Қазақстан республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi

№ 3 (112) 2016

449

ӘОЖ 371

Қ.Қ. ШАЛГЫНБАЕВА

1

, С.С. БАЙСАРИНА

2

 

пед.ғ.д., профессор

1

, пед.ғ.к., Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ доценті

2

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙЛАРДЫҢ 

ҚАЛЫПТАСУ ЖӘНЕ ДАМУ ТАРИХЫ

Білім беру саласыөте күрделі жүйе боып табылады, оның нәтижесі белгілі бір елдің мәдениеті мен әлеуметтік-

педагогикалық  дамуы  негізінде    оның  әлеуметтік  мазмұнын,  бағытын,  кеңістігін  анықтап  береді.  Сондықтан, 

Қазақстанда білім беру жүйесін зерттеу, тенденциялары мен негізгі даму тарихын анықтау Қазақстан Республикасының 

тарихымен тығыз байланыста қарастырылады.

Түйін сөздер: әлеуметтік-педагогикалық ойлар, тарих, ғылым, қоғам, ұлттық механизм, салт-дәстүр.

Әлеуметтік-педагогикалық  ойлардыңғылыми  негізі  оныңқалыптасу  және  дамуының  алғышарттарын 

зерттеудіқажет  етеді.  Әлеуметтік-педагогикалық  ойлар  мен  педагогикалық  мәдениеттің  дамуы  мен 

қалыптасуы  әр түрлі  халықтардың озық ойларының нәтижесінде туындады.

Қ.Б.  Жарықбаев  Қазақстандағы  педагогикалық  ойлардың  дамуын  талдай  келе:  «Қазақстандағы 

педагогикалық және психологиялық ойлардың пайда болуы, адамзаттың педагогикалық білімінің прогресі 

ретінде туындады»,-деп тұжырымдайды [1]. Әлеуметтік педагогиканыңқалыптасу себебі адамдар іс-әрекеті 

мен  қылықтарының  ұлттық  механизмдерінің  айрықшалықтарының  салдары  болып  табылады.  Осындай 

механизмдердің  негізін  ұлттық  қауымдастықтың  тарихи  және  мәдени  дамуының  бүкіл  ұзақ  жолында 

бекітілген бағыт-бағдарлар құрайды.

Көшпеліқазақ  халқыныңқоғамдық  болмысы  тепе-теңдік  сақтауға  ұмтылысымен,    сындарлы  сұхбат 

жүргізуге талпынысымен және көпжақты ынтымақтастыққа бағытталғандығымен ерекшеленеді. 

Қазақ    халқы  жас  ұрпақты    оқыту  мен  тәрбиелеуде  қоғамдық  сипатқа  ие.  Г.М.Храпченков  пен 

В.Г.Храпченковтар қазақ отбасы тәрбиесінде, жанұяның орны ерекше  екенін анықтады [2]. Баланы оқытып, 

тәрбиелеуде,  жанұяда ер адамның орны ерекше. Ата-ана баласына, сонымен қатар, балалар жанұя шаруасына 

көмектесуге даяр тұрады. Бұл қарым-қатынас, ежелден қазақ халқына тән дәстүр болып табылады, әр түрлі 

қазақ қоғамында жасы үлкен адамдарды құрметтеу рәсімі ежелден бар болатын. Адамзат қоғам аясында әр түрлі 

халықтар мен ұлттардың болуы әрбір ұлтқа тән жеке ойлау қабілетін, жеке ой-сана әлемін қалыптастырды. 

Әрбір халық – даналық иесі, даналық істердің қайнар бұлағы. Халықтың дана болатындығы оның ой-санасы 

сан  замандардың,  ғасырлардың  мәдени  өрнектерімен,  оқу-білімімен,  рухани  толғаныстарымен,  сан  қабат 

дәстүрлерімен молығып тұрады. Сонымен қатар халықтың мінезі, ісі, әділдік пен мейірімділік, жақсылық 

пен қайырымдылық тәізді рухани үлгілерімен заман өткен сайын шыңдалып, зерделене түседі.

Әрбір  халықтың  тарихи  өмірінде  қол  жеткізілген  құнды  дүниелерді  -  рухани  және  адами  қасиеттер, 

құлықтылық (моралдық) тәлім-тәрбие үлгілері. Сондықтан да әрбір жаңа ұрпақүшін ең мәнді тәрбие – ұлттық 

тұрғыдағы  тәрбие  үлгісі  болып  табылады.  Өйткені  мұндай  тәрбиенің  негізін  замандар  бойы  қалыптасып 

келген  асыл  рухани  құндылықтар  және  биік  ізеттілік  пен  құлықтылық  тұрғысындағы  ұрпақтан-ұрпаққа 

жалғасып жататын, адамның адамдық қасиетін нығайтып әрі асылдандыра түсетін, халықтың даналық өмір 

– салтынан туындап отыратын бұлжымас ережелер мен қағидалар құрайды.

Жас адамның үлкен кісінің алдын кесіп өтуі тәрбиесіздік деп есептелінетін. Салт-дәстүр ұлт үшін өмір, 

қоғам заңы болып негізделіп, сана, тағылым, тәрбие, тіршілік ережесі ретінде ел зердесіне рухани байлық – 

өнеге тәжірибесін құраған. Өткен заманда қазақ қоғамы үшін салт-дәстүр бұлжымас заң рөлін атқарды.  Салт-

дәстүрдің  ел  арасындағы  тәлімдік,  тәрбиелік,  халықтық  мәні  зор.  Халықтың  атадан  балаға  көшіп,  дамып 

отыратын тарихи әлеуметтік, мәдени-тұрмыстық, кәсіптік, салт-сана, мінез-құлық, тәлім-тәрбие және рухани 

іс-әрекетінің көрінісі дәстүр арқылы танылады. Салт-дәстүр байлығы - мәдениеттің байлығы. Мысалы, ата-

ананы, үлкенді құрметтеу, байғазы, көрімдік, сүйінші, кәде сұрау, сәлем беру, ат тергеу, құрдастық қалжың, 

т.б. салт-дәстүрге жатады. Қазақ халқы салт-дәстүрге бай. Әдет, ғұрып, ишара, ырым, тыйым, дағды бәрі осы 

салт-дәстүр көрінісі. 

Ақындар айтысы мен эпостық жырлардың інжу-маржаны болып табылатын «Қобыланды», «Алпамыс», 

«Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу»  жырлары да бала тәрбиесінде маңызды орын алады.

А.В.Затаевич жинақтары қазақ халқының әлеуметтік өмірінің дамуына зор ықпал етті, ол қазақ даласын 

«ән-жырдың  теңізіне»  теңейді.А.В.Затаевич  «Жар-жар»,  «Беташар»,  «Сыңсудың»  бірнеше  түрлеріне  мән 

беріп, олардың бала тәрбиесінде танымдық-эстетикалық ықпал етуіне тоқталды. 

А.И.Левшин Ресейде қазақтар жөнінде алғаш монографиялық еңбек жазған адам. А.Левшиннің “Қырғыз-

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы

450

қазақ  немесе  қырғыз-қайсақ  далаларының  сипаттамасы”  (1832)  атты  еңбегінің  3-бөлімі  этнографиясына 

арналған. Бұл еңбегінде А.Левшин “қазақ” деген атауға ғылыми анықтама беруге тырысты. А.Левшиннің 

“Орал  қазақтарының  тарихы  және  статистикалық  сипаттамасы”  (1823),  “Кіші  жүз  ханымен  (Шерғазымен 

1820 ж. 16 қазан) кездесу”, “Татарлардың ежелгі қаласы Сарайшық туралы хабар” (1824), “Қазақ халқының 

аты-жөні және оның нағыз немесе жабайы қырғыздардан айырмашылықтары туралы” (1827), т.б. еңбектері 

бар [3]. 

Г.М.Храпченков  пен  В.Г.Храпченковтардың  еңбектерінде:  “Халық  тәрбиесі  мен  тәжірибесінде    қазақ 

халқының табиғаты, өмір сүру аймағы мен кәсіби тіршілігі, әлеуметтік-экономикалық жағдайы, салт-дәстүрі, 

діні мен тілі, танымдық, азаматтық  дәстүрлері маңызды болып саналады”,-деп тұжырымдалған[2].Орта Азия 

және Қазақстан халқыныңәлеуметтік-педагогикалық мәдениеті - бұл әр түрлі кезең ойшылдарынан бастау 

алған және әлі де дами беретін педагогиканыңқайнар бұлағы.

Орта ғасырларда Қазақстан жерінде әлеуметтік-педагогикалық ойлар жеке мәселе ретінде қарастырылмады, 

дегенмен санадан да тыс қалмады. Орта Азия және Қазақстан халықтары үшін VI-ХV ғасырларда түркі тілдес 

халықтармен  бірге  мәдениет  пен  жазу  қалыптаса  бастады.VI  ғасырдан  бастап  түркі  тілдес  тайпалардың 

өз  жазулары  болды.  Бұл  жазу  ғалымдардың  пікірінше,  соғды  жазуына  ұқсас.  Көне  түрік  жазуларының 

ескерткіштері Моңғолия жерінде табылды.

Бугут  жазуымен  соғды  тілінде  жазылған  құлпытас  Орталық  Моңғолиядан  табылған.  VI-X  ғасырларда 

Қазақстанда соғды жазуы және тілі кең қолданылған. Бұл жазу Тараз, Баласағұн, Испиджаб қалаларында 

тарады. IX ғасырдан бастап Қазақстанда мекендеген тайпалар арасында ұйғыр жазуы қолданыла бастады. 

Ғалымдардың пікірінше, бұл жазу – соғды алфавитінің өзгертілген түрі. XII ғасырда соғды жазуына негізделіп 

жасалған түріктердің жаңа жазуында 38 әріп-таңба болған.

Көне түріктердің негізгі жазуы руна жазуы деп аталған. Бұл жазу скандинавиялық руна жазуына ұқсас. 

XVIII  ғасырдың  басында  жазуды  алғаш  рет  Д.  Миссершмидт  пен  Ф.  Страленберг  атты  ғалымдар  Енисей 

аңғарынан тапқан. Ал аса бағалы тарихи ескерткіш болып саналатын руна жазуы бар құлпытас XIX ғасырда 

Солтүстік Моңғолиядағы Орхон өзені маңынан Н. М. Ядринцев тапқан. Құлпытастағы жазуды түркітанушы 

В. В. Радлов пен дат ғалымы В. Томсон оқыған. Бұл жазу «Орхон-Енисей тас жазуы» деп аталады.

«Орхон-Енисей тас жазуы» Бұл ескерткіш көне түрік руна жазуымен жазылған. Ескерткіш құлпытастар 

689–744 жылдардағы Ұйғыр және Түрік қағанаттарының өмір сүрген кезінде орнатылған. Құлпытастар Білге 

қаған, оның інісі Күлтегін (732–735), кеңесші Тоныкөктің (716 жылы) құрметіне қойылған. Құлпытаста түрік 

дәуіріндегі батырлар мен ұлы адамдардың ерлігі, өмірі жайында жазылған. Ортағасырлық тарихи әдебиеттің 

тамаша үлгілері – VIII ғасырда Қазақстандағы руна жазуының ескерткіштері. Олар екі топқа бөлінеді [4]:

-Жетісулық жазулар тобы, 

-Ферғаналық қыштағы жазулар тобы. 

XI-XII ғасырлардан кейін түрік мемлекеттерінде көне түрік руна жазуын ұйғыр жазуы мен араб жазуы 

ығыстырды.

Әдебиет және ғылым VI-VIII ғасырлар – түркі тілдес тайпалар арасында ерте дәуірден басталған ауызша 

шығармашылық дәстүр дамыды.

VIII-X ғасырлар – Сырдария алқабында қыпшақ-оғыз арасында «Қорқыт ата» эпосы тарады. Қорқыт ата 

– (Қызылорда облысы, Қармақшы ауданы) Сырдария алқабында дүниеге келген атақты жырау, күйші, ойшыл. 

«Қорқыт ата кітабын» тұңғыш зерттеуші – неміс ғалымы Н. Ф. Диц. «Қорқыт Ата кітабының» екі нұсқасы 

белгілі: 

- 12 тараудан тұратын «Дрезден» нұсқасы. 

- 6 тараудан тұратын «Ватикан» нұсқасы. 

1999 жыл – «Қорқыт Ата кітабының» 1300 жылдығы дүниежүзілік көлемде атап өтілді.

«Оғызнама» эпосы ел арасына кең таралған. YI ғ. парсы тіліне, IX ғ. Араб тіліне аударылған. XIII ғасыр 

– Рашид-ад-дин ескі нұсқасын бірінші жазып қалдырған. XVII ғасыр – Әбілғазы хан толық көшірген.«Оғыз – 

нама» жырында Оғыз ханның өмір жолы, күресі баяндалады.

X ғасырда жазба әдебиет қалыптаса бастады. IX-XII ғасырларда ислам дінінің таралуына байланысты 

әдеби  және  ғылыми  шығармалар  араб  тілінде  жазылды.  Жүсіп  Баласағұни  XI  ғ.  (1021–1075  жж.)  «Құтты 

білік» дастанын дайындауға 30 жылын арнап, 1 жарым жылда жазып шыққан (1069 ж.). Дастанда өмір сүрген 

ортаның шындығы, әлеуметтік топтың қоғамдық түсінігі мен саяси тұжырымы берілген. Бақытты болудың 

негізі  –  білім  деп  түйіндейді.  Баласағұни  еңбегін  Сүлеймен  Арслан  ханға  сыйға  тартып,  Ұлы  хас-хажип 

атанған.

Махмұт Қашғари XI ғ. (1030–1090 жж.) 1072–1074 жылдары жазылған «Диуани лұғат ат-түрік» («Түрік 

тілдерінің сөздігі») атты еңбегінің тәрбие саласына үлкен үлес қосты. Бұл шығарма – түркі тілдес халықтардың 

тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрып, тілі туралы тарихи дерек. Түркі тілдес халықтардың энциклопедиясы атанды. 

Бұл еңбек ғалым А. Егеубайдың аударуымен 1997–1998 жж. қазақ тілінде жарық көрді.

№ 3 (112) 2016

451

Қожа Ахмет Иассауи XII ғ. (1103–1167 жж.) Орта ғасырлардағы қазақ ағарту саласындадіни тәрбие бағытын 

дамытқан тұлға. Ахмет Иассауи XII ғасырда өмір сүрген. Өмірінің көбі Сайрам мен Иасыда (Түркістан) өтеді. 

Бұхара қаласында діни білім алған ол, Түркістан қаласында ислам дінін уағыздайды. Бұл кез Қазақстан жерін 

ислам дінінің жаңадан тарала бастаған уақыты болатын. Қожа Ахмет Иассауидың басты шығармасы «Диуани 

хикмат» (Даналық жайындағы кітап) 4 томнан құралған.

Әбу Насыр Әл-Фараби IX-X ғ. (870–950 жж.) Орта ғасырдағы ұлы ойшыл Әбу Насыр Әл-Фараби Сырдария 

өзенінің жағасында орналасқан Отырар (Фараб) қаласында 870 жылы дүниеге келген. Толық аты-жөні – Әбу 

Насыр Мұхаммед ибн Узлағ Тархан. Асқан білімділігімен «Шығыстың Аристотелі» атанған энциклопедист 

ғалым Әл-Фараби Бұхара, Самарқан, Дамаск, Бағдат, Александрия қалаларында өз білімін жетілдірген. Ол – 

философ, математик, тарихшы, физик, астроном, асқан дарын иесі. Араб, грек, парсы тілдерін еркін меңгерген. 

Архимед,  Аристотель,  Евклид,  Пифагор  еңбектерін  зерттеген.  Александрия,  Отырар  кітапханаларынан 

нәр  алған.  Оның  әйгілі  «Ғылымдар  энциклопедиясы»,  «Ғылымдардың  шығуы»,  «Жұлдыздар  бойынша 

болжаулар»,  «Мәселелердің  түпкі  мазмұны»,  «Вакуш  туралы  трактат»  т.  б.  еңбектері  тамаша  ғылыми 

жетістіктер екені белгілі. Сонымен қатар, академик Б.Гафуровтың деректері бойынша, оның еңбектері 200-ге 

таман екені анықталған.Бұл ілімді Ж.Баласағұн жалғастырды. Ол педагогика теориясының түп тамыры еңбек 

тәрбиесінің  мазмұны  мен  мәнінің  ашылуында  деп  білді.  Жүсіп  Баласағұнидің  есімі  әлемдік  әдебиет  пен 

мәдениет тарихында “Құтадғу білік” (“Құтты білік”) дастаны арқылы қалды. Жүсіп Баласағұни бұл дастанын 

хижра есебімен 462 жылы, қазірғі жыл санау бойынша 1070 жылда жазып бітірген. Дастанды “хандардың 

ханы” - Қарахандар әулеті мемлекетінің (942-1210) негізін салушы Сүлеймен Арслан ханға (908-955) тарту 

етеді. Сол үшін хан өз жарлығымен Жүсіп Баласағұниға “хас хажиб” - “бас уәзір” немесе “ұлы кеңесші” 

деген лауазым берген. Дастанның бізге жеткен үш нұсқасы бар. Біріншісі, Герат қаласындағы 1439 жылы 

көне ұйғыр жазуымен (қазір ол Вена қаласындағы Корольдік кітапханада сақтаулы), екіншісі, XIV ғасырдың 

1-жартысында  Египетте  араб  әрпімен  (Каирдың  Кедивен  кітапханасы  қорында)  көшірілген.  Ал  Наманған 

қаласынан табылған үшінші нұсқа 12 ғасырда араб әрпімен қағазға түсірілген. Бұл қолжазба Ташкенттегі 

Шығыстану институтының қорында сақтаулы тұр. Ғалымдар осы үш көшірме нұсканың әрқайсысына тән 

өзіндік ерекшеліктерді жинақтай отырып, “Құтты білік” дастанының ғылымының негізделген толық мәтінін 

жасап шықты. Венгер ғалымы Герман Вамбери (1832 - 1913) “Құтты біліктің” бірнеше тарауын неміс тіліне 

аударып, 1870 жылы Инсбрук қаласында жеке кітап етіп бастырып шығарды [5].

Ендеше, тарих беттерін парақтай келе, бүгінгі таңдағы мақсатымыз - адамзатты оқу-біліммен, ақылмен 

қаруландыру және салт-дәстүрге, тарихымызға, ұлттық құндылықтарымызға құрметпен қарауға тәрбиелеуді 

жүзеге асыру. 

Әдебиеттер

1 Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлімдік ой-пікір антологиясы: 2том, –Алматы: Рауан, 1998. -Б.415.

2 Храпченков Г.М., Храпченков В.Г.Проблемы содержания и методов обучения в школах Казахстана. - Алма-Ата: 

Мектеп, 1983. –С.135. 

3 Левшин А. Описание киргиз-кайсацких орд и степей. – Алматы: Санат, 1996. –С.656. 

4 Юсупов Ф. Научная деятельность В.В. Радлова в становлении российской тюркологической науки (к 175 – летию 

великого тюрколога России В.В. Радлова) // Современные проблемы науки и образования. -Москва, 2012. – № 4. –С.38.

5 Вамбери Г. «Очерки Средней Азии». –Москва: Свобода, 1868. –С.150.

References

1 Zharyкbaev К., Кaliev S. Kazakh tаlіmdіk oі-pіkіr antologiyasy: 2 tom. -Almaty: Rauan, 1998. -B.415. 

2 Khrapchenko G.M., Khrapchenko V.G. Problems of content and teaching methods in schools of  Kazakhstan. - Alma-Ata: 

Mektep, 1983. -S.135. 

3 Levshin A. Description kaisak-kirghiz hordes and steppes. - Almaty: Sanat, 1996. -S.656.

4 Yusupov F. V.V. Radloff scientific activity in the development of Russian science Turkological (to 175 - anniversary of the 

great Russian Turkologist V.V. Radlov) // Modern problems of science and education. -Moscow: 2012. - № 4. -S.38.

 5 Vambery G.«Sketches of Central Asia». -Moscow: Freedom, 1868. -S.150.

Шалгынбаева Кадиша Кадыровна - д.пед.н., профессор; Байсарина Сандугаш Сайлауовна - к.пед.н., доцент 

ЕНУ имени Л.Н.Гумилева. История развития и формирования социально-педагогической мысли в Казахстане.

Образование как сложноорганизованная система и её результаты имеют социальное содержание, направленность, 

определенные  пространственные  границы,  обусловленные  социально-педагогическим  развитием  конкретного 

государства,  его  культуры.  Поэтому  изучение  образовательной  системы  Казахстана,  определение  её  тенденций  и 

основных этапов неразрывно связано с историей Республики Казахстан. 

Ключевые слова: социально-педагогические мысли, история, наука, общество, национальный механизм, традиция. 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы

452

Shalginbaeva Kadisha - Professor of the Eurasian National Gumilyov University, Doctor of Education; Baisarina San-

dugash - Associate Professor of  the Eurasian National University named after L.N. Gumilev ms.2110@bk.ru. History of 

formation and socio-pedagogical thought in Kazakhstan.

Education as a complex structural system and its results have a social content,orientation defined spatial boundaries , due to 

the social and educational development of the particular state and its culture. Therefore, the study of the educational system of 

Kazakhstan,  define its trends and milestones is inextricably linked with the history of the Republic of Kazakhstan .

Key words: social and pedagogical thought, history, science, society, national machinery, tradition.

Редакцияға 24.02.2016 қабылданды.

УДК 159.922.72

Д.С. ШАХМЕТОВА

1

, О.Г. ХАСЕНОВ

2

к.пед.н., доцент

1

, магистрант Университета «Туран-Астана» 

khassenov@bk.ru

2

НОРМЫ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОГО РАЗВИТИЯ И ОСОБЕННОСТИ

ДИАГНОСТИКИ ОДАРЕННЫХ ДЕТЕЙ НА РАННЕМ ВОЗРАСТНОМ ЭТАПЕ

Данная  статья  рассматривает  некоторые  теоретические  и  практические  аспекты  норм  интеллектуального  и 

творческого развития детей, диагностики выявления детской одаренности. Проблема приобрела свою актуальность 

несколько  столетий  назад,  и  остается  актуальной  в  настоящее  время.  От  выявления  одаренных  детей  сегодня,  во 

многом зависит экономический рост, развитие технологий и состояние культуры завтра.

Ключевые слова: интеллектуальное развитие детей, творческое развитие детей, уровень интеллекта, одаренность, 

диагностика одаренности.

Вопрос диагностики и определения стандартов интеллектуального, физического и психического развития 

детей  рассматривается  уже  на  протяжении  нескольких  столетий,  и  в  настоящее  время  остается  объектом 

изучения и анализа не только ученых, педагогов и психологов, но и пристального внимания родителей детей.

Каждый  ребенок  проходит  разные  возрастные  этапы,  и  на  каждом  из  них  происходит  физическое, 

психическое и умственное развитие, осваиваются новые знания и умения.

Еще  в  XVII  веке  чешский  педагог-гуманист,  основоположник  научной  педагогики  и  классно-урочной 

системы Я.А. Коменский начал  поиск закономерностей умственного развития ребенка,  в соответствии с 

чем, по его мнению, должно быть организовано обучение. Он также возмущался тем, что «между бедняками 

остаются незамеченными и погибают нередко выдающиеся способности» [1].

В конце XIX века изучением проблемы активно занимался известный французский психолог А. Бине, 

который  в  начале  XX  века  получил  заказ  от  Министерства  просвещения  Франции  на  разработку  метода, 

позволяющего выявлять при поступлении в школу детей. Для этой цели Бине разработал серию вопросов 

разной  степени  сложности  и  на  основании  ответов  детей  определял  уровень  их  интеллекта.  Эти  задания 

настолько  хорошо  показали  себя  при  первых  же  пробах,  что  Бине  решил  создать  тесты  не  только  для 

различения нормальных и аномальных детей, но и для общей диагностики интеллектуального развития у 

всех детей от 3 до 18 лет. Для каждого возраста он создал задания разной степени сложности, исследующие 

разные  стороны  интеллектуального  развития.  Так,  были  задания  на  проверку  словарного  запаса,  счета, 

памяти, общей осведомленности, пространственной ориентировки, логического мышления и т. д.

Позднее немецкий психолог У. Штерн предложил ввести коэффициент интеллекта IQ, который является 

постоянной  величиной  и  высчитывается  по  формуле  IQ  =  у.в./ф.в.  X  100,  где  у.в.  –  умственный  возраст, 

высчитываемый по шкале Бине – Симона, а ф.в. – физический (хронологический) возраст ребенка.

Нормой  являлся  коэффициент  от  70  до  130  %.  Предполагалось,  что  ниже  этого  показателя  находятся 

умственно  отсталые  дети,  выше  –  одаренные.  Бине  трижды  обновлял  и  модифицировал  свою  шкалу 

(варианты 1905, 1908 и 1911 гг.). Авторитет Бине был столь высок, что после его смерти во Франции эти 

тесты практически не пересматривались до 60-х годов ХХ века [2].

Для успешного развития ребенка нужны соответствующие условия: среда общения, здоровое питание, 

№ 3 (112) 2016

453

воспитание и обучение, инфраструктура.

На каждом возрастном этапе требуются конкретные условия, и с каждым периодом меняется круг общения, 

методы и уровни воспитания и обучения.

Соответственно  программы  воспитания  и  обучения  разрабатываются  и  реализуются  в  зависимости  от 

возрастной категории детей.

Несмотря  на  то,  что  уже  в  раннем  возрасте,  у  детей  наблюдается  разный  уровень  интеллектуального 

развития, выработаны и общие критерии для дошкольного возрастного этапа:

- умение слушать другого человека; 

- выполнять логические операции анализа, сравнения, обобщения, абстракции и конкретизации в форме 

словесных понятий [3].

Если  ребенок  полностью  соответствует  данным  критериям,  то  уровень  его  умственного  развития 

определяется как очень высокий. Другие уровни -  низкий, средний, высокий, характеризуются степенью 

умения слушать, количеством допускаемых ошибок в логических операциях и т.д.

Другими  специалистами  в  области  детского  дошкольного  развития,  разработаны  следующие  нормы 

интеллектуального, творческого и психологического развития ребенка для детей.

Для 6-летнего возраста:

- определяет и называет геометрические формы (ромб, овал и пр.);

- правильно называет оттенки цветов;

- считает до 10, складывает единицы, имеет понятие о делении на равные части;

- последовательно называет дни недели, времена года;

- может объединять предметы по общему признаку;

- может хорошо рассуждать, речь не косноязычная;

- согласует свои действия с другими людьми;

- сознательно выполняет правила поведения, понимая их значение;

- следит, чтобы правила поведения выполняли и другие дети;

- активно поддерживает установленный порядок и чистоту.

Для 7-летнего возраста:

- правильно называет простые и сложные геометрические формы;

- правильно указывает основные различия геометрических форм;

- при рисовании правильно использует не только цвета, но и их оттенки;

- владеет прямым и обратным счётом в пределах 10, решает простейшие задачи на сложение и вычитание;

- четко устанавливает причину и последствия событий, выделяет главное;

- владеет большим запасом слов, речь грамматически оформлена, знает буквы, читает;

-  создает  планы  игры,  предпочитает  групповые  игры,    в  процессе  игры  обобщает  и  анализирует  свои 

действия;

- переживает за свои и чужие поступки;

- способен критически анализировать черты характера и взаимоотношения людей;

- выполняет индивидуальные поручения, формируются трудовые навыки: убирает комнату, ухаживает за 

цветами [4].

Между тем, не каждый ребенок может соответствовать указанным критериям развития. У разных детей 

есть как отставание по тем или иным критериям, так и опережение. Соответственно по одним критериям 

они могут отставать, по другим - опережать. Кроме того, у детей, в том числе несоответствующим тем или 

иным критериям, разработанным разными специалистами, могут обладать другими навыками, которых нет у 

большинства их сверстников и даже тех, кто старше на 1-2 года.

К  примеру,  понимание  техники,  электроники  свидетельствует  о  наличии  потенциала  в  технических 

науках;  умение  кататься  на  коньках  (на  раннем  возрастном  этапе)  свидетельствует  о  наличии  природных 

координационных данных.

Поэтому,  не  только  опережение  по  разным  критериям  в  умственном,  творческом  и  психологическом 

развитии, но и наличие не часто встречающихся навыков можно рассматривать как признаки одаренности.

Для диагностики одаренности и выявления его признаков, необходимо понимать значение самого термина, 

его смысл.

Наиболее  используемым  в  настоящее  время  считается  определение  одаренности  Уильямом  Штерном, 

который является одним из пионеров дифференциальной психологии и психологии личности, оказал большое 

влияние на зарождающуюся детскую психологию. У. Штерн формулирует понятие одаренности как общую 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы

454

способность индивида сознательно ориентировать свое мышление на новые требования, общую способность 

психики приспосабливаться к новым задачам и условиям жизни [5].  

Английский исследователь, основатель дифференциальной психологии и психометрики Френсис Гальтон 

включил в понятие «одаренность» совокупность следующих качеств: особые интеллектуальные способности; 

личностные и мотивационные черты характера; выносливость, приверженность к усердной работе. Сам он 

был человеком с чрезвычайно высоким интеллектом. Специалисты психологии считают, что косвенно можно 

сделать вывод, что коэффициент интеллекта (данного) ученого равен примерно 200 [5].

Выносливость, приверженность к усердной работе как компоненты одаренности активно изучались и в XX 

веке - в 1948 году советский психолог Лейтес Н.С.  защитил кандидатскую диссертацию на тему «Склонность 

к труду как фактор одаренности» [6].

Итак, понятие одаренность охватывает не только наличие особого интеллектуального, творческого или 

физического потенциала, но и умение ориентировать свое мышление согласно велению времени, внутренняя 

мотивация, выносливость в совокупности.

Творческие  и  интеллектуальные  возможности  человека  могут  проявиться  с  раннего  детского  возраста. 

Задача же родителей и педагогов – их обнаружить. Ребенок показывает любознательность и особый интерес 

к тому или иному направлению в творчестве, искусстве, интеллектуальной деятельности.

К  примеру,  знаменитый  русский  композитор  П.И.  Чайковский,  уже  в  возрасте  5  лет  умел  играть  на 

фортепиано, и через 3 года превосходно играл по нотам. 

Ф. Гальтон в два года знал алфавит, в три года уже читал, писал, изучал языки, а в шесть лет прочитал всю 

классическую английскую литературу.

Однако, считаем, что любознательность проявляется и у детей со средним развитием, а интерес может 

носить  временный  характер.  На  раннем  возрастном  этапе  ребенок  не  в  состоянии  осознанно  проявлять 

интерес к науке, технике, и даже искусству. Вышеуказанный пример – это то, что встречается редко.

В  данном  случае  признаки  одаренности  могут  изучаться,  во-первых,  в  течение  длительного  периода, 

во-вторых,  по  результатам  творческих  начинаний  ребенка.  Например,  если  ребенок  сильно  интересуется 

поливом  растений,  то  нужно  дать  ему  такую  возможность,  объяснить  правила  и  периодичность,  а  через 

полгода или год оценить состояние того растения, за которым он ухаживал, и, соответственно, степень его 

желания продолжить начатое занятие. Притом последнее будет иметь более важное значение.

Другая  способность,  которая  как  нам  представляется,  должна  быть  оценена  в  качестве  признака 

одаренности - феноменальная память.

Автору настоящей работы память как способность представляется по следующим видам:

- непосредственная (ситуативная), т.е. способность запоминать слова, ситуации, картины, цифры и т.д. 

непосредственно на занятии, и показывать результаты в течение урока;   

- и долгосрочная, т.е. способность запоминать на долго, вспомнить темы занятий (например, грамматические 

правила, обороты, слова педагога) через определенное время - неделю, месяц, год; данный вид способности 

имеет большую ценность.

Способность осуществлять классификацию информации рассматривается как признак одаренности, так 

и хороший темп развития.

В  диагностике  одаренности  детей  необходимо  учитывать  особенности  общества,  в  котором  ребенок 

развивается. Если одни дети обладают большим словарным запасом, то другие могут говорить, по меньшей 

мере, на двух языках – казахском и русском. Говорить на казахском языке его научили родители, а на русском 

языке он обучался в дошкольном учреждении, или же наоборот. Есть также и дети, которые на протяжении 

времени росли за границей (например, кто-то из его родителей работал за рубежом), и освоили на разговорном 

уровне иностранный язык. 

В  данном  аспекте,  считаем,  что  во  всех  трех  случаях  можно  изучить  вопрос  о  наличии  у  ребенка 

одаренности в сфере языкознания, однако одаренных детей отличает именно увлеченное чтение учебников, 

словарей, обучение по интерактивным программам, Интернет ресурсам и т.д. 

Важно отметить, что умение самостоятельно изучать присуще детям более старшей возрастной категории, 

а для детей дошкольников нужна помощь взрослых. Признаки одаренности покажет ребенок с постоянным 

желанием и просьбами к родителям и педагогам показывать темы тех или иных занятий.

Вместе  с  тем,  эти  признаки  в  большинстве  случаев  –  временны,  считает  автор  настоящей  статьи. 

Любознательность должна быть осознанной, а это качество присуще детям школьного возраста.

По  склонности  к  интеллектуальным  играм  (шахматы,  шашки  и  т.д.),  одаренность  определяется 

специалистами в этих играх.

№ 3 (112) 2016

455

Тем не менее, при сильной увлеченности, ребенка можно проверить по способам и результатам решения 

задач.  Поскольку  правильные  ответы  предусмотрены  в  программах  обучения,  есть  возможность  вывести 

процент правильных ответов.

В  психологическом  аспекте  одаренность  диагностируется  по  таким  качествам  как  повышенная 

концентрация внимания, чувство справедливости, яркое воображение, преувеличенные страхи, эмоциональная 

восприимчивость.

Одновременно предлагаем обратить особое внимание на изучение одаренности в сочетании с физическими 

данными. Не только наличие психомоторной одаренности как вида, но и физическое развитие гармонично 

сочетается  с  умственным  развитием  –  как  нормальным,  так  и  опережающим.  Наличие  особых  или,  по 

меньшей мере, хороших физических данных относится к психомоторной одаренности, упорство в занятии 

физическими упражнениями также необходимо рассматривать как признак одаренности в целом.

Во-первых,  согласно  известной  мудрости  «в  здоровом  теле  здоровый  дух»  занятие  спортом  не  только 

вызывает  биологические  процессы,  положительно  влияющие  на  работу  мозга,    но  и  развивает  у  ребенка 

стремление добиваться успехов в целом, в том числе и в творчестве, и в интеллектуальной деятельности. 

Упорство,  выносливость,  стремление  к  результатам  –  есть  способности,  необходимые  для  формирования 

одаренности.

Во-вторых,  профессиональное  занятие  любым  видом  спорта  формирует  именно  интеллектуальные 

навыки.  К  примеру,  во  время  игры  в  футбол  или  волейбол,  игрок  за  краткий  промежуток  времени  –  от 

долей секунды до нескольких секунд должен принять решение и действовать. Для успешного выполнения 

упражнений с тяжелыми весами спортсмен должен понимать основы физики и геометрии - под каким углом, 

на какой высоте, с какой скоростью поднимать штангу и т.д.

В подтверждении тому, в исследовании вопросов индивидуальных различий, Ф. Гальтон  сделал вывод, 

что у большинства выдающихся личностей крепкое здоровье.

В диагностике общей одаренности по занятиям спортом,  речь идет не о достижении олимпийского уровня, 

а об упорстве в занятиях.

В качестве практического примера послужат такие личности: 

- Михаил Ломоносов, знаменитый российский ученый - всю свою сознательную жизнь активно занимался 

спортом, в особенности гиревым.

- Вильгельм Рентген, знаменитый немецкий физик, первый Нобелевский лауреат по физике – активно 

занимался греблей, альпинизмом и конькобежным спортом.

-  Гарри  Каспаров,  являющийся  по  оценкам  многих  экспертов,  величайшим  шахматистом  в  истории  - 

увлеченно занимался футболом, бегом, плаванием, гимнастикой.

Подведем итоги: 

1) опережение в учебе на определенном возрастном этапе своих сверстников по конкретному направлению 

или по нескольким направлениям, служит признаком интеллектуальной и/или творческой одаренности; 

2) одаренность может проявиться как на раннем, так и более позднем детском возрастном этапе;

3)  для диагностики одаренности применяются определенные методики по отдельности или в совокупности; 

кроме того, свои авторские методики вырабатываются профессиональными педагогами на основе не только 

уже разработанных методик, но и профессиональных практических навыков; 

4)  диагностика  одаренности  включает  в  себя  не  только  интеллектуальные,  но  и  психологические  и 

анатомические особенности в развитии детей.

Если  у  ребенка  есть  дар,  то  его  можно  заметить,  не  только  путем  применения  профессиональных 

теоретических знаний в педагогике и психологии, но и с помощью интуиции, наблюдательности.

Успех  в  развитии    зависит  не  только  от  жизненных  факторов  (семья,    окружение,  бытовые  условия, 

инфраструктура), но в большей степени – от  профессионализма педагогов. 

жүктеу/скачать 17,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: