеген.  
Бақыткерей  Ысқақтың  «Қайыңдышоқы» 
жыр  кітабы  шашырап  түскен  маржандай  таза 
өлеңдерімен тартады.  
Теледидардан  Үндістандағы  жақұт  кеніші 
туралы  деректі  фильм  көрсеткен.  Жақұт  тастың 
ат  басындай  алтын  күйінде  кездесуі  мыңның 
бірінде болатын көрінеді.  
Асыл  тас  кенішінің  қазба  байлығының 
басым  бөлігін  құрайтын,  бағасы  бəрібір  құнды 
майда тастар екен. Кеніштің құйылған құмы мен 
сірескен  қара  тасының  арасынан  ара-тұра  көз 
қуантып,  жарқ-жұрқ  етіп  ақтарылып  түсетін 
жақұт  тастарындай  өмірдің  өлеңге  түскен  таза 
суретімен 
жүрек 
баурап 
əкететін 
сəтті 
оралымдар  ақын  Б.  Ысқақ  поэзиясының  өзіндік 
бір ерекшелігі, дара сипаты. 
Қазақтың  ақиық  ақыны  Хамит  Ерғалиевтің 
поэзиясында  қарабайырлау  жыр  жолдарын  іліп 
алып,  жоғары  көтеріп  əкететін  найзағай  сынды 
қуатты,  күннің  шуағындай  сəулелі  тіркестер 
болатын еді...  
Ақын  уақыт,  болмыс  ақиқатымен  бетпе-бет 
қалғанда, жан арпалысына түскен, торыққан бір 
сəттерде,  жансауға  іздеп  шарқ  ұрған  мазаң 
шақта  өлеңге  мұң  төгеді.  Кейде  оның  елінің 
ендігі  еркін  өмірінен  жан  қанағатын  тауып 
марқайғанынан  гөрі  жан  алаңы  дүмпіген,  жан 
айқайы ащылау шыққан жырлар басым. 
Арыздана, ашынып, айғайлап сөйлеп əңгіме 
қуа  бермейтін  біртоға  мінез  ақын  жүрек 
түкпіріндегі шыны мен сырын жасыра алмайды. 
Тағы  бір  ой  қамап,  оңаша  торыққан  сəттерде 
ақын  қадірі  асқан  даналардан  қалған  сөзге 
құлайды.  
Жүйке тозса, Адамның оңбайды ісі, 
Кімнің ерте келеді кəртайғысы. 
«Шық саятқа жігерлен, 
Қыран құстың 
Қанатында қалады – Ер қайғысы!» – 
деген менің елімнің – қариясы. 
Өртегенде өзегін жан саясы... 
 
Ақын жырларында жансыз затта жандының 
кейпін беретін поэтикалық тəсіл өнімді, ұтымды 
қолданыс тауып отырады. 
Мамыр желі құлан таза, 
Құбылады нұрланып. 
Басын тығып қоламтаға 
Көсеу кірген сұрланып. 
Оның  өлеңінде  көктем  таяп  қалған  сəтте 
желек  шəлі  жамылған  қайың  қыздар  тау 
басынан  төмен  сырғып,  жылжып  қалаға  кіреді. 
Жаз  келіп,  ақ  теректер  бұлғақтап,  бұрымдай 
тарқатылып,  жүз  өріліп  басын  шайқап  ас- 
қақтайды.  Қоғалы  көл,  көгілдір  аспан,  дауылды 
теңіз,  қара  орманның – бəрі-бəрінің  тірі  кейпі 
жан аулайды. 
Жинақтағы  өзегін  өмірден  алған  суреті 
бедерлі, бояуы айшықты, жүрекке жылы өлеңнің 
бірі – «Оят жаңбыр». 
Құйыл жаңбыр, 
төгіл жаңбыр, бұрымыңды тарқатып, 
Атырапты, 
топырақты, жіберді аяқ шаңдатып. 
... Жатқан тылсым, 
Тазартылсын, сай-саланы аршыңдар, 
Ұйқылы-ояу 
тірлік баяу, қалай жүрген жансыңдар. 
Табиғат  құбылысын,  тіршілік  əрекеттерді 
жалпы  адамзаттық  мұраттармен,  лирикалық 
қаһарманның  көкейтесті  мүдделерімен  астас- 
тыра,  емеурінмен  айтуға  ұмтылысы  ақын 
өлеңіндегі өзіндік бір қыры. 
«Ақ диірмен» өлеңіндегі адамның еңбек сəті 
өлең жолдарына мінсіз жасалған қолтума заттай 
шеберлікпен ашылған. 
Кіндігіне бақалақ, тығырық сап, 
Тұтқа сабын жіп орап нығырықтап, 
Тарттым түнде жүрелеп, ақ диірменді, 
Күндіз қолым тимесе – іңір ұйықтап. 
Ұяға сап уыстап ақтағанды, 
Ықылықтап, ыңылдап салғам əнді. 
Бір ырғақпен диірменді дөңгелетіп 
Желп-желп етіп түсетін тартқам дəнді. 
Ақын  өмір  арқалатқан  тіршілік  жүгін,  бас- 
тан өткен арғы-бергіні диірмен таспен астастыра 
отырып ой түйеді. 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
8 
Диірмен тастай – Дүние... көріп келем, 
Жаратқанның жазғанын маңдайыма! 
«Жұрттағы үй». Бұл өлеңде өткен ғасырдың 
90-жылдары  қаңырап,  қаусап  қалған  ата  жұрт- 
тың жайы, өмір суреттері кино лентасындай көз 
алдыңнан өтеді.  
Жан мұңы, жан алаңы, жан айқайы тұтасып 
түскен,  шашау  шыққан  артығы,  олпы-солпысы 
жоқ жұмыр өлең. 
... Қария қарттар жоқ бүгін, 
Теңейміз бəрін асылға. 
Атадан қалған көз мүлкін, 
Жоғалттым өткен ғасырда. 
Қабырға қалған сойдиып, 
Қамшы, тымақ ілінген. 
Пеш орны жатыр монтиып 
Əжелер белі бүгілген... 
 
Ақын  Бақыткерей  Ысқақ  шығармашылы- 
ғындағы үзілмеген желі, тұғырлы арқаудың бірі 
–  Ауыл.  Ауыл – қазақтың  тарихи  тұғыры. 
Тіршілік  діңі.  Ауыл – елдің  іргесі. «Ел  іргесі 
аман  болсын»  деген  тілек  болған  халықта.  
Бейопа  уақыт,  бейдауа  құбылыстар,  бейберекет 
əрекет.  
Ақын  ауылды,  оның  аңқылдаған  алаңсыз 
Адамын,  Азаматын  іздейді.  Атадан  қалған 
асылды жоғалттық дейді. 
Өңкей  келісімге  құрылған  кербез  өлең  жа- 
саудың сəті əрдайым түсе бермесі анық. 
Асқақтамай,  аспандатпай,  ой  ойнатпай 
отырып-ақ  тіршілікке  тепсініп  төрелік  айтудан 
гөрі  шындықпен  астасқан  өмір,  əлеумет  жайын 
қозғау  дағдысы,  машығы – ақын  өлеңінің  атап 
өтер бір ерекшелігі.  
Пəлсапа  төгіп  ділмарсымайды.  Өзінің 
орнын  біледі.  Жанын  ашады.  Жаратылыс  қал- 
пымен  тіршіліктен  сезген,  түйгенін  өлеңге 
төгеді. 
Бақыткерей  Ысқақ  өлең  жасаудың  қитұр- 
қыларына аса құштар емес. Кеуде тербеген сезім 
серпіліп  сыртқа  шыққанда  көзімен  көргенінен, 
жанымен  сезінгенінен  тіршілік  адам  пендеге 
арқалатқан  ауыр жүкті азайтудың амалы – өлең 
туады. «Жұрттағы үй» – ауылдың азасы. 
Жым-жырт малсыз айдала, 
Келмейді ешкім бұл жерге. 
Жасындай көздің жол ғана 
Төгіліп жатыр өзенге. 
Кесіртке кірді қуысқа, 
«Қожасы Мен, – деп, – сарайдың»... 
Гүрілдеп ұшқан дауысқа  
Жұтаған жұрттан қараймын. 
«Реанимацияда»  сынды  туындылар  ақын- 
ның өмірдің  былайда байқала бермейтін елеусіз 
құбылыстарынан  өлең  жасау  ептілігін  көрсетіп 
жатады. 
Ақ түтектер көк тамырдай тарбиып, 
Жатыр маған шыны-шыны қан құйып. 
... Ана сүтін, жүрегімнің қорегін, 
Бүлдірдім-ау, қалған өмір – тірі өлім. 
Шыны-шыны (жынға толы шараптай) 
Адам қанын – 
Ішіп жатыр – жүрегім! 
Ақын  кейде  өзінің  қалпын  былайша  жет- 
кізеді. 
Жұмбақ жанның, 
ұстай алмай ұсқынын, 
Көлеңкемді қуып жүрген Адаммын. 
 
Бұл  күй  жалқы  пенденің  ғана  басындағы 
жай болмаса керек... 
Жер  басып,  бастан  қилы  күй  кешіп,  күн 
кешіп  жүрген  жан  иесінің  таным,  пайымы 
жатқан  жыр  жолдарында  жатқан  өмір  уағызы 
елең еткізеді. 
Бəрі де орынды тіршілік, 
Жатса да теңіздер күрсініп. 
Тышқан да тірлігін жасайды, 
Ініне бір кіріп, бір шығып. 
«Өмірдің  тоғыз  баллдық  толқындары» – 
дейді ақын бір арпалыс сəтті жүрек шынысынан 
өткізіп отырып. 
«Қарлығашым» өлеңінде ақын адам баласы- 
ның  құс  қанатты  туысы – қарлығашты  іздейді. 
Құт  мекен  ауыл  қаңырап  қалғанда  көрінбей 
кеткен  қарлығашын  іздеп  шарқ  ұрған  көңілдің 
жыры кім-кімге де таныс күйдің, таусылмайтын 
мұңның сырын шерткен. 
Қарлығаш  құсым,  қай  жақта  жүрсің, 
келмедің туған ауылға. 
Қанатың  талып, 
қайратың 
қайтып, 
қалдың ба дауыл, жауында. 
Құз-жардан таппай, есікті жаппай, 
отырмын басым салбырап. 
Ақ  тамақ  құсым,  жылайды  ішім,  аспан-
жер қалды қаңырап. 
Қарсы  алып  қырдан,  зуылдап  алда, 
ұшпайсың 
бірің бұл күнде, 
Тартынып барған, оралмай қалған, келіндей 
кеткен төркінге. 
«Қыпшақ тілінде» ақын жүрегін бабалардан 
қалған  бас  қазына,  баға  жетпес  асыл – ана 
тілдің,  ата  сөздің  жайы,  арғы  өткен  замана- 
лардағы елдік, ерлік дəстүрлері қозғайды.  
Азаттығымен, Ар намысымен, арғы тарихы- 
мен,  тіршілік  үнімен,  ақсандық  қазына,  ай- 
батымен  астастыра  келіп  айтылған  тоқтамдар 
елең еткізеді.   

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
9
Ана тілім – 
Бабамның таза қаны. 
«Асыл  сый» – өмір  жайлы  тобықтай  түйін, 
тоқтамнан  туған,  ақынның  ой  кеңістігінің  шек-
шеңбері,  шеберлік-ізденіс  алымы  анық  түскен 
өлеңінің бірі. 
Тұрмысыңмен тірлікте алшаңдайсың, 
Қанша секір, бойыңнан аса алмайсың. 
Енді  бірде  ақын  өмірдің  аяқ  асты,  тосын 
«сыйы» – басқа түскен бейнет, айтып келмейтін 
ауыртпалық туралы толғайды. 
Жігіт едім, тұрмайтын қолды-аяққа, 
Көңілім бай, ақы, пұл алмай-ақ та. 
Бір пендеге арамдық ойламай-ақ, 
Шыға келдім таянып ақ таяққа. 
Дос сыйлаған асыл таспен зерлеген – шұбар 
таяқ қанша құнды болса да, бір басқан екі аяқ – 
арман.  
Жылдан жылға, жинақтан жинаққа ақындық 
алымы, дүниетаным ауқымы өзі айтқан «Есілдің 
мырза  толқынындай»  шалқары  шымырлап, 
айдыны  қаныға  түсіп  жыр  жазған  Бақыткерей 
Ысқақ  дүние-болмысқа  жанарын  тіктеп  сергек 
сезіммен  қарап,  ой  аулап,  құлағын  түріп  сыр 
тыңдап адамдық таза қалпымен ғұмыр кешкен.  
Оның  өлеңдері  тіршіліктің  тарау-тарау 
қисындарымен  сабақтасып,  тұтасып  жатыр. 
Ненің  жайын  сөйлесе  де  ақын  жанымен  ақ- 
тарылып,  ашынып  отырады.  Оның  əсіресе  
 
 
 
 
кейінгі  кезеңде  туған  жырларында  кімге  де 
болса  соқпай  өтпейтін  тіршіліктің  шуақ  сəулесі 
де  мол,  дүние  болмыстың  бет  қарыған  ызғары, 
суық шындығы да аз емес. Ақын айнала өмірдің 
ақиқатына алыстан көз салып, көлгірсіп төрелік 
айтпайды, жүрекпен сөйлейді. 
Тұралаған тұрмысқа амал бар ма, 
Берекесіз пенденің беделіндей... 
Атамекеннің  аңы  мен  құсын,  аспаны  мен 
даласын,  ақ  қайыңды  орманын,  асқар  тауын, 
алыста  қалған  ауылын  айтқанда  асқақтап, 
арқаланып,  алқып,  шалқып  жыр  төгетін,  туған 
жердің  қара  тасынан  жылу  сезінетін,  жұмсақ, 
жұмбақ  бір  күйге  бөгетін  ақын,  бір  сəт  бүгінгі 
уақыт таңбасы айқын түскен өлеңдерге ойысады 
да,  аяусыз  ақиқат,  азаматтық  аңсар  астасқан 
əлеуметтік  арқауы  шымыр  өлеңдерімен  шығар- 
машылық өрісінің өзіндік белестерін танытады. 
__________________ 
1.  Ысқақ  Б.  Қайыңды  шоқы. – Алматы: «Жазушы».  
– 2003. – 305 б. 
2.  Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: «Санат». – 1993. 
– 325 б. 
3.  Шапай  Т.  Шын-жүрек,  бір  жүрек. – Алматы: 
«Жазушы». – 2001. – 189 б. 
* * * 
В  статье  «Поэтический  мир»  рассматриваются  осо- 
бенности поэзии Бахыткерея Искака. 
* * * 
The article  is concerned with peculiavities of poelvy of 
Bakhtigerei Iskhaha  Life in world of poetry.  
 
 
 
 
 
Е. Н. Гасымова 
 
ПУБЛИЦИСТИКА ИЛЬЯСА ЭФЕНДИЕВА В 50-Е ГОДЫ ХХ ВЕКА 
 
 
Народный  писатель  Азербайджана  Ильяс 
Эфендиев  был  одним  из  мастеров  слова,  чья 
актуальная 
по 
содержанию, 
тематически 
многогранная  публицистика,  наряду  с  прозой  и 
драматургией,  составляющими  материнскую 
линию его творчества, сыграла значимую роль в 
развитии азербайджанской общественной мысли 
и литературного сознания с 40-х годов ХХ века 
до наших дней.   
Публицистика 50-х  годов  глубоко  образо- 
ванного,  широко  эрудированного  и  обладаю- 
щего богатым жизненным опытом И.Эфендиева 
органично  сплетена  с  формированием  и 
развитием  азербайджанской  литературы,  его 
творческими 
проблемами. 
Публицистика 
И.Эфендиева 
характеризуется 
своей 
от- 
 
 
крытостью,  масштабом,  искренностью  и,  при 
необходимости, резкостью. 
В  статьях  требовательного  и  скромного 
писателя  нашли  свое  отражение  важные 
стороны  многовековой  азербайджанской  лите- 
ратуры,  современный  литературный  процесс, 
вопросы  драматургии  и  театральной  критики, 
своеобразное  мнение  о  русской  и  мировой 
литературе.  В  статьях,  написанных  писателем  в 
разные  годы,  господствует  ясность  позиции, 
сильная  логика,  опирающаяся  на  весомые 
доводы.  Обращение  И.Эфендиева  к  публи- 
цистике  в 50-е  годы  ХХ  века  приобрело 
актуальность  как  общественная  необходимость 
жизненной  среды,  эпохи,  в  которой  он  жил  и 
писал.  В  этот  период  публицистическое  слово  

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
10 
И.Эфендиева,  выступая  по  мере  необходимости 
в  качестве  товарища,  учителя,  критика,  умеет 
быть  помощником  и  советчиком  читателю. 
Подавляющее  большинство  статей,  написанных 
в  этот  период,  посвящены  проблемам  лите- 
ратуры,  искусства  и  культуры.  Это  можно 
заметить  и  из  названий  статей: “Рассвет  над 
Каспием” (газета  “Молодежь  Азербайджана” 
1950),  вместе  с  И.  Гасымовым  и  Г.Сеидбейли 
”Почему 
киноискусство 
Азербайджана 
отстает?” (газета  “Литература” 1952), “Повесть 
“Молодость” (журнал    “Азербайджан” 1953), 
“Жизнь  между  волнами“ (газета  “Литература  и 
искусство” 1954), ”Вопросы мастерства в нашей 
прозе” (газета  “Литература  и  искусство” 1955), 
“Напишем  новые  произведения  для  детей” 
(газета “Литература и искусство” 1955), вместе с 
О.Сарывелли  “Ради  воспитания  молодого 
поколения” (альманах  “Голос  молодежи” 1955), 
“Товарищеская  беседа” (газета  “Литература  и 
искусство” 1957), ”Ощущение  новизны” (газета 
“Литература  и  искусство” 1958) “Накануне III 
съезда 
писателей 
Азербайджана” (газета 
“Коммунист” 1958), “О  нашей  драматургии  в 
последние  годы” (журнал    “Азербайджан” 2, 
1959)  и  др.  Так  как  И.Эфендиев  существовал 
своей  эпохой,  и  в  своей  публицистике  он  был 
оперативным  и  призывающим,  хотел  придать 
направление 
литературно-публицистической 
мысли.  При  оценке  с  этой  точки  зрения 
нетрудно  заметить,  что  в  публицистических 
статьях И.Эфендиев выступал из единства темы, 
недостатков,  проблем,  предложений  и  резуль- 
тата,  ради  качества  литературы,  искусства 
доводил до своей эпохи свои призывы. 
В  статье  “Ради  высокого  искусства” (1945) 
И.Эфендиев  призывал  спасать  художественную 
прозу  от  догматичности,  искусственности, 
схематичности.  Считает,  что  создание  образа, 
персонажа  должно  быть  спасено  от  положи- 
тельной или отрицательной полярности, должен 
создаваться человеческий образ в целом: “У нас 
часто  автор,  говоря  хороший-плохой,  положи- 
тельный-отрицательный,  делит  людей  на  две 
части. Их вина пишется сразу и с самого начала 
вывешивается  им  на  шею.  Такой-то  герой 
отрицательный.  Поэтому  автор  собирает  все 
погрешности,  что  только  может  представить  в 
мире,  о  которых  когда-либо  видел  или  слышал, 
и  отдает  все  этому  человеку...  Большинство 
изображенных  в  нашей  прозе  отрицательных 
людей  это  воры,  мошенники,  продающие  свои 
совесть  и  честь  ради  денег  и  чинов,  готовые 
ради  своих  мелких,  тусклых  и  низких  страстей 
пожертвовать  всем,  включая  живых  людей. 
Нужна  ли  критика  этих  людей?  Нужна”. 
И.Эфендиев  посвятил  эту  статью  объяснениям, 
связанным  преимущественно  с  отрицательным 
типом,  потом  повел  речь  о  положительном 
герое, об отношении к нему критики, и культуре 
писательства.  Статьи  И.Эфендиева  “О  романе 
“Война” (1948), “Повесть  “Молодость” (1953), 
“Ценное  произведение” (1954), ”Вопросы 
мастерства  в  нашей  прозе” (1955), “Талант- 
ливый  прозаик” (1958), “С  большим  рвением,  с 
высокой  художественностью” (1963), “Ради 
современности” (1963), “Вспоминая вас” (1966), 
“Очень  ценная  творческая  жизнь” (1968), 
“Талант и тема” (1971), “Мой материнский мир” 
(1974), “Народный  писатель” (1971), “Совре- 
менность в центре внимания” (1978), “Писатель 
современных  проблем” (1984) связаны  с  соз- 
данием повестей и романов.  
В  этих  статьях  основная  цель  связана  с 
художественным 
языком, 
современностью. 
И.Эфендиев  неоднократно  отмечал  важность 
изучения 
художественного 
языка 
Мирза 
Джалила,  А.Ахвердиева  С.С.Ахундова,  был 
сторонником  использования  в  языке  возмож- 
ностей  народного  языка,  изучения  националь- 
ного  колорита,  русских  классиков  и  мировых 
мастеров,  призывал  овладевать  сильными 
художественными произведениями. 
На  наш  взгляд,  больше  чем  в  лирике  и  
прозе,  И.Эфендиев  писал  более  оперативные 
статьи  в  области  драматургии.  Он  писал  
о 
классиках 
национальной 
драматургии 
М.Ф.Ахундзаде,  Н.Везирове,  А.Ахвердиеве, 
Дж.Мамедкулизаде,  М.Ибрагимове,  М.Гусейне, 
Дж.Джаббарлы,  С.Рахмане,  М.Тахмасибе  и 
других.  В  статьях  И.Эфендиева  о  нашей 
драматургии  соединяются  литература-театр-
художественная  постанов-ка-актер.  В  этих 
статьях  основополагающим,  ведущим  является 
метод  общего  пространства  критики  и  публи- 
цистики.  Он  делал  призывы  изучать  традиции 
национальной  и  классической  человеческой 
драматургии,  показывая  существующие  худо- 
жественные  недостатки,  призывал  современных 
драматургов учиться у них. Опытный мастер не 
писал  беспроблемных,  безрекомендательных 
статей,  в  каждой  статье  выразился  огонь,  жар 
бьющегося сердца.  
Призыв  к  живым  классикам  составляет 
основу 
драматургических 
заключений 
И.Эфендиева. “Театр  был  для  И.Эфендиева 
таким  же  полностью  естественным,  без 
преувеличений  атрибутом  его  повседневной 
жизни, как дыхание, питье, новости, и особенно 
последние  тридцать  два  года  его  жизни  (после 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
11
“Ты  всегда  со  мной”)  прошли  самым  тесным 
образом  с  театром”.  Он,  отдавая  преиму- 
щество  драматургическо-театральному  един- 
ству, высоко оценивает единство жанра и сцены. 
По  этой  причине  призывал  молодых  дра- 
матургов  Рауфа  Исмаилова,  Афгана  Аскерова, 
Тофика  Мехтиева,  Лютвели  Гасанова,  Джаван- 
шира Мамедова учиться у живых классиков. 
Литературная критическая позиция И.Эфен- 
диева  и  в  драмах  большей  частью  литературно-
публицистического,  информационно-пропаган- 
дистского  характера.  По  этой  причине  его 
анализы ясны, пафосны, немного в патетичном и 
поэтичном  духе.  Вначале  он  берет  за  основу 
факты,  далее  оценивает  их  с  позиции  совре- 
менности,  пропагандирует,  будто  высказывает 
претензию  и  предложение,  оказывает  влияние 
на  создание  произведений  идейно-художест- 
венного  содержания,  развитие  литературного 
процесса  по  правильному  пути,  завершает 
статьи в рекомендательном, призывном духе. Не 
случайно  К.Талыбзаде  писал,  что  И.Эфендиев 
относится  к  нашим  самым  читаемым,  самым 
любимым,  и  к  тому  же  ни  на  кого  не  похожим 
писателям.  У  него  свои  темы,  свой  подход  к 
жизненным  событиям  и  метод.  В  этих 
проблемах,  прославивших  творчество,  сильны 
своеобразие,  оригинальность.  Писатель  обычно 
не  любит  обращаться  к  жизненным  проблемам, 
понятным  и  известным  каждому,  а  способен 
вывести наружу такие истины реальности, такие 
вопросы,  которые  вместе  с  тем  бывают  и 
новыми,  вызывают  литературный  интерес, 
приводят  в  движение  размышляющих  о 
современных  жизненных  проблемах  и  не 
случайно,  что  становятся  причиной  общест- 
венного 
обсуждения, 
полемики. 
Статьи 
“Крестьянка” (1963), “Несколько  слов”(1973), 
“Мое  мнение  о  “Крике” (1946), “Рассвет  над 
Каспием” (1950), “Наша 
современная 
драматургия”(1954), “Вышли  из-под  дождя, 
попали 
под 
ливень” (1955), “Молодые 
драматурги” (1955), “О  нашей  драматургии  в 
последние  годы” (1959), “Мысли  о  крестьянке” 
(1963), “Огонь  по  керемовщине” (1964), 
“Вспоминая  вас” (1966), “Вестник  свободы” 
(1969), “Жизненное могущество мастера” (1979), 
“Сияющая  звезда  нашей  культуры” (1982) 
относятся  именно  к  таким.  В  этих  статьях 
И.Эфендиев  или  прямо,  или  косвенно  говорил 
об  отношении  к  художественному  языку, 
сконцентрировал  внимание  на  реализме  и  его 
естественном  психологизме.  Он,  говоря  о 
художественном  решении  правды  жизни,  берет 
в  качестве  основного  образца  драматургию 
М.Ф.Ахундзаде,  Дж.Джаббарлы,  С.Вургуна, 
М.Ибрагимова, 
С.Рустама, 
М.Гусейна, 
А.Мамедханлы,  призывает  учиться  у  них 
искусству  создавать  живые,  совершенные 
характеры.  Он  отмечал  и  то,  что  стараясь 
выразить  идеи  людей,  не  можем  увидеть  и 
ощутить  их  индивидуальные  особенности, 
глубокие психологические признаки. “Забываем, 
что  человек  не  может  быть  не  связанным  с 
мировоззрением,  мыслью  и  заключением, 
образом  поведения,  его  индивидуальными 
особенностями, привычками и обычаями”. Часть 
публицистических  статей  И.Эфендиева  связана 
с  детской  литературой.  Его  статьи  “Напишем 
новые  произведения  для  детей” (1955), 
“Создадим  достойные  произведения  нашим 
детям” (1966) посвящены  вопросам  детской 
литературы.  В  этих  статьях  писатель  с  ин- 
формационно-напоминательной 
интонацией 
сообщает  об  истории  создания  детских  произ- 
ведений, традициях, основных представителях и 
их  художественных  образцах,  далее  кон- 
центрирует  внимание  на  специфике  их 
произведений,  а  затем  показывает  недостатки  и 
дает рекомендации. Перед лицом такого анализа 
были  оценены  заслуги  А.Шаиг,  С,С,Ахундов, 
М.М.Сеидзаде,  М.Дилбази,  Х.Алибейли,  Х.Зия, 
Т.Муталлибов,  Н.Сулейманов,  Т.Махмуд  и  др. 
Нет  такой  серьезной  статьи  И.Эфендиева,  в 
которой  не  говорилось  бы  о  вопросах 
постановки  и  решения  театральных  проблем.  С 
этой  точки  зрения,  у  писателя  много  статей,  в 
которых  к  месту  говорилось  и  о  театральных 
вопросах. 
Статьи 
“Наша 
современная 
драматургия” (1954), “Гордость  нашей  сцены” 
(1957), “О  нашей  драматургии  в  последние 
годы” (1959), “Требование  эпохи” (1960), 
“Мысли  о  “Крестьянке” (1963), “Вестник 
свободы”(1969), “Талант  и  тема” (1971), 
“Большой  гуманист” (1972), “Труд  и  талант” 
(1986)  в  этом  отношении  характерны.  В  этих 
статьях есть интересная позиция И. Эфендиева о 
теории  театра,  отображении  его  практической 
деятельности.  То  есть  он  содержательно-
структурно исследовал вопросы идеи, идеологии 
и  результатов  и  итогов  практической  дея- 
тельности. “Наша  современная  драматургия” 
крупнообъемная  статья,  создана  на  основе 
доклада,  произнесенного  драматургом  на II 
съезде  писателей  Азербайджана.  В  статье, 
посвященной  на  самом  деле  литературным 
вопросам,  И.Эфендиев,  на  основе  единства 
троицы – сценическая постановка, режиссерская 
работа,  актерская  игра - выражает  теорети- 
ческое,  практическое  отношение  к  совре- 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
12 
менному 
состоянию 
театра. 
Драматаруг 
приветствует  приход  “Жизни”  (М.Ибрагимова) 
на  сцену  после  смерти  Дж.Джаббарлы  и 
описывает  его  сценическое  воплощение.  Затем 
направляет  свое  внимание  на  драму  С.Вургуна 
“Вагиф”.  Сценическое  воплощение  спектакля 
“Вагиф”,  его  драматургический  язык,  истори- 
ческие  реалии,  исторический  пафос  и  его 
последующий 
резонанс (“Гачаг 
Наби”, 
“Ханлар”, “Фархад  и  Ширин”, “Низами”, 
“Джаваншир”, “Туманный  Тебриз”, “Гатыр 
Мамед”, “Утро  Востока”)  был  исследован  на 
основе  анализа  каждого  театрального  произ- 
ведения.  И.Эфендиев  требовал  от  сценического 
произведения  глубокий  общественно-сатири- 
ческий пафос  и  указывал, что  Государственный 
Драматический  Театр  им.  А.Азизбекова  имеет  
в  этой  области  МОЩНЫЙ  практический 
трудовой  опыт.  Театр,  как  с  точки  зрения 
репертуара, так и актерского состава достаточно 
сильный.  В  этой  области  поставлено  на  сцене 
много  театральных  произведений,  созрело  та- 
кое 
актерское 
поколение 
как 
М.Алиев, 
С.Рухулла, 
М.Давудова, 
А.Герайбейли, 
А.Алекперов, 
Р.Афганлы, 
М.Марданов, 
А.Курбанов, 
М.Санани, 
М.Велиханов, 
Б.Шекинская,  Г.Курбанова,  А.Солтанова  и  др. 
И.Эфендиев  отмечает  также  то,  в  театре  в  свое 
время  ставились  и  такие  великие  русские 
мастера  как  Гоголь,  Островский,  Горький. 
Потом  драматург  рассказал  и  о  недостатках, 
связанных  с  работой  театра.  Показал,  что 
“однако  появившееся  в  последние  годы  в  этом 
театре отставание с течением времени все более 
открыто  ощущается...  В  ряде  новых  постановок 
не  ощущается  прежней  жизненности,  прежней 
свежести.  В  них  внешний  эффект,  ложный 
пафос  чувствуется  более  чем  реализм,  смысл. 
Задача  создать  по-настоящему  живой  характер 
отошла на второй план. Одним словом, театр не 
отвечает  требованием  сегодняшнего  передового 
зрителя!  И.Эфендиев,  ценя  режиссерскую 
деятельность  А.Искендерова,  вместе  с  тем 
показывал  и  его  недостатки.  Воспитание 
зрительского  вкуса  занимало  важное  место  и  в 
теоретической  мысли  И.Эфендиева,  по  этой 
причине  у  него  было  важное  требование  к 
режиссерской  позиции: “Пусть  режиссеры 
создают  на  сцене  не  фальшивую,  а  дей- 
ствительную,  живую  жизнь.  Пусть  в  их 
постановках  актер  не  читает,  не  декламирует,  а 
разговаривает,  как  в  жизни,  естественно, 
искренне.  Пусть  он  думает  не  только  о  том, 
чтобы 
какими-то 
чудными 
движениями 
рассмешить  своего  зрителя,  но  и  том,  чтобы 
создать  совершенный  характер.  Раз  и  навсегда 
мы  должны  знать,  что  правильно  создан- 
ному  характеру  какого-либо  образа  не  нужно 
давать  искусственный  воздух.  Он  сам  в  нуж- 
ном  месте  и  рассмешит,  и  заставит  плакать... 
Только  этим  путем  сцена  может  воспитать  
вкус  зрителя.  Только  этим  путем  может 
заставить  его  задуматься”.  В  статье  «О  нашей 
драматургии  в  последние  годы» - подго- 
товленной  на  основе  доклада  на III-м  съезде 
писателей  Азербайджана,  И.Эфендиев  напи- 
сал  о  театральной  критике  и  театральных 
произведениях.  В  этой  статье  вспоминается 
режиссерская  деятельность  имевших  большие 
заслуги  в  развитии  сценического  искусства 
Адиля  Искендерова,  Александра  Туганова, 
Магеррама 
Гашимова, 
Мехти 
Мамедова, 
Алигейдара  Алекперова,  Шамси  Бадалбейли, 
Зафара  Нематова,  выражается  индивидуаль- 
ность  сценическо-театральной  деятельности 
Адиля  Искендерова:  автор  таких  ценных 
постановок как “Отелло” в 1905 года”, “Жизнь”, 
“Вагиф”, “Ханлар”, “Джаваншир” 
Адиль 
Искендеров принес на нашу сцену новый метод, 
связанный  с  духом  нашего  народа.  Основное 
свойство  этого  метода,  прежде  всего,  в  его 
сильном  реализме.  В  постановке  Адиля 
Искендерова  в  выраженной  и  ясной  форме 
видны  благородные  лица,  колорит,  мужест- 
венность нашего народа”. 
Выдвинутые  И.  Эфендиевым  мысли  о 
театре  в  основном  были  связаны  с  темой, 
современностью,  идеей,  качествами  искус- 
ства,  формой,  естественностью,  новаторством, 
психологизмом, 
режиссерской 
позицией, 
сценическим  решением  спектакля  и  актер- 
ской  игрой,  в  основном  были  призывами  к 
новым  путям  развития  Азербайджанского 
Государственного Драматического Театра.   
_________________ 
1.  И. Эфендиев. Избранное в 7 томах VII т. –  Баку, 
2002. 
2.  Ф.А.  Мехди.  Художественная  публицистика.  

жүктеу/скачать 3,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: