Казахский национальный

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
216
Т. Н. Калбирова 
 
ҚАЗАҚ ТІЛІ ҚАНАТТЫ СӨЗДЕРІН ҚҰРЫЛЫМЫ ЖАҒЫНАН ТОПТАСТЫРУ
 
 
...Қазақ  тілі...  өткірлігімен,  бой  балқытып, 
тамыр  шымырлатып  жан  жүйеңді  жандырып, 
құлақ  құрышын  қандырып  ұғымына  қонымды? 
Жүрегіңе  тиімді...  қысыл  таяң  қатал  жағдайда 
қайрап.  Егер  «Сөз  тапқанға  қолқа  жоқ» 
дегендейін  ерге,  елге  медет  болып  адам  түгіл 
жағдайдың  көмейіне  құм  құйып,  аузын 
аштырмай, үнін шығармай қоятын тіл... 
(Бауыржан Момышұлы) 
Неміс  тілі  қанатты  сөздерін  топтастырған 
универсалды  заңдылықтарды  ескере  отырып, 
қазақ  тілі  қанатты  сөздерін  оларға  телу 
нəтижесінде төмендегідей көрсеткіш беріп отыр.  
1)  Лексикалық  сигнализаторлар,  яғни 
құрамында  жалқы  есімдер,  тарихи  реальды  
сөздер кездесетін қанатты сөздер: 
Барар жерің Балқан тау, ол да біздің көрген 
тау (Халық нақылы). 
Ақтабан шұбырынды,  
Алқа көл сұлама (Қазақ тарихынан).  
Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы би,  
Мен  Біржан,  қызға  барман  аяғымнан 
(Біржан сал). 
Келтірілген  мысалдардағы  Майқы  би, 
Біржан  сал  дегендер  жалқы  есімдер  болса, 
Балқан,  Ақтабан,  Алқа  көл  тарихи  реальды 
сөздер, географиялық атаулар. 
 
2)  Грамматикалық сигнализаторлар: 
а)  морфологиялық  қасиеттегі  сигнализа- 
торларға  тілде  сирек  қолданылатын  етістік 
формасын  жатқызуға  болады.  Қазақ  тілінде 
қанатты  сөздер  құрамында  мұндай  сигнали- 
заторлар  біздің  жинаған  материалдарымыздың 
ішінде  жоқтың  қасы  дерлік.  Етістіктің  қазіргі 
қазақ  тілі  нормаларына  сəйкес  емес,  бірақ  кей 
фразеологизмдерде  кездесетін  а+ған,  е+ген 
(алаған  қолым  береген)  немесе  е+ді  сияқты 
өнімсіз 
формалары 
осы 
тілдің 
қанатты 
сөздерінде  кездеспеді.  Бірақ  кей  жағдайда 
сөйлем  ұйқастығын  сақтау  үшін  етістіктің  ауыз 
екі  тілде  қысқартылып  айтылатын  формаларын 
кездестіруге болады.  
Адам боп оңай туғанмен,  
Адам боп қалу көп қиын (Қ. Мырзағалиев). 
Айтарыңды  айтып  кет,  айта  алмайсың 
қайтып кеп (А.Тоқмағамбетов).  
Бұл  мысалдардағы  етістіктің  «боп», «кеп» 
формалары оның «болып», «келіп» деген  толық 
формаларының қысқарған түрлері.  
 
 
б)  Көптеген  қанатты  сөздерде  етістіктің 
шартты рай формасында тұру:  
Еккенің  тікен  болса,  орғаның  балауса 
болмас (Е. Ысмайлов).  
Жалқаудың  жанына  барсаң,  сылтаудың 
астында қаласын (Қ.Айнабеков).  
Атты  тағаласаң,  есек  аяғын  көтереді  
(М. Ақтайлақов).     
 
Синтаксистік сигнализаторларға қанатты 
сөздер  құрамындағы  сөз  тəртібінің  стандартты 
болмауы,  оның  поэтикалық  стильге  тəн  болуын 
көрсететін белгілер жатады.    
Бос өткізу өмірді,  
Ақымаққа көңілді (Қ. Айнабеков).  
Мың күн сынбас,  
Бір күн сынар шөлмек (Абай).  
Амалдап қарағайды талға жамап,  
Əр кім жүр алар жердің ебін қармап (Абай).  
-  Қанатты  сөздердің  құрамында  қаратпа 
сөздердің тұруы: 
Керей, қайда барасың? (Бұхар жырау).  
Аяз, əліңді біл,  
Құмырсқа жолыңды біл (Аяз би).  
-  Фрагментті,  синтаксистік  тұрғыдан  əлі 
аяқталмаған қанатты сөздер: 
Бəрін айт та, бірін айт, ... ( Б. Майлин).  
Аплатондай болсаң да, ... (Қ. Тəкежанов). 
-  Құрамы  жағынан  ерекше,  яғни,  сөй- 
лемнің  бір  бөлігін  ажырата  шеттетіп  тастайтын 
қанатты сөздер: 
Еңбегінен  танылсын,  ердің  алып    тұлғасы 
(Т. Жароков).  
Жасамаймын  бір  қолқабыс,  кейінгіге  берем 
деп (С.Торайғыров).  
3.  Қазақтар  сөз  өнеріне  жетік  келеді.  Бұл 
жұрттың  бəріне:  оқыған  адамдарға  да,  əліпті 
таяқ деп білдірмейтіндерге де байға да, жарлыға 
да тəн қасиет. (А.Брем) 
Қазақ  тілінің  қанатты  сөздеріне  жүйелі-
тілдік сигнализаторларының бар болуы да тəн 
қасиет.  Мұндай  сигнализаторларға,  жоғарыда 
көрсетілгендей,  қанатты  сөздердің  жанр-стиль- 
дік тиістілігін, олардың əдеби поэтикалық шығу 
тектерін  көрсететін  рифма,  ритм  аллитерация 
тəсілдері жатады. 
Таза мінсіз асыл тас, су түбінде жатады.  
Таза  мінсіз  асыл  сөз  ой  түбінде  жатады 
(Асан Қайғы). 
Ел  ебелек  емес,  ер  кебенек  емес  (Қаз- 
дауысты Қазыбек). 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
217
Күбі  де  май,  күбінің  түбі  де  май  (халық 
нақылы).  
Бұл  мысалдардың  бірінші  сөйлемі  негізінде 
рифма,  ритм  арқылы  жасалып  тұрса,  келесі  екі 
сөйлемде  аллитерация,  ассонанс  тəсілдері 
басымырақ түсіп тұр. Бұл жерде айтыла кететін 
бір  жай  қазақ  тілінің  қанатты  сөздерінің  бəріне 
дерлік  рифма  мен  ритм  тəн  белгілер  болып 
табылады.  
4. Жалпы тілдік сигнализаторлар  
Қазақ  тілінде  жалпы  тілдік  сигнализатор- 
лары  бар  қанатты  сөздерге  жазба  əдебиет, 
хиссалардан,  сауда-саттыққа  байланысты,  дін 
таратушылар  уағызымен,  күн-көріс  тіршілі- 
гіндегі  ортақ  ой  сана,  дəстүрге  байланысты 
басқа тілдерден келген жəне шет елдің топоним, 
этноним  атаулары  сақталып  қалған  нақыл 
сөздерді жатқызуға болады.  
Аплатондай  ақылды  (білгіш,  алып)  болсаң 
да, Наушаруандай əділ бол, Барар жерің Балқан 
тау, ол да біздің көрген тау т.б. 
Қазақ тілінде шет тілдік бастапқы формасын 
сақтап  қалған  қанатты  сөздер  жоқтың  қасы, 
дегенмен  кейінгі  кезде  газет-журналдар  бетінде 
“Cherchez  la femme”,  “Veni, vidi, vici” (Цезарь) 
сияқты қанатты сөздер кездесіп жүр, бірақ олар 
қазақ  тілі  жүйесінде  əлде  де  болса  тиянақты 
орын ала қойған жоқ. 
5.  Қанатты  сөздер  сигнализаторлары- 
ның комбинациялары. 
-  синтаксистік  жəне  жүйелі  тілдік  сиг- 
нализаторлар: 
Талаптың мініп тұлпарын, 
Тас қияға өрледің (Абай). 
Осы  келтірілген  мысалда  синтаксистік  
 
 
 
 
 
сигнализаторлар  ретінде  сөйлемнің  сөз  тəртібі 
болса,  ал  жүйелі  тілдік  сигнализатор  функ- 
циясын  бір  жағынан  рифма,  ритм,  екінші 
жағынан  аллитерация  тəсілі  атқарып  тұр. 
Мұндай  мысалдар  қазақ  тілінде  көптеп  кез- 
деседі: 
Жар басына қонбаңыз, дауыл соқса үй кетер 
(Бұхар Жырау). 
Жігіттер,  ойын  арзан,  күлкі  қымбат  (Абай) 
т.б. 
-  лексикалық – синтаксистік сигнализатор- 
лар:   
Мен  Біржан,  қызға  барман  аяғымнан 
(Біржан сал). 
Бұл  жерде  лексикалық  сигнализаторлар 
ретінде  жалқы  есім  тұрса,  синтаксистік  сиг- 
нализаторлар ретінде сөйлемдегі сөздердің орын 
тəртібі болып тұр. 
-  Лексикалық жəне жүйелі-тілдік сигнали- 
заторлар: 
Аспанды жаңбыр бермейді,  
Жерді Жəңгір бермейді (Махамбет). 
Аспанда жүрсем қанатым талады, 
Жерге  түссем  Шора  құсбегі  алады  (Қазақ 
фольклоры). 
Келтірілген  мысалдарда  лексикалық  сиг- 
нализаторлар  функциясын  «Жəңгір», «Шора  
құсбегі» . 
______________ 
1. Қайдар Ə. Қазақ тілінің өзекті мəселелері. –Алматы: 
Ана тілі, 1998. – 304 б. 
2. Н. Төреқұлов, «Қанатты Сөздер», б 26 
3. Манкеева Ж.А. Мəдени лексиканың ұлттық сипаты. 
– Алматы: Ғылым, 1997. – 272 б. 
4.  Гумбольдт  В.фон.  Язык  и  философия  культуры.  
– М., 1985. – 451 с. 
 
 
 
 
 
А. Т. Əлиакбарова 
 
АҒЫЛШЫН ТІЛІН МЕҢГЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА  
ИНТЕРФЕРЕНЦИЯНЫҢ АЛАТЫН РӨЛІ 
 
 
Бұл  мақалада  студенттердің  ағылшын  тілін 
меңгеру  жағдайында  синтаксистік  интерфе- 
ренцияға  байланысты  сөйлемдегі  сөздердің 
орын тəртібіне қатысты жиі жіберілетін қателер 
жəне  олардың  туындау  себептері  қарасты- 
рылады.  А.Е.  Карлинский  өзге  тілді  меңгеру 
өздігінен,  яғни  автономды  түрде  емес,  ана 
тілімен  өзара  байланыс  арқылы  жүзеге  асатын- 
дығын атап өтеді. Адамзат баласы қандай да бір  
 
 
əдеттегіден  тыс  іс-əрекет  түріне  кірісерде  өзі- 
нің  бұрыннан  калыптасқан  дағдыларын  қол- 
дануға  тырысады.  Ана  тілі  мен  өзге  шет  тілі 
арасында  өзара  қарым-қатынас  орын  ала- 
ды  да,  кейіннен  меңгерілетін  тілге  өз  əсерін 
тигізеді.  Бұл  өзара  қарым-қатынас  қостілді 
адамның  сөйлеу  əрекетіне  оң  немесе  теріс  
əсерін  тигізеді.  Бұрын  игерілген  тілдердің 
меңгеріліп  жатқан  тілге  оң  əсері  фасилитация 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
218
деп  аталса,  теріс  əсері  интерференция  деп 
аталады.  
Алғашқы  тілдің  екінші  тілге  интерферен- 
циялық  əсерін  қарастырудың  маңыздылығы 
екінші тілде бірінші тілдің əсерінен туындайтын 
қателер  санымен  анықталады.  Карлинский 
мұндай  қателер  барлық  қатенің 70%-ын  құрауы 
мүмкін деп көрсетеді [1]. 
Интерференция (лат. Inter - арасы + ferens, 
ferentis - алып  барушы) interference-қостілді 
адамның  бір  тілінің  екінші  тілге  саналы  емес 
əсерінің  үдерісі,  сондай-ақ,  осы  ықпалдың 
нəтижесі.  Интерференция,  əдетте,  Үстем  тілдің 
екінші тілге əсері арқылы жүзеге асырылады. У. 
Вайнрайх  интерференцияны  нормадан  ауытқу- 
шылықпен  байланыстырады,  тілдердің  қонды- 
рылуы,  шалыс  айқасуы  деп  қарастырады. 
Интерференция  тілдің  əр  қаттауында  əр  түрлі 
байқалады,  мыс.,  фонетикалық-фонологиялық 
деңгейде  акцентті  ажырата  алмау,  редукция- 
ның белгілерін көшіру, морфологияда екі тілдің 
грамматикалық  сапаларын  ұлғайту  интерфе- 
ренция  болады [2]. Грамматикалық  синтак- 
систік  интерференция  сөйлеу  кезінде  донор 
тіліндегі  модельдер  байланысының  əсерінен 
реципиент  тіліндегі  элементтердің  байланы- 
сының бұзылуымен байланысты. Бұл ана тілінің 
немесе бірінші шет тіліндегі синтаксистік құры- 
лымның  саналы  емес  ұқсастырылуы  жағ- 
дайында  пайда  болады.  Синтаксистік  құры- 
лымдарды ұксастыру синтаксистік құрылымның 
үш  түрінен  білінеді.  Біріншіден,  бұл  плюс-
сегментация,  яғни  донор  тіліндегі  дистри- 
бутивтік  ережелердің  (лингвистикалық  бірлік- 
тердің  байланысу  ережесі)  əсерінен  реципиент 
тіліндегі 
элементтердің 
ұлғаюы. 
Мысалы 
болымсыздық  формасын  шамадан  тыс  қолдану: 
«I haven’t never been in London». Екіншіден, 
минус-сегментация,  яғни  донор  тіліндегі  сəйкес 
модельдердің  əсерінен  реципиент  тіліндегі 
элементтер  санының  азаюы.  Соңғысы,  репла- 
сация, яғни донор тіліндегі ережелердің əсерінен 
реципиент тіліндегі үлгілер элементтерінің орын 
алмасуы болып табылады [3].   
Мəселен, «The Brighton train leaves London 
at five» секілді  сөйлем  оң  жағдай  тудырып, 
сөйлемде  грамматикалық  ақпарат  ағылшын 
тіліндегі  сөйлемдегі  сөздердің  орын  тəртібін 
аңғартады.  Яғни,  бастауыштар  баяндауыш- 
тардың  алдында  келсе (…train leaves…), 
 
баяндауыштар 
анықтауыштардың 
алдында 
келеді (…leaves London…) жəне демеуліктер сан 
есімдердің алдында болады (…at five). Ал, теріс 
жағдаяттардың  екі  типі  бар.  Алғашқысы,  тілді 
меңгерушілер  ешқашан  ағылшын  тіліндегі 
сөйлемдерді 
бастауышсыз 
естімегендіктен, 
ағылшын  тіліндегі  сөйлемдерде  міндетті  түрде 
бастауыш  болуы  керек  деген  ұйғарымға  келеді. 
Мəселен,  «I have Never Seen  Straight Banana» 
деген өлең жолы бұған дəлел болады. 
Көп  тілдерде  бастауыш  белгілі  бір  бағытта 
орналасады. «He likes to drink Laphroaig» деген 
сөйлемде «He» «likes» етістігінің алдында келіп, 
бастауыш  болып  табылады.  Ағылшын  тілінде 
зат  есім  бастауыш  қызметін  атқарып,  етістіктің 
алдында  келеді.  Олай  болса,  ағылшын  тілінде 
сөйлемдерде  сөздердің  орын  тəртібі:  бастауыш, 
баяндауыш,  толықтауышқа  келіп  саяды.  Егер 
бастауыш жекеше түрде келсе, онда баяндауыш та 
осыған  сəйкес  форманы  қабылдайды.  Мысалы, 
«He likes to drink Laphroaig» сөйлемінде  етістік 
үшінші  жақтағы «He» есімдігінің  əсерінен, 
етістікке -s жалғанады [4]. 
Ағылшын  тілін  меңгеруде  сөздердің  орын 
тəртібі  бойынша  қате  жіберу  тəжірибе  жүзінде 
дəлелденген.  Ағылшын  тілінде  сөйлеуде  сөз- 
дердің  орын  тəртібі  дұрыс  қойылмаған  сөй- 
лемдердің  бірнеше  нұсқасын  байқауға  болады. 
Мысалы,  қазақ  тілінде  «Мен  қала  орталығынан 
ашық  хат  сатып  алдым»  секілді  сөйлемді 
ағылшын тілінде «I downtown a postcard bought» 
деп  айтуы  мүмкін.  Болмаса,  орыс  тіліндегі  «Я 
купила  в  центре  города  открытку»  сөйлемін «I 
bought downtown a postcard» деп айтады. Немесе, 
«Do you like movies? Yes, I movies very much 
like. Yes, I very much like movies» мысалын  да 
келтіруге  болады.  Салғастырмалы  грамматика 
жəне қазақ, орыс тілдеріндегі аударма курсынан 
білетініміздей,  бұл  тілдердегі  сөйлемдерде 
сөздердің  орын  тəртібі  бірдей  емес.  Орыс 
тілінде  сөйлемдер  құрылымы  өзгеруге  бейім 
келеді,  сондықтан,  карым-қатынас  жағдайына 
байланысты  сөйлеуші  əр  түрлі  нұсқаларды 
қолдана  алады.  Ал,  қазақ  тілінде  сөйлемдер 
қатаң  құрылыммен  сипатталады.  Олай  болса, 
мына  екі  ережені  назарда  ұстаған  жөн:  
1)  баяндауыш  сөйлемнің  соңында  келеді;  
2)  анықтауыш  өзі  анықтайтын  сөздердің 
алдында орналасады. Сөйлемдерді қазақ тілінен 
орыс  тіліне  жəне  орыс  тілінен  қазақ  тіліне 
аудару  кезінде  ең  алдымен,  сөйлемдегі 
сөздердің  орын  тəртібіне  байланысты  логико-
семантикалық  қатынасқа  мəн  беру  керек.  Жай 
сөйлем  немесе  күрделі  сөйлемдерде  қателер 
көбінесе  сөздердің  орын  тəртібіне  байланысты 
туындайды.  Мысалы, «Ең  биік  ғимараты 
Алматының – мейманхана  Қазақстан».  Мұндай 
қателер  тілді  меңгерудің  алғашқы  сатысында 
жиі  кездеседі,  оның  себебі,  синтаксистік  ере- 
желерді естен шығарып алу болып табылады [5]. 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
219
Мəулен  Балақаев  сөздер  сөйлемде  қалай 
болса  солай  орналаспайтындығын,  тіліміздің 
синтаксистік  ерекшеліктеріне  лайық  белгілі  бір 
тəртіппен  орналасатындығын  айтады.  Сон- 
дықтан  əрбір  сөйлем  мүшесінің  сөйлемде 
қалыпты  орны  болады.  Бастауыш  пен  баян- 
дауыштан  құралған  жалаң  сөйлемде  бастауыш 
бірінші  орында,  баяндауыш  екінші  орында 
келеді.  Хабарлы  сөйлемдерде  толықтауыш- 
тардың  қай-қайсысы  болса  да  өздерін  жетектеп 
тұратын  етістіктен  немесе  есімдерден  бұрын 
тұрады. Бастауыш, толықтауыштарға қарағанда, 
баяндауыштың  сөйлемдегі  орны  аса  тұрақты: 
баяндауыш  көбіне  сөйлемнің  соңында  тұрады. 
Сөйлем  арқылы  айтылатын  ой  баяндауышпен 
аяқталып, ондағы басқа мүшелер баяндауыштың 
алдына үйіріледі [6]. 
Ағылшын  тілін  меңгеруде  сөздердің  орын 
тəртібі  бойынша  жіберетін  интерференциялық 
қателер  ана  тілі  мен  бірінші  шет  тілінің 
ықпалынан туындайды. Ағылшын тілін меңгеріп 
жатқан  студенттер  бұрын  меңгерген  тілдердің 
ережесін  енді  меңгеріліп  жатқан  тілдің 
ережесімен алмастырып, қателердің туындауына 
жол  береді.  Оның  басты  көрінісін 1-курс 
студенттеріне  жүргізілген  эксперимент  жұмы- 
сының  нəтижесі  арқылы  байқауға  болады. 
Синтаксис саласында сөйлемдегі сөздердің орын 
тəртібі  бойынша  интерференция  əсерінен 
туындайтын  қателерді  талдау  мақсатында  əл-
Фараби  атындағы  ҚазҰУ-де  филология  фа- 
культетінің  «екі  шет  тілі»  жəне  «шетел 
филологиясы»  мамандықтары  бойынша 1-курс 
студенттері  (қазақ  топтары  бойынша)  ашық 
сауалнаманы  толтырып,  тест  тапсырмасына 
жауап  берді.  Ашық  сауалнама  ағылшын  тілінде 
«Human Subject Information Form» деп  аталады. 
Cтуденттер 
cауалнаманы 
анонимді 
түрде 
толтырды, мұнда жалпы саны он сұраққа жауап 
алынды.  Ашық  сауалнама  төменде 1-үлгіде 
көрсетілген.   
  
1-үлгі 
Human Subject Information Form: 
Please, fill out the following information (what you write will remain confidential and your results 
will not be matched to either your name or identity): 
1. Age________________________ Gender_____________________________ 
2. When did you enter the University? __________________________________ 
3. Faculty_________________________________________________________ 
4. Major___________________________________________________________ 
5. Your native language_______________________________________________ 
6. How long have you studied English? __________________________________ 
7. Is English your second or third or what foreign language? __________________ 
8. What other languages besides your native tongue and English do you know? 
__________________________________________________________________ 
9. Would you bring up your children to speak two languages?  (Why?)_________ 
___________________________________________________________________ 
10. How many languages are spoken in the area where you live? (Why?) 
____________________________________________________________________
 
1-курс  студенттері  орындаған  тест  тапсыр- 
масы  төменде 2-үлгіде  көрсетілген.  Студент- 
терге  қойылған  талап-сөздердің  орын  тəртібі 
ретсіз  орналастырылған  сөйлемдерді  қайта 
дұрыс тəртіппен орналастыру болды.  
Студенттер  ағылшын  тілінде  сөздері  ретсіз 
тəртіппен  орналасқан  жалпы  саны 15 сөйлемді 
қайта  жазып,  дұрыс  нұсқасын  беруге  тырысты. 
Тест  тапсырмасына 8 арнайы  сұрақ (special 
questions), 3 хабарлы  сөйлем (affirmative 
sentences), 1 жалпы сұрақ (general question) жəне 
3 болымсыз сөйлем (negative sentence) енгізілді.  
 
2-үлгі 
Put the words in the right word order and 
write the correct sentence or a question. 
 
1) why/ Sue/ working/ isn’t/ today?  2) enough/ 
isn’t/ loud/ the alarm. 3)  a lot of / cards/ play/ the 
children.  4) didn’t/ enough/ sell/ they/ tickets.  
5) when/ was/ built/ this/ house? 6) your friends/ 
what time/ coming/ are? 7) often/ in the morning/ 
you/ do/ go out?   8) I/ love/ really/ these/ trousers. 
9)where/ your mother/ born/ was 10) enough/ it’s/ 
outside/ to sit/ warm. 11) to the party/ why/ you/ 
didn’t/ come? 12. work/ doesn’t/ this machine/ 
why? 13) the concert/ cancelled/ why/ was? 
 
14. when/ invented/ the computer/ was? 
 
15). a member/ any more/ of the club/ I’m/ not.  
Ашық сауалнаманы жəне тест тапсырмасын 
сұрыптау,  талдау  барысында  мынадай  нəтиже- 
лерге  қол  жеткізілді:  жалпы  респондент-сту- 
денттер саны - 50, олардың сөйлемдегі сөздердің 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
220
орын  тəртібі  бойынша  жіберген  қателер  саны - 
222.  Студенттер  сауалнамада  өздерінің  жас 
деңгейі, жынысы, қай жылы жоғары оқу орнына 
түскені,  қай  факультетте,  қандай  бөлімде 
оқитындары  жайлы  ақпарат  берді.  Жалпы  есеп 
бойынша респонденттердің 80%-ы «екі шет тілі» 
мамандығының  студенттері  болса, 20%-ы 
«шетел  филологиясы»  мамандығы  бойынша 
білім  алып  жатқан  студенттер. 17 жастағы 
респонденттер  саны - 4, олар  респонденттердің 
8%-ын  құрайды.  Олардың  ағылшын  тіліндегі 
сөздердің  орын  тəртібі  бойынша  жіберген 
қателерінің  жалпы  саны - 25. Қателер  барлық 
жіберілген қатенің 11%-ын құрайды. 18 жастағы 
студенттер  саны - 38, олар  барлық  респон- 
денттердің 76%-ын  құрайды.  Сөздердің  орын 
тəртібі  бойынша 167 қате  жіберген,  бұл  барлық  
 
жіберілген  қатенің 75%-ын  құрайды.  Ал 19 
жастағы  респонденттердің  жалпы  саны-8,  олар 
барлық  респонденттің 16%-ын  құрайды  жəне 
жіберген  қателер  саны - 30, бұл  пайыздық 
көрсеткіш  бойынша 13%-ға  тең.  Жоғарыда 
келтірілген  деректер  нəтижесін  əлеуметтік-
лингвистикалық 
тұрғыда 
талдау 
арқылы 
интерференция  деңгейі  жас  деңгейіне  тікелей 
қатысты екендігін байқауға болады.  
Сонымен, 1-кесте  арқылы 1-курс  студент- 
терінің  сөйлемдегі  сөздерді  дұрыс  орналас- 
тырмауы  бойынша  жіберген  қателер  санын 
байқауға 
болады. 
Олар 
сөздерді 
дұрыс 
орналастыруда  негізінен  орыс  тілінің  жəне  ана 
тілінің  ережесіне  сүйенген,  осылайша  ағылшын 
тілінің  өзіне  тəн  ережесін  назардан  тыс 
қалдырған.  
 
1-кесте 
Сөйлемдегі сөздердің орын тəртібі бойынша жіберілген қателерді топтастыру 
 
Сөйлемдердегі сөздердің орын тəртібі 
Қателер саны 
1. Көмекші етістіктің бастауыштан кейінгі позицияға орналасуы 90 
2. Арнайы сұрақта бастауыштың баяндауыштан кейінгі позицияға 
орналасуы 
69 
3. Сын есімнен кейін келетін enough үстеуінің ілгері позицияда орналасуы 33 
4. Сөйлемде ең соңғы позицияда орналастырылатын any more үстеуінің 
сөйлем ортасында орналасуы 
7 
5.Enough үстеуінің бастауышты анықтап тұрған жағдайында оның ілгергі 
емес, кейінгі позицияға орналасуы 
7 
6. Кез келген анықтаушы сөзді анықтайтын сөздердің алдына орналасуы  
5 
7. Жалпы сұрақта often үстеуінің баяндауыштан кейінгі позицияға 
орналастырылуы  
4 
8. Really үстеуінің сөйлемде ең соңғы позицияға орналасуы 1 
9. Арнайы сұрақта бастауыштың баяндауыштан кейінгі позицияға 
орналасуы 
1 
10. Арнайы сұрақта сұраулы сөзден кейін баяндауыш, көмекші етістік, 
бастауыштың орналасуы 
1 
11. Арнайы сұрақта сұраулы сөздің ең соңғы позицияға орналасуы 1 
 
Мысалы, 
кестенің 
бірінші 
бағанында 
көрсетілгендей «көмекші етістіктің бастауыштан 
кейінгі 
позицияға 
орналасуы» 
бойынша 
студенттер  мына  сөйлемдер  бойынша 90 қате 
жіберген: Where your mother was born? (Где твоя 
мама  родилась?); Why Sue isn’t working today? 
(Почему  Сию  не  работает  сегодня?); When this 
house was built? (Когда этот дом был построен?). 
Студенттердің  жіберген  қателері  қазақ  тіліне 
қарағанда  орыс  тілінен  теріс  тасымал  немесе 
интерференцияның 
басты 
көрінісі 
болып 
табылады.  Олар  ағылшын  тіліндегі  «Арнайы 
сұрақта  сұраулы  сөзден  кейін  алдымен 
бастауыш,  содан  кейін  баяндауыш  жəне  т.б.  
 
 
сөйлем  мүшелері  орнасады»  деген  ережені 
ескермеген.      
Кестенің  екінші  бағанында  арнайы  сұрақта 
бастауыштың  баяндауыштан  кейінгі  позицияға 
орналасуы  бойынша  студенттер 69 қате 
жіберген.  Мəселен: Why doesn’t work this 
machine? (Почему  не  работает  это  машина?); 
When was built this house? (Когда  был  построен 
этот  дом?) Why was cancelled the concert? 
(Почему  отменили  концерт?).  Студенттер 
арнайы сұрақтағы сөздердің орын тəртібіне баса 
назар  аудармаған,  яғни  олар  ағылшын  тілінде 
арнайы  сұрақтарда  алдымен  сұраулы  сөз,  
көмекші етістік, содан кейін бастауыш жəне т.б.  
 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
221
сөйлем  мүшелері  ретімен  келетіндігін  шатас- 
тырған.  Студенттер  үшінші  бағанда  көрсетіл- 
гендей  сөйлемде  сын  есімнен  кейін  орна- 
ластырылатын enough үстеуінің ілгері позицияға 
қойылуы  бойынша  барлығы 33 қате  жіберген. 
Оның  мысалы  ретінде  мына  сөйлемдерді  алуға 
болады: The alarm isn’t enough loud. It is enough 
warm to sit outside.  
Сөйлемде  ең  соңғы  позицияда  орналасты- 
рылатын any more үстеуінің  сөйлем  ортасында 
орналастырылуы  бойынша  студенттердің  жі- 
берген  қателер  санын  кестенің  төртінші 
бағанынан көруге болады. Студенттер: I’m not a 
member any more of the club (Я  не  являюсь 
членом больше этого клуба); I’m not any more a 
member of the club (Я больше не являюсь членом 
этого  клуба)  секілді  сөйлемдер  құрастырып, 
барлығы 7 қате  жіберген.  Енді  бесінші  бағанда 
үшінші  бағанда  көрсетілген  қатеден  мүлде  өзге 
қате  түрін  байқауға  болады.  Мұнда enough 
үстеуіне  байланысты  ағылшын  тіліне  ғана  тəн 
тағы  бір  ереже  дұрыс  сақталмағандықтан  сту- 
денттер enough үстеуінің  бастауыштан  кейінгі 
позицияға  орналастырылуы  бойынша  тағы  да 7 
қате  жіберген.  Мəселен: They didn’t sell tickets 
enough сөйлемін алуға болады.  
Алтыншы  бағанда  екінші  шет  тілінің  тілдік 
жүйесіндегі  ерекшеліктерді  ескермеуден  туын- 
даған қателер саны көрсетілген. Студенттер It is 
warm enough to sit outside деген  дұрыс  сөйлем 
жазудың  орнына It is warm to sit outside enough 
немесе It is enough to sit outside warm деп  қате 
жазып,  барлығы 5 қате  жіберген.  Студенттерде 
тек  ағылшын  тіліне  ғана  тəн  тілдік  ерекшелікті 
ескермеуі  барысында  туындаған  қателер  саны 
жетінші бағанда көрсетілген. Олар Do you go out 
often in the morning деп  жазып, often үстеуін 
баяндауыштан кейінгі позицияға орналастырған. 
Ережеге  сəйкес often үстеуі  көмекші  етістіктен 
кейін,  ал  бастауыштың  алдында  орналасты- 
 
 
 
 
 
рылуы  керек  болатын,  яғни  дұрыс  нұсқасы: Do 
you often go out in the morning болады. Сегізінші 
жəне он бірінші бағандарда ағылшын тіліне тəн 
ережелердің ескерілмеуі нəтижесінде əр бағанда 
қателердің  жіберілуіне  берілген  түсініктеме 
жəне 1 ғана  қате  сандарын  байқауға  болады. 
Мысалы. I really love these trousers деудің 
орнына I love these trousers really деп  жазып, 
really  үстеуін  көмекші  етістіктен  кейін  ор- 
наластырмай,  ең  соңғы  позицияға  орналас- 
тырған.  Интерференциялық  қателердің  жібері- 
луінде  ана  тіліне  қарағанда  бірінші  шет  тілінің 
ықпалы басымырақ болып келеді.  
Қорытындылай  келе,  қателердің  себептерін 
тілді  меңгерушілермен  бірге  талдап  интер- 
ференцияны  түсінуге  көмектеседі.  Қателердің 
себебін  түсіну  оны  болдырмаудың  ең  басты 
жолы болып табылады. 
___________________ 
1.  Карлинский  А.Е.  Принципы,  методы  и  приемы 
лингвистических  исследований. -Алматы:  КазУМОиМЯ 
им. Абылай хана, 2003.-184 c. 
2.  Сүлейменова 
Э.Д., 
Шəймерденова 
Н.Ж., 
Смағұлова  Ж.С.,  Ақанова  Д.Х.  Əлеуметтік  лингвистика 
терминдерінің  сөздігі.-  Астана: «Арман-ПВ»  баспасы, 
2008.-115 б. 
3.  Ковылина  Л.И.  Синтаксическая  интерференция  и 
способы ее изучения. Киев, 1983. C.7-10. 
4.  Vivian Cook. ‘Second Language Learning and 
Teaching’. Third edition,  distributed in the United States of 
America by Oxford University Press Inc., New York.- 2001. -
181-187p. 
5.  Ахметжанова З.К. Сопоставительная языкознание: 
казахский и русский языки. –Алматы, 2005.- C.10; 128-132. 
6.  Балақаев  М.  Қазіргі  қазақ  тілі:  Сөз  тіркесі  жəне 
жай  сөйлем  синтаксисі. - Алматы: «Ана  тілі», 1992. [216-
229] 
* * * 
В  статье  рассматриваются  ошибки  в  формальной 
организации порядка слов и роль языковой интерференции 
в условиях изучения английского языка. 
* * * 
This article deals with the problems of language 
interference and errors concerning word order in acquiring the 
English language. 
 
  
 
 
 
 
Е. В. Мейер 

жүктеу/скачать 3,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: