Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі

88
Сервис
  менюінен
Параметрлер
терезесіндегі
Жалпы
  бүктемесінде  өлшем
бірлігін орнату.
Тізілгендер тізімі
Мәтіннің жолының маркерлерді қосу немесе мәтінді еңгізуде маркерленген
тізімді құру мүмкіндігі бар. Егер жаңа абзацтың бас жағына (-) дефис немесе (*)
жұлдызшаны  еңгізіп,
Бос  орын
  немесе
Tab
пернелерін  бассақ, содан  кейін
мәтінді  терсек, мұндай  абзац Enter пернесін  басу  арқылы  аяқтаған  кезде
автоматты түрде маркерленген тізімнің элементіне түрленеді.
Маркер  түрінде  кез  келген  графикалық  объект  немесе  суретті  қолдануға
болады. Суреттелген маркерлер Web- құжаттарында жиі кездеседі.
Суреттелген  маркерлер  ретінде  картинкалар  немесе  клиптер  жинағындағы
суреттерді  қолдануға  болады, сол  сияқты  суреттер  немесе  сканерден  өткен
фотосуреттерді де пайдалануға болады. Суреттерді белгілеу кезінде суреттерді
бөлу үшін, шекараны қосу және жарықты баптау үшін саймандардан құралған
Баптау көрінісі
 саймандар тақтасы пайда болады.
Раздел 1.02 Нөмерленген немесе маркерленген тізімнің пішімін өзгерту
Нөмерлер немесе маркерлермен берілген абзацты өзгерту үшін белгілеңдер.
Формат  менюінде  тізім  командасын  таңдаңыз, ал  содан  кейін  тізімнің
түріне сәйкес келетін бүктемені таңдаңыз.
Элементтерді белгілеу үшін қолданатын тізім пішінін таңдаңыз.
Өзгерту батырмасын басыңыз.
Пішімдеудің қажетті параметрлерін таңдаңыз.
Кез-келген  параметрлер  туралы  мәлімет  алу  үшін  сұрақ  белгісі  бар
батырманы  басыңыз. Содан  кейін  осы  параметрге  шертіңіз. Жасалынатын
өзгерістер  пішімдеу  саймандар  тақтасындағы  маркерленген  тізім  немесе
нөмерленген тізім батырмаларын басу арқылы күшіне енеді.
Тапсырма
1. Бір тәсілмен Word мәтіндік редакторын іске қосу және
Мәтін
 деген атпен
Менің  құжаттарым
  бумасында  құжатты  құру. Құрылған  құжатта  өз
автобиографияңызды теріңіз.
Мәтіннің  тақырыбын  беттің  ортасына  қою  және 16 пт  өлшемдегі
әріптермен теріңіз.
Мәтінде Enter пернесінің  көмегімен  бірнеше  абзацтар  жасаңыз. Көлденең
сызғыштың маркерлерінің көмегімен сол және оң жақ шегіністерін орнатыңыз.
Мәтіннің стилін әдеттегі
Times New Roman
  түрінде алыңыз. Индикаторда
RU орыс регистрін орнатыңыз.
Мәтінде  тышқанның  курсорымен  Ф.И.О  белгілеу  және  әріпті  жартылай
қалың курсивке ауыстыр. Пернелердің көмегімен мәтіннің бір абзацын белгілей
отырып, тышқанның курсорымен ұстап мәтіннің соңына қой.
Мәтінде  жоларалық  интервалды
Бір  жарым
  және  осы  интервалды
Дәл
ретінде орнатыңыз. Қаріптің өзгеру бірлігін және интервалдарды
ПИК
 (ПК)-қа
ауыстыр. Барлық абзацтардың алдындағы интервалдарды 3 пк-ға орнат.

89
Барлық  мәтінді  үш  рет  шерту  арқылы  белгілеп, сұхбат  терезесінде  беттің
параметрлерін орнат; солдан шегініс 1 см; оңнан шегініс 1,5 см.
Мәтінде
тізілген  тізім
  бойынша  барлық  қалаларды, қайда  тұрасыз  немесе
қайда  болғаныңызды
маркерленген  тізіммен
  тізіп  шығыңыз. Барлық
мектептерді, оқу орындарын, қайда оқығаныңызды маркерленген тізіммен тізіп
шығыңыз. Маркерлеуді
Өзгерту
  терезесінен  немесе  символдар  кестесінен
таңдаңыз.
Сервис
  менюіндегі
Параметрлер
  командасының  көмегімен  көлденең  және
тік  сызғыштардың  өлшем  бірлігін  ауыстырыңыз. Курсордың  көмегімен
көлденең сызғыштың бір жолын                                             белгілеп,  5 өлшем
бірлігі  болатындай  жолдың  сол  жағынан  және  оң  жағынан  бірдей  шегіністер
орнатыңыз.
 Автобиографияңызды бітіріп, соңына қол қойыңыз, жолдың соңына датаны
қойыңыз, осы жолдың алдындағы интервал 24 ПТ болсын.
Саймандар тақтасы
батырмасының  көмегімен  шегіністі  үлкейтіңіз. Құжатты
Қалай  сақтау  керек
командасы  арқылы  сақтаңыз,
Мәтін
  деген  атқа  кластың  нөмерін  немесе
тобыңызды қосыңыз, Мәтін 9 б.
Негізгі әдебиеттер: : [1] – 1-638 б, [2] 1- 432 б.
Қосымша әдебиеттер: [6] .
Бақылау сұрақтары:
1. Қаріптерді пішімдеу не үшін қолданылады?
2. Мәтіннің стилін қалай өзгертуге болады?
3. Қаріптер  мен  әріптердің  өлшемін  қалай  өзгертеміз? Курсордың
көмегімен мәтінді қалай белгілейміз?
4. Мәтінді  туралауды  қалай  орындаймыз? Туралаудың  қандай  түрлерін
білесіз?
5. Нөмерленген  тізімді  қалай  орындауға  болады? Қандай  тәсілмен  мұны
жасауға болады?
6. Маркерленген тізімді қалай орындаймыз? Жаңа маркерді қалай орнатуға
болады?
7. Абзацты  пішімдеу  қалай  орындалады? Абзацты, жолды, сөзді  қалай
белгілейміз?
8. Абзацтар  арасындағы  интервалдарды  қалай  орнатамыз? Жоларалық
интервалдарды қалай орнатамыз?
9. Қаріптерді  өзгерту  бірліктерін  және  интервалдарды  қандай  тәсілмен
ауыстыруға болады?
10. Сызғыштың  және  саймандардың  көмегімен  шегіністерді  қалай
үлкейтуге және кішірейтуге болады?

90
№3 ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: EXCEL Электрондық  кестесі. Электрондық  кестемен  деректер
қоры ретінде жұмыс жасау.
Жұмыстың мақсаты:
Электрондық  кестені  мәліметтер  қоры  ретінде  қолдану  тәсілдерімен
танысу;
Деректер қорында әр түрлі белгілеріне қарай мәліметтерді іздеу әрекеттерін
меңгеру;
Деректерді сұрыптауды үйрену.
Деректер қорының негізгі түсініктері
Кестенің  А2:F12 аймағын  деректер  қоры  ретінде  қарастыруға  болады (1
суретті  қара). Деректер  қорында  осы  кестенің A,B,C,D,E,F  бағаналары  өріс
(поля), ал 3-12 жолдары
жазбалар
(запись) деп  аталады. A2:F2 аймағында
өрістің аттары
 жазылған.
Деректер қорының құрылымына шектеулер қойылады:
Деректер  қорының  бірінші  қатарында  қайталанбайтын  өріс  атаулары
орналасса;
Деректер  қорының  біріншіден  басқа  қатарлары  ешқандай  бос  орын
қалмайтындай болып, жазбалармен толтырылса;
Өріс бойымен  (бағана бойынша) орналасқан мәліметтер біртектес, яғни тек
сандар  немесе  мәтіндер  болса, кестені  деректер  қоры  ретінде  қарастыруға
болады.
Деректер  қорымен  атқарылатын  негізгі  жұмыс  оның  құрамынан  айрықша
белгілеріне  қарай деректерді  іздеу  болып табылады. Жазбалар  саны  неғұрлым
көп болған сайын деректерді іздеу қиындай береді.
EXCEL – бұл қиындықтарды шешуді деректерді сұрыптау арқылы орындау
мүмкіндігін береді.
Жазбаларды екшеп, теріп алу
Деректер, Фильтр (Данные, Фильтр) командасын  орындау  арқылы қажетті
жазбаларды  басқалардан  бөліп  алуға, екшеп  теріп  алуға  болады. Екшеп  теріп
алуды  автоматты  түрде Автофильтр  командасының, ал  жәй әрекеттер  арқылы
(қолмен) Кеңейтілген фильтр (Расширенный фильтр) командасының көмегімен
орындауға болады.
Автофильтрді пайдалану ерекшеліктері
Автофильтрді  пайдаланып, жазбаларды  екшеп  теру  әрекеттерін  орындау
үшін, алдымен  курсорды  деректер  базасы  ретінде  қарастырылатын  кестенің
ішіне  орналастырамыз  немесе  жазбаларды  белгілейміз. Одан  кейін  Деректер,
Фильтр, Автофильтр (Данные, Фильтр, Автофильтр) командасын орындаймыз.
Нәтижесінде  өріс  аттары  маңында  төмен  қарай  бағытталған  тілсызық
батырмалар  пайда  болады. Осы  батырмаларды  шерту  арқылы  әрбір  өрістегі
деректерді
екшеп  теріп  алу
  критерийлерін  таңдай  аламыз. Пайда  болған  ішкі
менюдегі  Барлығы (Все) бөлімі ( - сурет) фильтрден  өткізуді  тоқтатады, ал
Шарт (Условие) бөлімін  таңдау  нәтижесінде  екшеп  алу  параметрлерін
тағайындау мүмкіндігін беретін сұхбат терезе ашылады. Бір өрісте орналасқан

91
деректерді  ЖӘНЕ  не  НЕМЕСЕ  логикалық  функцияларымен  байланысқан  екі
шартты бір уақытта тексере отырып, екшеп теруге болады.
1-ші тапсырма.
Кестені 1- сретке  сәйкес  келетіндей  Күн  жүйесіндегі  планеталар  туралы
дерекпен толтырып, work6.xls деген атпн сақтаңыз
Күн планетасының жүйесі.
Планета
Период
Ара
қашықтық
Диаметр
Масса
Спутник
Солнце
0
0
13929
2000000
0
Меркури
й
0,341
58
4,9
0,32
0
Венера
0,815
108
12,1
4,86
0
Земля
1
150
12,8
6
1
Марс
1,881
288
6,8
0,61
2
Юпитер
11,86
778
142,6
1906,98
16
Сатурн
29,48
1426
120,2
570,9
17
Уран
84,01
2869
49
87,24
14
Нептун
164,8
4496
50,2
103,38
2
Плутон
247,7
5900
2,8
0,1
1
1-сурет. Күн жүйесіндегі планеталар жөніндегі дерек жазылған кесте
        Кестеде қолданылатын өлшем бірліктері:
- Орбита бойынша айналу периоды, жыл;
- Планетаның Күннен қашықтығы, млн.км;
- Экваторлық диаметрі, мың км.;
- Массасы -  көбейтілген 10
24
кг.
2-ші тапсырма.
Автофильтрді  пайдалана  отырып, “С”  немесе  “Ю”іпінен  басталатын,
массасы 600
×10
24
 кг-нан кем планеталарды іздеңіз. Ол үшін:
2.1 Деректер, Фильтр, Автофильтр (Данные ,Фильтр , Автофильтр)
командасын орындаңыз.
Осы  мезетте  деректер  қорының  әрбір  өрісінде  батырмалар  пайда  болуы
керек.
2.2
Планета
 өрісіндегі батырманы шертіңіз де,
Шарт ...
 (Условие ...) бөлімін
таңдаңыз.
2.3
Пайдаланушы  автофильтрі
(пользовательский  автофильтр) сұхбат
терезесінде  НЕМЕСЕ  ауыстырғышын  қосып, сол  жақ  өрістерде
тең
(равно)
шартын  таңдап, оң  жақ  өрістерде  С
*
,  Ю
*
  әріптерін  теріп  жазыңыз  да, ОК
юатырмасын шертіңіз.
Осы  әрекеттер  орындалғаннан  кейін деректер қорында  Күн, Юпитер  және
Сатурн планеталары ғана қалуы керек.
2.4 Масса өрісіндегі  батырманы шертіңіз де,
Шарт ...
 (Условие ...) бөлімін
таңдаңыз.

92
2.5
Пайдаланушы  автофильтрі
(пользовательский  автофильтр) сұхбат
терезесінде
Масса
  өрісінде  батырмасын  шертіп, аз (меньше) шартын  таңдап,
сол жағында пернелер тақтасынан 600 санын теріп жазыңыз.
Нәтижесінде Күн мен  Юпитердің салмағы600 кг-нан  артық  болғандықтан,
деректер қорында тек Сатурн ғана қалады.
2.6 Деректер, Фильтр, Барлығын көрсету (Данные ,Фильтр ,Отобразить все)
командасын орындаңыз.
3-ші тапсырма.
Автофильтрді пайдаланып, өз бетіңізше орындаңыз:
1) экваторлық диаметрі 50 мың. км.- ден және массасы 4*10
24
кг. Кем емес
планеталарды іздеңіз (Меркурий, Марс, Плутон);
2) Күннен ара  қашықтығы 100 млн. Км.-ден  аспайтын, массасы 3*10
24
кг.  -
500*10
24
кг , аралығында  болатын  және 2-ден  артық  серігі  бар  планеталарды
іздеңіз (Венера, Земля, Нептун).
Кеңейтілген фильтр
Кеңейтілген фильтрді
(Расширенный  фильтр) пайдаланбас  бұрын мынадай
үш аймақты анықтап (құрып) алу қажет.
- тізім  аралығы
 (интервал  списка), яғни  деректер  қоры  аймағы, біздің
мысалымызда (A2:F12).
- критерийлер  аралығы
(интервал  критериев) – екшеп  теру  әрекеті
өткізілетін аймақ, (A14:F15);
Шығарып  алу  аралығы
(интервал  извлечения) – екшеп  теру  нәтижесі
орналасқан аймақ (A17:F21).
Кеңейтілген  фильтр  көмегімен  мәліметтерді  екшеп  теріп  алу  үшін,
Деректер, Фильтр, Кеңейтілген  фильтр  (
Данные, Фильтр, Расширенный
фильтр) командасын  орындаймыз. Экранда  пайда  болған
Кеңейтілген  фильтр
сұхбат терезесінде аралықтардың координаталарын көрсету  керек. Егер екшеп
теру нәтижесін басқа орынға көшіру қажет болса, онда Нәтижені басқа орынға
көшіру (Скопировать результат в другое место) ауыстырғышын іске қосамыз.
4-ші тапсырма.
Кеңейтілген  фильтрді  қолдана  отырып, 2-ден  кем  емес  серігі  бар  және
айналу периоды 10 жылдан артық болатын планеталарды іздеңіз.
Ол үшін:
4.1
Критерийлер
 және
шығарып алу аралығын құрыңыз
.
4.2
 Іздеу
 к
ритерийі
 мен
критерий
 аралығын жазыңыз.
4.3 Курсорды деректер қоры, яғни A2:F12 аралығына орналастырыңыз.
4.4 Деректер, Фильтр, Кеңейтілген фильтр  (
Данные, Фильтр, Расширенный
фильтр) командасын орындаңыз.
4.5
Кеңейтілген  фильтр
сұхбат  терезесінде
Нәтижені басқа  орынға  көшіру
(Скопировать результат в другое место) ауыстырғышын іске қосыңыз.
4.6 Аралықтардың дұрыс көрсетілгеніне көз жеткізіңіз де, ОК батырмасын
шертіңіз. Нәтижесінде  планеталар  ішінен  көрсетілген  критерийлерге  сәйкес
келетін Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун планеталары табылуы керек.

93
Планета
Период
Ара
қашықтық
Диаметр
Масса
Спутник
Солнце
0
0
13929
2000000
0
Меркури
й
0,341
58
4,9
0,32
0
Венера
0,815
108
12,1
4,86
0
Земля
1
150
12,8
6
1
Марс
1,881
288
6,8
0,61
2
Юпитер
11,86
778
142,6
1906,98
16
Сатурн
29,48
1426
120,2
570,9
17
Уран
84,01
2869
49
87,24
14
Нептун
164,8
4496
50,2
103,38
2
Плутон
247,7
5900
2,8
0,1
1
Планета
Период 
Расстояние
Диаметр
Масса
Спутник
>10                                                               >=2
Юпитер
11,86
778
142,6
1906,98
16
Сатурн
29,48
1426
120,2
570,9
17
Уран
84,01
2869
49
87,24
14
Нептун
164,8
4496
50,2
103,38
2
2- сурет. Кеңейтілген фильтр
5-ші тапсырма.
Алынған нәтижені
planets.xls
дегкен атпен файлға сақтап қойыңыз.
6-шы тапсырма.
А13 ұяшығына “Іздеу критерийі”, ал А16 үяшығына  “Іздеу нәтижесі” деген
тақырыптар жазған соң, жұмыстың нәтижесін қағазға басып шығарыңыз.
7-ші тапсырма.
Кеңейтілген  фильтрді  қолдана  отырып, айналу  периоды 2 жылдан  артық,
экваторлық  диаметрі 50 мың  км. Ден  кем  емес  планетаны  іздеңіз (Уран,
Плутон).
Деректерді сұрыптау
Excel  программасында  деректер  қоры  ретінде  қарастырылатын  кестені
сұрыптау  мүмкіндігі  бар. Сұрыптау  әрекетін  орындау  үшін, деректер  қорын
белгілеп немесе меңзерді сол аймаққа орналастырған соң, Деректер→cұрыптау
командасын  орындаймыз. Осы  мезетте  Сұрыптау  ауқымы (Сортировка
диапозона) сұхбат  терезесі  ашылады. Бұл  терезеде  Жазбаларға (Ауқымның
бірінші  қатары) (Подписям, первая  строка  диапозона) ауыстырғышын  қосып,
сұрыптау жүргізілетін өріс атын таңдаймыз. Сонымен бірге, сұрыптау тәсілінің
өсу ретімен
 немесе
кему ретімен
 екі мүмкіндігінің бірін таңдап алғаннан кейін
ОК батырмасын шертеміз.

94
Деректер  қоры  осы  әрекеттер  орындалған  соң  өзіміз  тағайындаған
параметрлерге  сәйкес  реттеледі. Символдық  мәтіндерден  тұратын  өрістер
алфавиттік ретпен сұрыпталады.
8-ші тапсырма.
Кестедегі  деректер  қорын  спутник  серіктері  санының  кемуі  бойынша
реттеңіз.
9-шы тапсырма.
Планеталарды әліппе реті бойына сұрыптаңыз.
10-шы тапсырма.
Деректерді күннен ара қашықтығының өсу  ретіне байланысты  сұрыптау.
11-ші тапсырма.
Оқытушыға  Планета  файлдарын  және  оның  баспаға  шыққанг  түрін
көрсетіңіз.
Негізгі әдебиеттер: : [1] – 1-638 б, [2] 1- 432 б.
Қосымша әдебиеттер: [6] .
Бақылау сұрақтары:
1.Кестенің кез келген аймағын деректер қоры ретінде қарастыруға бола ма?
2.Деректер қорындағы
Өріс
және
Жазба
 ұғымдарына түсінік беріңіз.
3.Автофильтрдің  көмегімен  деректерді  іздеу  әрекеті  қалай  жүзеге
асырылады?
4.Кеңейтілген фильтр
мен
Автофильтрдің
 қандай айырмашылықтары бар?
5.
Кеңейтілген  фильтрді
  қолдану  үшін  анықтауға  қажетті  аймақтарды
атаңыз.
6.Деректер қорындағы мәліметтерді сұрыптау қалай орындалады?
7.Деректерді қандай тәсілдермен сұрыптауға болады?
8.Символдық мәтіндерден тұратын өрісті сұрыптауға бола ма?
№4 ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: EXCEL–дің  жұмыс  кітабы. Жұмыс  кітабындағы  кестелердің
өзара байланысы.
        Жұмыстың мақсаты:
Жұмыс кітабындағы бірнеше парақтарды қолдану.
Бір  жұмыс  кітабындағы  бірнеше  парақтар  және  файлдар  арасында
байланыс құру әрекеттерін меңгеру.
Жұмыс кітабындағы парақтар
Жұмыс  кітабының  бір  парағымен  жұмыс  істегеннен  гөрі, кейбір
жағдайларда  бірненше  парақтарды  қолдана  білген  ыңғайлы. Электрондық
кестенің  төменгі  жақ  бөлігінде  парақтардың  жарлықшалары  көрініп  тұрады.
Егер  қажетті  парақтың  жарлықшасында  тышқанның  сол  жақ  батырмасын

95
шертсек, сол парақтың мазмұны экранға шығады. Ал, жарлықшада тышқанның
оң  жақ  батырмасын  шерту  арқылы, өшіру, атын  өзгерту, жылжыту  т.с.с.
парақпен жұмыс жасау мүмкіндігін беретін контексті жанама меню ашылады.
Жұмыс  кітабы  терезесінің  сол  жақ  бұрышында  бір  жұмыс  парағынан
басқасына  ауысу  мүмкіндігін  беретін  жарлықшаларды  жылжыту  жолағы
(кнопкиа  прокрутки  ярлыков) орналасқан. Осы  жолақта  тышқанның  оң  жақ
батырмасын  шертіп, қажетті  жұмыс  парағын  таңдау  мүмкіндігін  беретін
жанама менюді ашуға болады.
Есеп
Мысалы, электрондық  кестенің  мүмкіндіктерін  пайдалана  отырып, сынып
журналын жасау қажет болсын. Бұл жұмысты жылдам орындау үшін журналды
сыныптағы  үш  пәнге, ақпараттану,  физика, алгебраға, арнап  толтырайық.
Әрбір  пән  үшін  жұмыс  кітабының  жеке  парағын  толтырайық, онда  сынып
оқушыларының  тізімі, 1 тоқсан  бойғы  және  қорытынды  бағалары  жазылады.
Басқа  жеке  параққа  сәйкес  пән  бойынша  жазылған  бағаларға  сілтеме  қолдана
отырып, әрбір пәннің бірінші тоқсандағы қорытынды бағалары ғана жазылған
ведомость шығару қажет болсын.
Жұмыс барысы
1-ші тапсырма.
Excel электрондық  кестесін іске қосып, жұмыс кітабының бірінші парағын
1-ші суретте көрсетілгендей етіп толтырыңыз.
A
B
C
D
E
F
G
Ақпараттану
№
Фамилия , аты-
жөні
02 қыркүйек
09қаза
н
15қараш
а
23желтоқ
с
..  I- 
тоқсан
1
Асқар Әди
3
4
4
4
2
Дулат Арнұр
5
5
5
5
3
Мерген
Ұлықбек
4
4
4
4
Уаис Айдос
5
3
4
4
5
Имангали
Тимур
3
3
3
1-ші сурет. Ақпараттану сабағының журналы.
Ұяшықтарға  жазылатын  мерзім  мәндерін
Дата
(коды  Д.ММ) форматына
жазайық. Ол  үшін  мерзім  мәндері  жазылатын  ұяшықтарды  белгілеп, Формат,
Ұяшықтар (Формат  ячейки) командасын  орындаңыз. Осы  мезетте  ашылған
сұхбат  терезенің  Сан (Число) ішкі  бетінің
Сандық  форматтар
(Числовые
форматы) өрісінде
Барлық  форматтар
(Все  форматы) бөлімін одан  кейін,
Тип
өрісіндегі  тізімнен DD. MMM қатарын  таңдап, M  мен D  әріптерінің  біреуін
өшіріп тастаңыз. 1-ші тоқсанның қорытынды бағасын, тоқсан бойғы бағасының

96
арифметикалық  ортасын  табу, яғни  СРЗНАЧ  функциясын  қолдана  отырып
есептеңіз.
2-ші тапсырма.
Осы кестені
jurnal.xls.
деген атпен сақтаңыз.
3-ші тапсырма.
Дәл осындай кестені басқа сабақтар үшін де толтырыңыз.
Ол үшін:
3.1
Түзету, Жылжыту/Көшіру...
(Правка, Переместиь/Копировать...),
командасын  орындағанда  ашылған  сұхбат  терезесінің
көшірмесін  құру
(создавать  копию) ауыстырғышын  іске  қосып, 2-ші  беттің  алдында (перед
листом <Лист2>) қатарын белгілейміз. Осы командалар орындалған соң,  <Лист
1[2]> парағында жоғарыда толтырылған кестенің көшірмесі шығады.
3.2 Дәл  осы  командаларды  пайдаланып, кестені  тағы  да  бір  рет  көшіріңіз.
Команда орындалған соң, <Лист 1[3]>  парағы пайда болады.
4-ші тапсырма.
Парақ  жарлықшаларының  атауларын  сәйкес  пән  аттарына, яғни  <1-ші
парақты (Лист 1)> <Ақпараттану>, < 1[2] Парақты >  <Физика>, < 1[3]
Парақты>  <Алгебра> деп  өзгертіңіз. Ол  үшін, терезенің  сол  жақ  төменгі
шетінде  орналасқан  парақтың  жарлығында  тышқанды  екі  рет  шертіп  немесе
жарлықтың  жанама  менюінен  Атын  өзгерту  (Переименовать) командасын
орындаған соң жаңа атауды енгізіңіз.
5-ші тапсырма.
Жұмыс  кітабының  <Физика> және  <Алгебра> беттеріндегі  пән  аттарын,
күнделікті бағаларды, қойылған мерзімін өзгертіңіз.
Жұмыс парақтарының өзара байланысы
Excel программасы  кестесімен  жұмыс  істеу  кезінде  кітаптың  басқа
парақтарында  және  басқа  кестелерде  жазылған  мәліметтерді  қолдану
мүмкіндігін  береді. Бір  параққа  басқа  парақтағы  ұяшыққа  сілтеме  жазылған
формуланы  енгізу  арқылы  осы  екі  жұмыс  парағының  арасында  байланыс
орнатуға болады.
6-шы тапсырма.
< 2 Параққа >  (2Лист2)  “1-ші тоқсанның қорытынды  ведомосы” кестесін
құрамыз.
Ол үшін:
6.1 < 2 Парақ >  жарлықшасының атауын  <1-ші тоқсан> деп өзгертіңіз.
6.2 Кестені басқа парақтағы сәйкес ұяшықтарға сілтеме жазылған формула
арқылы толтырамыз:
А2 ұяшығына:
=Ақпараттану! А2 формуласын жазамыз.

97
=Ақпараттану! А2 – кітаптың  басқа  парағына  сілтеме  жазылған  формула.
Мұнда ! леп  белгісі  міндетті  түрде  қойылуы  қажет.  А2 – Ақпараттану
парағындағы салыстырмалы адрестеуде қолданылған ұяшықтар адресі.
А  мен B бағаналдарына  жазылған  формуланы  көшіреміз. Нәтижесінде  А
бағанасында нөмірі, ал  B бағанасына оқушылардың аты-жөндері шығуы тиіс.
С3 ұяшығына:
=Ақпараттану! L3 формуласын жазамыз.
Кестедегі  С  бағанасына  осы  формуланы  көшіреміз. С  бағанасына
оқушылардың 1-ші  тоқсандағы
Ақпараттану
  пәнінен  қорытынды  бағалары
шығады. Бұл <1-ші  тоқсан> парағымен <Ақпараттану>  парағының  арасында
байланыс құрылғандығын көрсетеді.
Дәл  жоғарыда  айтылған  тәсілді  қолданып, келесі  бағаналарға  физика  мен
алгебра пәндерінің қорытынды бағаларын шығарыңыз.
I-ші тоқсандағы қорытынды баға ведомосы
№ Фамилия , аты-жөні
Ақпараттану
Физика
Алгебра
1
Асқар Әди
4
5
4
2
Дулат Арнұр
5
5
5
3
Мерген Ұлықбек
4
3
3
4
Уаис Айдос
4
5
5
5
Имангали Тимур
3
4
3
7-ші тапсырма.
Жұмыс кітабында қолданылмайтын парақты өшіріңіз.
Парақты  жою  үшін, парақ  жарлықшасының  жанама  менюінен
Өшіру
(Удалить)  командасын  орындаймыз. Кітаптың  бірнеше  жұмыс  парақтарын
жою  қажет  болса, әрбір  парақ  жарлықшасын Ctrl пернесін  басулы  күйінде
ұстап тұрып, белгілеп алғаннан кейін өшіру командасын береміз.
Бірнеше терезелермен жұмыс істеу
Жұмыс  парағынлағы  мәлімет  экранға  сиып  тұрған  мезгілде  бір  ғана
тереземен  жұмыс  жасаған  ыңғайлы. Ал  кестеге  жазылған  мәліметті  экранда
толық көре алмайтындай жағдайда, бірнеше терезелер ашып, файлдың қажетті
аймақтарын бір мезгілде бақылап отырып, жұмыс жасауға болады. Сондай-ақ.
әр жұмыс парағын әр терезеге орналастырып та жұмыс істеу мүмкіндігі бар.
8-ші тапсырма.
Кестенің дұрыс толтырылуын тексеріңіз.
Кестені  толық  көру  үшін, Терезе, Жаңа  терезе (Окно, Новое  окно)
командасын  орындау  арқылы, жаңа  терезе  ашыңыз. Осы  команда  орындалған
соң,  Журнал:2 деген атпен жаңа терезе ашылады.
Жаңа терезеде <Ақпараттану>  жұмыс парағын таңдап алыңыз.
Терезе, Орналастыру (Окно, Расположить) командасын орындаңыз.
Осы мезетте ашылған сұхбат терезеде  Терезенің орналасуы (Расположение
окна) өрісінде
жоғарыдан  төмен  қарай
 (сверху  вниз ) қатарын  таңдаңыз.

98
Жоғарыда айтылған команда орындалған соң, терезенің түрі 3-ші суреттегідей
болады. Әр уақытта терезенің біреуі ғана екпінді болып, жұмыс істеп тұрады.
3-ші сурет. Кітап парақтарының жеке терезеде орналасуы.
9-шы тапсырма.
Бір-бірімен 
байланысқан 
кестелер 
арқылы 
жұмыс
қалай
орындалатындығын тексеріңіз.
9.1 <Ақпараттану>   парағындағы кестеде Дулат Арнұрдың 5-ін 2-ге түзеңіз.
Дулат  Арнұрдың <1-ші  тоқсандағы >  бағасы 4-ке  өзгертілді.
<Ақпараттану>   парағындағы да бағасы автоматты түрде өзгереді.
9.2 Имангали  Тимурдың  Ақпараттану  сабағындағы  екі  бағасын 5-ке
түзетіп, болған өзгерісті байқаңыз.
Бір кітаптың әртүрлі жұмыс парақтары арасында байланыс құру арқылы бір
парақтағы өзгерістің әсерін басқа парақтардан байқауға болады.
Файлдар  арасындағы байланыс
Екі  файл  арасындағы  байланыс, бірінші  файлға  екінші  файлдағы  кесте
ұяшықтарына  сілтемесі  бар  формуланы  енгізу  арқылы  жүзеге  асады. Яғни
бірінші  файл  қажетті  мәліметтенр  сақтау  көзі  де, екінші  сол  мәліметтерді
қолдану, қабылдаушы файл болып табылады. Байланыс кезіндегі мәліметтерді
қабылдап  алатын  файл –
Бекіту  файлы
  (Файл  назначения), мәлімет  жазып
сақталған файл –
түбіртек
(источник)
файлы
деп аталады.
Екі файл арасында байланыс құрылған мезетте, Excel программасы
түбіртек
файлда
  өзгерістер  болса, оған  тәуелді
бекіту  файлы
  ұяшығындағы  шамалар
автоматты түрде жаңарады.
10-шы тапсырма.
jurnal.xls
 файлындағы мәліметтерді қолдана отырып, бағананы Ақпараттану
пәнінің  бағаларымен  толтыру  арқылы, әр  түрлі  жұмыс  кітаптары
парақтарының арасында байланыс құрыңыз.
10.1. 1-ші  тоқсан  парағындағы  Ақпараттану  бағанасындағы  мәліметтерді
С3:С7 аймағын белгілеп алып,
Түзету, Тазалау, Бәрін
  (Правка, Очистить, Все)
командасын орындау арқылы өшіріңіз.
10.2. С3 ұяшығында
jurnal.xls
  файлының  сақталған  орнын  мынадай
формула түрінде көрсетіңіз: = “С:\Мои документы\[
 jurnal.xls
]Ақпараттану”!L3.

99
Мұндағы  “С:\Мои  документы\[
 jurnal.xls
]Ақпараттану”! –
jurnal.xls
файлының Ақпараттану парағына сілтеме.
”” таңбасы  міндетті  түрде  болуы  қажет. Файлдың  аты  квадрат  жақшаның
ішіне жазылуы тиіс. Сілтемеде қажетті ұяшықорналасқан парақ, файл, каталог,
диск  жолы  дұрыс  көрсету  керек. Егер  қате  болған  жағдайда  программа
хабарлама береді.
10.3. Осы жазылған формуланы бағананың қалған ұяшықтарына көшіріңіз.
Бағанаға Ақпараттану пәнінің 1-тоқсандағы бағалары қойылады.
11-шы тапсырма.
Өз  бетіңізше  физика  және  алгебра  пәндерінің  бағаларын, файлдарды
байланыстыру арқылы орындаңыз.
12-ші тапсырма.
Терезе - Жаңа терезе (окно - Новое окно) командасын орындап, тағы да екі
жаңа терезе ашыңыз. Осы терезелерге Физика және Алгебра парақтарын Терезе
– Қатарынан  Орналастыру (Окно – Расположить - Рядом) командаларын
орындау арқылы қатар орналастырыңыз.
13-ші тапсырма.
Ақпараттану  терезесінен  басқа  терезелердің  бәрін  жабыңыз. Осы  терезені
бүкіл экран бетін алып тұратындай етіп үлкейтіңіз.
14-ші тапсырма.
<Ақпараттану>  парағында 1-ші  тоқсанды 5,4,3 бағаларымен  бітірген
оқушылардың тізімін шығарыңыз. Ол үшін:
14.1 <Ақпараттану>  парағының А10 ұяшығына ”5-тік баға алғандар” деген
мәтінді теріп жазыңыз.
14.2 Осы мәтінді А17 және А24 ұяшыққа көшіріңіз.
14.3 А17 ұяшығындағы 5-ті 4-ке, А24 ұяшығындағы 5-ті 3-ке түзетіңіз.
14.4 Мәліметтер – Фильтр – Автосүзгі (Данные-Фильтр-Автофильтр)
командасын  орындап, 1-ші  тоқсанда 5-тік  бағаға  қорытылған  оқушының
фамилиясын  таңдап  алыңыз (бұл  үшін, тышқан  көрсеткішін  Ақпараттану
кестесі ішіне орналастырған соң, Мәліметтер – Фильтр – Автосүзгі командасын
орындап, 1-ші  тоқсан  жазбасының  оң  жағындағы  үшбұрышты  қара
бағыттауышты шертіп, 5 деген шартты таңдау жеткілікті 4-ші сурет.
№
Фамилия , аты-жөні
2.09
9.09
16.09
23.09
…
I-четверть
1
Асқар Әди
3
4
4
4
2
Дулат Арнұр
5
5
5
5
3
Мерген Ұлықбек
4
4
4
4
Уаис Айдос
5
3
4
4

100
5
Имангали Тимур
3
3
3
Получили оценку 5:
№
2.09
9.09
16.09
23.09
…
I-четверть
Дулат Арнұр
Получили оценку 4:
Асқар Әди
Мерген Ұлықбек
Уаис Айдос
Получили оценку 3:
Имангали Тимур
4-ші сурет. Автосүзгіден өткізілгеннен кейінгі нәтиже.
14.5 1-ші  тоқсанда 5-тік баға алған оқушылардың фамилияларын белгілеп,
алмастыру  буфері  арқылы  В  бағанасының 11-ші  қатарына  көшіңіз (CTRL
пернесін басып тұрып,тышқан арқылы тасымалдауға да болады).
14.6 Көшірілген  фамилиялардың  айналасында  жиектеме, фон  бар  болса,
оларды алып тастаңыз.
14.7 Дәл жоғарыдағы әрекеттерді 4-тік және 3-тік бағаға шыққан оқушылар
үшін де қайталаңыз.
14.8 Автосүзгі командасының орындалуын Мәліметтер – Сүзгі – Автосүзгі
(Данные-Фильтр-Автофильтр) командасын орындау арқылы тоқтатыңыз.
15-ші тапсырма.
Осы  лабораториялық  жұмыста  орындалған  тапсырманы MSI.xls  деген
атпен файл етіп сақтаңыз.
16-шы тапсырма.
Ақпараттану және Физика парақтарын қағазға басып шығарыңыз.
17-ші тапсырма.
Оқытушыға MSI.xls  кітабын файлда және қағазда көрсетіңіз.
Негізгі әдебиеттер: : [1] – 1-638 б, [2] 1- 432 б.
Қосымша әдебиеттер: [8] .
Бақылау сұрақтары:
1.Кітаптағы  бір  жұмыс  парағынан  екіншісіне  көшу  әрекеті  қалай
орындалады.?
2.Кестедегі мәліметтерді кітаптың басқа парағына қалай көшіруге болады?
3.Парақтың атауларын өзгертуге бола ма? Қалай?
4.Кітаптың екі парағын бір-бірімен қалай байланыстыруға болады?
5.Жұмыс кітабында қолданылмайтын парақтарды жоюға болам ма?
6.Бірнеше терезелермен жұмыс қалай жасалады?
7.Кестелер арасындағы байланыс қалай жүзеге асады?

101
№ 5 ЛАБОРОТОРИЯЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: “Access реляциялық деректер қоры.
Деректер ұйымдастыру принципі. Кесте құру және деректер енгізу”
Мақсаты - СУБД–ң  функционалды  мүмкіндіктерімен  танысу  және
деректерді 
өңдеу 
мен 
сақтауды 
ұйымдастыруға 
байланысты
мамандандырылған жұмыста осы программа құралының жалпы қолдану әдісі.
Теория  бөлімі.  Access-бұл  деректер  қорын  басқаратын  жүйе (ДҚБЖ-
СУБД). Басқару  жүйесі  деген  ұғым  белгілі  бір  пішінде  және  пайдаланушыға
ыңғайлы  тьүрде  беретін  комплексті  программа.  Сонымен  бірге Access жиі
орындалатын  операцияларды  автоматтандыруға  мүмкіндік  береді.(мысалы,
жалақыны  есептеу, құнды  бұйымдарды  есепке  алғанда  және  т.б.) Access-ң
көмегімен  енгізудің  ыңғайлы  түрі  мен  деректі  көруді  жасауды, ғана  емес,
сонымен бірге, күрделі есеп беруді құрастыруға болады.
Яғни, оның 
көмегімен 
бір 
мезгілде 
деректер 
қоймасының
бірнешекестесімен  жұмыс  істеуге  болады. Реттегіш  ДҚБЖ-ны  қолдану
деректер  құрылымын  сұрауға  көмектеседі  де, осылайша  жұмыстың
орындалуын жеңілдетеді.
Access-тің  кестесін  басқа  компьютерде  немесе  серверде  сақталған
деректермен  байланыстыруға  болады, сонымен  бірге, (СУБД-да) ДҚБЖ-да
Paradox немесе Dbase құрылған кестені пайдалануға болады. Access деректерін
Exsel деректерімен құрамдастыру өте оңай.
Барлық  деректер  қоймасын  құратындарды, яғни, кесте, есеп  беру, сұрату,
түрлерін  және  объектіні Access 97-де  бәрін  біріктіріп  бір  дискілі  файлда
сақтайды.
Деректер  қоймасының  негізгі  құрылымдық  компоненті  кесте. Біздің
енгізген  мәліметтеріміз  осы  кестеде  сақталады. Кестенің  әрбір  жазылымы
деректер  қоймасының  жеке-жеке  элементтері  туралы  қажетті  ақпараттарынан
тұрады. Мысалы, оқытушы туралы жазылым-фамилиясынан, атынан, әкесәнің
атынан, туылған күнінен, атқаратын қызметінен тұрады және т.б.
Кесте  құрылымын  жасау  кезінде, алаңның  өрісінің  атынанықтау  қажет
яғни, оның  түрін  оның  өлшемін  анықтау  қажет. Кестенің  әр  өрісі  белгілі  бір
атқа  ие  болады  және 64 символдан  артық  симайды. Атон  қойғанда  өрістің
функциясы  тауып алатындайғып қою қажет. Содан кейін деректің қандай түрі
әрбір  өрісте  болатынын  шешу  керек. Осы  деректің  кез-келген  бір  түрі  әрбір
өріске беріледі.
Төменде Access дерктерінің түрі және олардың сипаттамасы көрсетілген.
Деректер түрін сипаттау.
Мәтінді - мәтін немесе сан мәндерін қабылдайды
Сандық  деректері - есеп өткізу үшін қолданылатын әр түрлі пішінді санақ
Күні- күні  және  уақытына  арналған  ақпараттарды  сақтау  уақыты 100 ден
9999 жылға дейін.

102
Ақшалы  - Математикалық (расчет) есеспте қолданылатын сандық деректер
және  ақшалы  мәні 15-ке  дейін  бүтін  бөлігі, ал 4-ке  дейін  бөлшек  бөлігі
ораналасы.
МЕМО алаңы  - Түсінік талқылама сақтау үшін: 65535 символға дейін
Санауыш- Access  автоматты  түрде  қабылдайтын  әр  жазылымның  реттік
нөмірі, яғни арнайы сандық алаңы.
Логикалық - Екі мүмкіншіліктің  бір мәніне ие болады (ия/жоқ TrueFalse)
OLE - Access кестесімен байланысты объекті  (мысалы, екілік пішіндегі өрісі
электронды  кесте  Excel, документ Word, сурет, дыбысты  немесе  әртүрлі
деректер).
Гиперсілтеме  -  Әріптен  және  саннан  туратын  және  гиперсілтеме  мекне
жайы ең көп дегенде үш бөлімнен  тұрады; мәтін, файлға жол (пішінде UNC
жолы) немесе бетке (URL мекне жайы. Алаңда емесе басқарушы элементте
гиперсілтеменің мекен жайын қою үшін мына команданы орындаңыз: Қою,
Гиперсілтеме.
Тіреуіш  мастері - Алаң  құру, алаңды  сақтау  әдісі. Мунда  тізімнен  немесе
алаңнан мәнін тізіммен таңдау.
Тапсырма 1
Деректер қорын құру.
1 Жаңа деректер қорын құрыңдар
2 Деректер қоры кестесін құрыңдар
3 Кесте өрісі 1 кестеге сәйкес анықтаңдар
4 Құрылған кестені сақтаңдар
Кесте 1. Оқытушы дерегінің кестесі
Алаң   аты
Деректер    түрі
Алаң    өлшемі
Оқытушы арт таңбасы
Санаушы
Фамилиясы
Мәтінді
15
Аты
Мәтінді
15
Әкесінің аты
Мәтінді
15
Туған күні
Күні/уақыты
Қысқаша
Қызыметі
Мәтінді
9
Пән аты
Мәтінді
11
Телефоны
Мәтінді
9
Жалақысы
Ақшалы
Жұмыстың орындалу технологиясы:
Жаңа дерек қорын құру үшін:
 Access-ке  кіреміз, шыққан  терезеден “жаңа  дерек  қоры” тармағын
таңдаймыз.
“Жаңа дерек қоры файлына” өзінің қорының атын сұра (тармақ файлының
аты) және  папканы  таңдап  алыңыз (тармақ  папка) яғни , бұл  өзіңнің  дерек
қорының  тұратын  орны. Access қордың  атын dbl ұсынады, ал  файлдың  түрі -

103
Access  деректер  қоры. Атын “оқытушыдан” сұрайсың, ал  файлдың  түрін
бұрынғысынша  қалдырыңыздар  яғни, басқа  файлдардың  түрлері  арнайы
жағдайда керек болады:
< Құру > батырмасын басыңыз.
Деректер қоры кестесін құру үшін:
·  деректер  қоры  терезесінен “Таблица” таңдаймыз, сосын <Құру>
батырмасын басамыз.
· “жаңа  кесте” тересінен “конструктор” тармағын  таңдаймыз. Істеген
операциямыздың нәтижесінде конструктор  тәртібінде кесте терезесі ашылады.
Кесте алаңын анықтау үшін:
· баған жолына “алаң атын” енгіземіз, алаң атының 1-ші аты – оқытушының
шарттаңбасы.
·  баған  жолының “деректер  түрі” – де  тізім  батырмасын  басыңыз  және
дерек  түрінен “санағышты” таңдап  алыңыз. Жалпы  таңдалған  алаңын  сол
күйінде қалдырыңыздар.
Сурет 1. Конструктор  режиміндегі  кесте  терезесі – бұл  режимде  кесте
алаңының аты және түрі енгізіледі.
Кестені сақтау үшін:
· Файл, Сақтау тармағын таңдаймыз,
· Сақтау диалогты терезесіне кесте атын “оқытушы” деп. енгіземіз
·  батырмасын басыңыз.
Тапсырма 2
Раздел 1.03 Деректер қорын толтыру
1. “Қызметі” (полясына) алаңындағы  деректердің  шегін  енгізіңіздер;
Профессор, Доцент немесе Асистент деген сөздер ғана енгізілу керек.
2. “Қызметі” алаңында  қате деректерді енгізілген жағдайда көрсететін қате
туралы хабар лама мәтінін сұраңдар.
3. “Қызметі” алаңы үшін үнсіздік мәні бойынша “Доцент” деген сөз түрінде
мән сұраңдар.
4. берілген “Код” алаңына шектеу енгізіңдер: ол қайталанбау керек.

104
5. Кесте 2-ге  сәйкестеп  кестені  деректерге  толтырыңдар  және “Қызметі”
алаңына қате деректердің берілуіне жүйе реякциясын тексеріңдер.
6. Кестенің әр алаңының енін дерек еніне сәйкестеп өзгертіңдер.
7. Кестедегі Миронова деген оқытушыға іздеу салыңдар.
8. Деректерді  ауыстырып  көріңдер. Сергеев  деген  ассистенттің  жалақысы
450 теңге ені, он 470 теңгеге өзгертіңдер .
9. “Туылған жылы” алаңына үлкенінен кішісіне қарай сурыптау жасаңдар.
10. “Қызметі” және “Оқитын  пән  аты” алаңы  бойынша  деректерге  сүзгі
жасаңдар.
11. Құрылған  кестенің  баспаға  шығатын  түрінің  ақ  қағазда  қалай
көрінетінін көріңдер.
Кесте 2
Код Фамилия
сы
Аты
Әкесінің
аты
Туған
жылы.
Қызметі 
Оқитын пәні Телефон
Жал
ақысы
1 Истомин
Ремир  Евгеньевич 23.10.5
4
Доцент  Информа тика 110-44-68 890р.
2 Миронов
Павел 
Юрьевич
25.07.4
0
Профессор
Экономика 312-21-40 1200р.
3
Гришин Евгений Сергеевич 05.12.6
7
Доцент 
Математи ка 260-23-65 760р.
4 Сергеева
Ольга 
Ивановна 12.02.7
2
Ассистент Математи ка 234-85-69 450р.
5
Емец 
Татьяна
Ивановна 16.02.5
1
Доцент 
Экономика 166-75-33 890р.
6 Игнатьев
а
Татьяна
Павловна 30.05.6
6
Доцент 
Информатика 210-36-98 790р.
7 Миронов Алексей Николаевич 30.07.4
8
Доцент
Физика 166-75-33 890р.
Жұмыстың орындалу технологиясы
Енгізілетін деректер мәні үшін қойылатын тапсырмалардың шарттары:
1. Жобалаушы  кесте  үшін
Конструктор
  режиміне  кіріңдер. Егер  сіз
деректер қоры терезесінде  тұрсаңыз, онда
Кесте
  таңдамасын таңдап алыңызда
<конструктор> батырмасын  басыңыз.Ал  егер  сіз  кесте  режимінде  тұрсаңыз,
онда  құрал-сайман  тақтасының  батырмасын  басыңыз  немесе  Вид  конструктор
командасын орындаңыз;
Конструктор;
·  терезенің  жоғарғы  бөлігінен “қызметі” алаңы  бойынша  батырманы
басыңыз;
·  терезенің  төменгі  бөлігінен  жол  параметрінен “мәннің  шарты”
батырмасын басыңдар;
· теңдеу құру арқылы мәннің шартын табатын батырманы басыңыз;

105
·  шыққан  терезеге “Професор” сөзін  жазыңдар, сосын  батырманы
басыңдар, енді “Доцент” деген  сөзді  жазыңдарда  тағы  батырманы  басыңдар,
сосын “Асистент” деген  сөзді  жазып  батырманы  басыңдар. Осылайша
“Қызметі” алаңы көрсетілген мәндерді ғана Тенгізе алатын шарт егізіңдер.
2. Қате  туралы  хабар  лама  жолына  мынадай  сөйлем  енгізіңдер “Мұндай
қызмет жоқ, дефекті дұрыс енгізіңдер”.
3. Үнсіздік мәні жолына “Доцент” сөзін енгізіңдер.
4. “Код” (шарттаңбалау)  алаңындағы  деректерге  шек  қоюды  егізіңдер.
Мунда шектеуді жай ғана Тенгізе салмайсыз, оқытушылардың шарттаңбаларын
қайталанбауы 
керек 
және 
оларды
өзгерту 
мүмкіншілігімен
қамтамасыздандырылған  болуы  керек. Екінші  шартты  орындау  үшін
“Шарттаңбалау” алаңына
Сандық
   деген түрін тапсыру керек, ал бір інші шарт
орындалу үшін төмендегіні орындаңдар;
·  Алаңды  индекстеу  параметрлері
Индекстелген  алаңы
  параметрі  жолы
бойынша батырманы басыңдар.
· тізімнен “Иә” пунктін таңдап алыңдар (ұқсастықтар өткізілмейді).
·  Кесте  режиміне  ауыстырыңдар  (құрал-сайман  тақтасы  арқылы) немесе
Түрі, кесте  режимі  командасын  орындау  арқылы  кестені  Сақтау  туралы
сұраққа “Иә” деген жауап беріңіз.
5.  4.3 кестеге  сәйкес  кестеге  дерек  енгізіңдер. “Қызметі” алаңына
“Лаборант” деген  сөз  енгізіп  көріңдер. “ Мұндай  қызмет  жоқ, дефекті  дұрыс
енгізіңдер”. Дұрыс сөз енгізіңдер .
6. Кестенің әр алаңының деректер еніне сәйкес енін өзгерту үшін:
·  “Шарттаңба” алаңының кез-келген жолына батырманы басыңдар;
· Формат, баған ені командаларын орындаңдар;
·  шыққан  терезеде  “ Деректердің  ені  бойынша” деген  батырманы
басыңдар.
   Алаңның ені өзгереді;
· Осы операцияны басқа алаңдар үшін де орындаңдар;
7. Миронова орындауыш үшін кестеге іздеу салыңыздар:
·  курсорды “Фамилиясы” алаңның бір інші жолына ауыстырыңдар;
·  Түзету, іздеу командаларын орындаңдар;
·  Шыққан Үлгі  параметрлері жолына “Мироновты” енгізіңдер.
·  Көру  параметрі  жолында  БАРЛЫҒЫ  деген  сөз  болу  керек (барлық
жазылым бойынша іздейді).
·  Ұқсастық  параметрі  жолындағы  тізімнің “ішіндегі“ алаңның  кез-келген
“бөлігінен” легенді таңдаймыз.
·  Тек қана ағымдағы  алаңда ту орнатыңдар (галочка тұру керек);
·  < Іздеу > батырмасын басыңдар. Курсор екінші жазылымға ауысады және
Миронов деген сөзді ерекшелеңдер.
·  < Арықарай  іздеу > батырмасын  басыңдар. Курсорды 7-ші  жазылымға
ауысады және тағы да Миронов деген сөзді ерекшелейміз.
·  < Жабу > бюатырмасын басамыз да <іздеу> режимінен шығамыз.

106
8. Асистент  Сергеевтің  жалақысы 450 теңгенің  орнына 470 теңге  деп.
ауыстыру үші;
·  курсорды 1-ші жолдың “Жалақы” алаңына әкелеміз.
·  Түзету, Өзгерту командасын орындаймыз.
·  Үлгі жолында пайда болван терезеге 450 теңге легенді енгіземіз.
·   Мынаған “ауыстыру” деген жолға 470т енгіземіз. Осыған аударыңыздар,
барлық, жазылымдары бар деген алаңынан іздеу салуыңыз керек.
·  <ары қарай іздеу> батырмасын басыңдарЖазылымдар, Сураптау, азайуы
бойынша “туған жылы” алаңының мәні сұрапталады.
·  “ Қызметі ” және “оқитын пәні” алаңында деректерді сүзгілеу үшін:
·    “Қызметі” алаңдағы Доцентті басамыз;
·  Жазылым, Сүзгі, Ерекшеленуі бойынша сүзгі командасын  орындаймыз.
    Кестеде оқытушы-доценттер туралы ғана жазылым қалады.
·  “Қызметі” алаңынан ақпараттану жазылымының  батырмасын басыңыз:
·   батырманы  басыңыз  немесе  Жазылым, Сүзбе  ерекшеленуі  бойынша
сүзбе  команданы  орындаңыз. Сонда  кестеде  тек  қана  ақпараттану
кафедрасының доценттері туралы ғана жазылым қалады.
·  Сүзгіні  болдырмау  үшін  Жазылым, Сүзгі  ні  өшіру  командасын
орындаймыз немесе құрал-сайман тақтасы арқылы орындаймыз.
·  Құрылған кестені көру үшін:
·  батырманы басамыз  немесе  Файл, орындаймыз. Сонда  кестенің  қағазда
қалай жазылғанын көресіңдер.
·  Қарау терезесін  жабамыз.
Тапсырма 3
Форма арқылы деректерді енгізу және қарау.
1.“Мастер форм ” көмегі арқылы
Оқытушылар құрамы
формасын құрыңыз
(түрі-бір бағаналы форма).
2.Форма режимінде тұрып, доцент Гришеннің жазбасын табыңыз.
3.Ассистент Сергееваның жалақысын 470р.дан 490-ға өзгертіңіз.
4.“Фамилия” өрісінде деректерді кішіреюі бойынша сұрыптаңыз.
5.“Должность” өрісіндегі деректерді сүзіңіз.
6.“Дисциплина” өрісінің атын “Преподаваемая дисциплина” деп өзгертіңіз.
7.Құрылған “Форма” қағазда қалай көрінеді.
Раздел 1.04 Жұмыстың орындалу технологиясы
1 Оқытушылар құрамы формасын құру үшін:
- Деректер қоры терезесінде “
Форма
” режіміне кіріңіз;
- “Создать” батырмасын басыңыз;
- пайда болған терезеде тышқанмен “Мастер форм” пунктін таңдаңыз;
- терезенің төменінде орналасқан тізім белгісін шертіңіз;
- пайда болған тізімнен “Преподаватели” кестесін таңдаңыз.
- <ОК> батырмасын басыңыз.

107
- терезеден “Формада ”  болатын өрісті таңдаңыз; Берілген мысалда барлық
өрістер қатысады, сондықтан;
- “Далее” батырмасын шертіңіз;
- пайда болған терезеде түрі-бір бағаналы форма таңдалған, сондықтан;
- “Далее” батырмасын шертіңіз;
- терезеде  безендіру  стилін  таңдаңыз. Ол  үшін  стильді  анықтайтын  сөзді
шертіңіз немесе меңзерді жоғары не төмен қозғаңыз. Стильді таңдағаннан кейін
“Далее” батырмасын шертіңіз;
- пайда болған терезеде “Состав преподавателей”  параметрін клавиатурада
теріп, форманың атын беріңіз. Қалған параметрлерді өзгеріссіз қалдырыңыз.
- “Готово” батырмасын  басыңыз. Бір  бағаналы  форма  пайда  болады.Сол
жақ  бағана-өрістер  аты, оң  жақ  бағана – алғашқы  жазба  деректері. Жазба
бойымен  жүру  үшін, батырманы  шерту  керек . Батырма- бірінші  жазбаға  өту,
Батырма- соңғы жазбаға өту.
2 Оқытушы Мироновты іздеу үшін:
- меңзерді “Фамилия” өрісінің бірінші жолына апарыңыз;
- пайда  болған  терезенің “
Образец
” жолына
Миронов
  деген  фамилияны
енгізіңіз;
- “Просмотр” параметр  жолында
ВСЕ
деген  сөз  болу  керек (барлық
жазбалардан ізде дегенді білдіреді);
- “Совпадение” параметр  жолындағы  тізімнен “С  любой  частью  поля”
параметрін таңдаңыз;
- “Только в текущем поле” жолына жалауша қойыңыз;
- “Найти” батырмасын  шертіңіз. Меңзер  екінші  жазбаға  өтіп,
Миронов
деген  сөзді ерекшелейді.
- “Найти далее” батырмасын шертіңіз. Меңзер  жетінші жазбаға  өтіп, тағы
да
Миронов
деген  сөзді ерекшелейді.
- Іздеу режімінен шығу үшін “Закрыть” батырмасын шертіңіз.
3 Ассистент Сергееваның жалақысын 470 р.дан 490 р.-ға өзгерту үшін:
- меңзерді “Зарплата” өрісінің бірінші жолына апрыңыз;
- Правка, Заменить командаларын орындаңыз;
- пайда болған терезенің “
Образец
” параметр жолына 470 р. енгізіңіз;
- “Заменить  на” параметр  жолына 490 р. енгізіңіз. Басқа  опцияларға  да
көңіл аударыңыз. Берілген өрістің барлық жазбалары бойынша іздеу керек.
- “Найти далее” батырмасын шертіңіз. Меңзер төртінші жазбаға өтеді,бірақ
бұл жерде
- мәндерді  өзгертудің  қажеті  жоқ, сондықтан  “Найти  далее” батырмасын
шертіңіз. Меңзер тоғызыншы  жазбаға өтеді , ол біздің іздегеніміз.
- “Заменить” батырмасын шертіңіз.  Мәндер өзгереді;
- “Закрыть” батырмасын шертіңіз.
- “Год рождения”  өрісінде мәндерді кішіреюі бойынша сұрыптау:
- “Год рождения”  өрісінің кез келген жазбасын  шертіңіз;
- басқару  панеліндегі   батырманы  шертіңізнемесе  Записи, Сортировка,
Сортировка  по  убыванию  командасын  орындаңыз. Кестедегі  барлық  мәндер
кішіреюіне сәйкес  “Год рождения”  өрісінде сұрыпталады.

108
- “Должность”  өрісіндегі мәндерді сүзу үшін:
- “Должность” өрісінің
Доцент
 жазбасын батырмамен шертіңіз;
- батырманы  шертіңіз.немесе  Записи, Фильтр, Фильтр  по  выделению
командасын орындаңыз. Формада тек доценттер қалады.
- басқару панеліндегі  батырманы шертіңіз немесеЗаписи, Удалить Фильтр
командасын орындаңыз.
- Құрылған
Форманы
көру үшін:
- батырманы 
шертіңіз.немесе 
Файл, Предварительных 
просмотр
командасын орындаңыз. Сіз форманы қағаз бетіндегідей көресіз;
- қарау терезесін жабыңыз.
Негізгі әдебиеттер: : [1] – 1-638 б, [2] 1- 432 б.
Қосымша әдебиеттер: [9] .
Бақылау сұрақтары:
1. Қандай деректер құрылымдық деп аталады?
2. Деректер  қорының  анықтамасын  беріңіздер  және  оның  белгілеуін
сипатаңыз.
3. Деректер  қорын  басқару  жүйесін  анықтамасын  беріңіздер  және  оның
белгілеуін сипатаңыз.
4. Клиент-сервер  және  файл-сервер  принципімен  ұйымдастырылған
деректер 
қорының 
архитектурасының 
айырмашылығы 
неде? Соны
түсіндіріңіздер.
5. Деректер қорының элементтерінің құрылымын атаңыздар және олардың
қатынасын тұсіндіріңіздер.
6. Кілт түсінігін беріңіздер. Кілттің қандай түрлерін білесіздер?
7. Деректер қорының құрлымын сипатағанда не көрсетіледі?
8. Деректер қорының өрісінде мәліметтердің қандай түрлері сақталады?
9. Деректердің қандай моделін білесіз?
10.реляциялық деректер орнының кілттік өрістерінің қызметі?
11.Пәндік аймақтың инфологиялық моделі дегеніміз не?
12.Сіздерге объектілер арасындағы байланыстың қандай түрлері белгілі?
13.Нормализация қатынасы принципінің негізі?
14.Бірінші, екінші және үшінші нормальдық формадағы қатынастар қандай
болуы керек?
15.СУБД-ның негізгі функцияланды мүмкіншіліктері қандай?
№6 ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ACCESS реляциялық деректер қоры.
Сұрату және таңдама. Есеп беру арқылы деректерді өңдеу.
Мақсаты - ДҚБЖ–ң (СУБД) функцианалды  мүмкіншіліктерімен  танысу
және  деректерді  өңдеу  мен  сақтауды  ұйымдастыруға  байланысты
мамандандырылған жұмыста осы программа құралының жалпы қолдану әдісі.
Теория  бөлімі.

109
Таңдаманы  сұратуды  қалыптастыруы. Сурату – Access  кестесінде
сақталатын  деректреді  өңдеу  қуатты  құралы  болып  табылады. Сұратудың
көмегімен  бірнеше  кестелерден  деректерді  көруге, талдауға  және  өзгертуге
болады. Сонымен  бірге “сұрату” пішіндеу  және  есеп  беру  үшін  деректер  көзі
бола  алады. Сұрату  қорытынды  мәнді  есептеуге  және  оларды  электронды
кестенің  пішіне  сәйкес  компакты  пішінде  шығарады  және  топталған  жазбада
есептеуді орындайды. Конструктор режимінде сұратуды дербес құруға болады.
Access - те сұратудың төмендегі түрін құруға болады:
Таңдаманы  сұрату;
Параметрлермен сұрату;
Қиылысқан сұрату;
Өзгерту  енгізуге  сұрату. (өшіруге  сұрату, кесте  құрған  кездегі  өңдеу  және
жазба қосу);
SQL сұрату (біріктіру  сұрату, серверге  сұрату, басқарушы  сұрату,
бағынышты сұрату);
1 тапсырма
Таңдамаға сұратуды қалыптастыру.
Оқытушы
кестесінің  негізінде
жай  таңдамаға  сұратуды
  құрыңдар. Ол
кестеде  оқытушының  фамилиясы, аты, әкесінің  аты  және  атқаратын  қызметі
көрсетілуі керек.
Сұратуда
  берілген деректерді  қызметтеріне қарай бөліңдер.
Сұратуды
  сақтаңдар.
Сұратуды  таңдау  параметрлерімен  құрыңыздар, онда  оқытушының
фамилиясы, аты, әкесінің  аты  және  оқытушының  сабақ  беретін  пәндері
көрсетілуі керек, ал параметр ретінде оқытушының фамилиясын сұраңдар және
бұл сұратуды оқытушы Гришин  үшін орындаңыздар.
Жұмыс технологиясы
1. Жай сұратуды құру:
·  деректер қоры терезесінен  “
Сұратуды
” ашыңдар;
·  ашылған терезеде <
Құру
> батырмасын басыңыз
·  шыққан “
Жаңа сұрату
” терезесіне
Жай сұратуды
 таңдап алыңызда, <ОК>
батырмасын басыңыз;
·  шыққан  терезеден  кесте  сұрату  жолынан  оқытушы  кестесін  таңдап
алыңыз (егер  басқа  кестелер  немесе  сұратулар  құрұлмаған  болса, онда  ол
ашылған тізімде жалғыз өзі болады)
·    “
Қатынау  өрісі
” терезесінде
Фамилия
  параметріне  ерекшелеуді  і
ауыстырыңыз;
·  батырманы  басыңыз.
Фамилия
  деген  сөз “Таңдап  алынған  өріс”
терезесіне ауысады.
·  “
Таңдап алынған өріс
” терезесіне “аты”, “әкесінің аты”, “қызметі” өрісін
ауыстырыңыз.(ретімен жазу керек – осы рет бойынша дерек көрсетіледі);

110
·  “
Ары қарай
” батырмасын басыңыз;
·    “
Сұрату  атын  енгіз
” деген  жолға  оқытушының  қызметінің  жаңа  атын
енгізіңіз.
·  “
Дайын
” батырмасын басыңыз. Экранда сұрату нәтижесі бар кесте пайда
болады.
2. Деректерді сұраптау үшін:
·  “
Қызметі
” деген өрістің кез келген жолын  басыңыз;
·  азайуы  бойынша  деректерді  сұраптаңыз. Ол  үшін  құрал-сайман
тақтасындағы
  батырманы  басыңыз  немесе  Ж
азба, Сұрыптау, Азайуы
бойынша  сұраптау
  (Записи, Сортировка, Сортировка  по  убыванию )
командасын орындаңыз.
3. Сұратуды сақтау үшін:
·
  батырмасын  басыңыз  немесе  Файл,  Сақтау  .(Файл, Сохранить)
командасын орындаңыз;
·  сұрату терезеін жабыңыз.
4. Таңдама параметрлері   арқылы сұрату құру үшін;
·
Оқытушы
  кестесінің  келесі  өрістері  үшін  таңдаманы  сұратуды
құрыңдар;
Оқытушы “Фамилиясы”, “Аты”, “Әкесінің  аты”, “Білім  беретін  пәні”.
Сұратуды п.1-де қалай жасағаныңыз бойынша құрыңыздар.
·
Білім беретін пәні
 бойынша сұратудың атын қою;
·    “
Дайын
” батырмасын  басыңыз. Экранда  сұрату  нәтижесімен  кесте
шығады;
·  батырманы басу арқылы немесе Вид, Конструктор  арқылы конструктор
режіміне ауысыңыз.
·
Таңдап  алу  шарты
  жолында “Фамилия” өрісі  үшін  фраза  енгізіңіз
(жақшасында енгізу керек); (оқытушының фамилиясын енгізіңіздер).
·  Құрал-сайман  тақтасындағы
  батырмасын  баса  отырып  С
ұратуды
орындау
 немесе Запрос, Запуск командасын орындау.
·  шыққан  терезеге  Гришин  деген  фамилияны  енгізіңіз  және  “ОК”
батырмасын басыңыз. Экранда Гришин атты оқытушының - әкесінің аты және
оқитын пәні көрсетілген кесте пайда болады;
·  Сұратуды сақтаңдар;
·  Сұрату терезесін жабыңыздар.
2 тапсырма
Оқытушы
кестесі  негізінде атқаратын қызметтері бойынша топталған есеп
беруді (
Отчет)
 құрыңдар.
Жұмыс істеу технологиясы
Есеп беруді (
Отчет)
  құру үшін:
·
Есеп  беру
  (
Отчет)
  деген  таңдайшаны  ашып  және “
Құру
” (Создать
)
батырмасын басыңыз;

111
·  ашылған терезеден
Есеп беру мастері
 деген пункті таңдап алыңыздар
терезенің  төменгі  бөлігінен  тізім  бойынша  көрсетілген  белгішені
басыңыздар
·  пайда болған тізімнің ішінен  О
қытушы
кестесін таңдап алыңыздар.
·  <ОК> батымасын  басыңыздар, шыққан  терезеден  пішінге  қатысты
болатын  өрісті  таңдап  алыңыздар. Көрсетілген  мысалда  кестедегі  барлық  өріс
қатысатын болады, сол үшін батырманы басыңыз.
·  <
Ары қарай
> (Далее
)
  батырмасын басыңыз;
·  пайда  болған  терезеде  өрістің  тізімі  көрсетіледі. Белгіленгенді
“
Атқаратын қызметі
” өрісіне (Должность
)
  ауыстырыңыздар.
·  батырманы  басыңыздар.  Осылайша  сіз  қызметі  бойынша  деректерді
топтауды сұрайсыз;
·  <
Ары қарай
> батырмасын басыңыз;
·  шыққан терезенің параметрлерін өзгеріссіз қалдырамыз, сол үшін <
Ары
қарай
> батырмасын басыңыздар;
·  шыққан терезеден есепті дайындау стилін таңдаңыздар;
·
<Ары қарай
> батырмасын басыңыз;
·  шыққан терезеге О
қытушы
есебінің атын жазыңыз;
·    <
Дайын
> батырманы  басыңыз. Экранда  қалыптасқан
Есеп  беру
  (
Отчет)
пайда болады.
Негізгі әдебиеттер: : [1] – 1-638 б, [2] 1- 432 б.
Қосымша әдебиеттер: [9] .
Бақылау сұрақтары:
1. Деректер қорын тағайындауды сипаттаңдар және анықтаңдар.
2. Деректер қорын басқару жүйесін сипаттаңдар және анықтаңдар.
3. Деректер  қорының  архитектурасының  және  клиент-сервер  және  файл-
сервер принципі бойынша ұйымдастырудың әр түрлілігі немен аяқталады.
4. Деректер 
қоймасының 
құрылымдық 
элементтерінің 
өзара
байланыстылығы неде?
5. Кілтке түсінік беріңіз. Оның түрлері.
6. Деректердің  қорының  құрылымын  сипаттауда  қандай  мінездеме
беріледі және осындай сипаттаманың тағайындалуы қандай?
7. Деректер қоймасы өрісінде деректердің қандай түрлері сақталады?
8. Деректердің қандай модельдерін білесіздер?
9. Реттегіш деректер қоры өрісінің кілті тағайындалуын түсіндіріңіз?
10.Пәндік аймақтың инфологиялық модельдер дегеніміз не?
11.Объектілер арасындағы байланыстың қандай түрлері сіздерге белшілі?
12.СУБД-ның негізгі функционалды мүмкіншілігі неде?
13.СУБД-ны  қолдану  арқылы  ақпаратты  өңдеудің  технологиялық
процессінің негізгі этапын атаңыздар және мінездеме беріңіздер?
№7 ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Интернет. Іздеу жүйелері. Интернеттегі іздеуді ұйымдастыру.

112
Жұмыстың мақсаты: Интернет желісіндегі іздеу жүйелерін тез пайдалануды
үйрену.
Теориялық бөлімі.
Интернеттің  негізгі  түсініктері  мен  мүмкіндіктері. Интернеттің  глобальды
жүйесі 40-мыңнан  аса  әр  түрлі  локальды  жүйелердің  қосындысын  құрайды.
Әрбір локальды жүйе
түйін
 немесе
сайт
 деп , ал сайттың жұмысын қамтамасыз
ететін  заңды  тұлға –
провайдер
. Сайт  әдетте  бірнеше  компьютер – серверден
тұрады. Олардың  әрқайсысы  ақпараттың  анықталған  түрін  сақтауға  арналған.
Ақпаратты  іздеу  жүйесінің  потенциалы  (ИПС) (АІЖ) бүгінгі  күнде  жақсы
дамыған. Қарапайым ортада кілттік  сөз  арқылы құжаттың арасынан ғана  емес
желілік  адрес URL, серверлер  атының  арасынан, каталог  және  соңғы
ақпараттық файлдар арасынан іздеуге мүмкіндік алуға болады. Сонымен қатар,
URL өрісінде  мұндағы  латын  әріптерін  қолданатын, латын  әріпімен  сәйкес
келмейтін  тілдердің  лексикасы  жиі  қолданылады. Бұл  құбылыс  россияның
интернет секторы үшін толығымен сипатталған және масштабтың қатысуымен
іздеу есептерін шешуде өте жоғарғы роль атқаратын  арнайы желі атауларымен
байланысқан.
Ішкімәтіндік және URL-іздеуі.
Белгілі  болғандай, соңғы  құжаттың  (файлдың), URL-да  орналасуы, оның
URL- адрестік  схемасымен  бір  мәнді  беріледі. Егер  құжат  сервердердің  түпкі
каталогында  орналаспаса, онда URL-де  түйіннің  аттары  мен  сол  файлдың
арасында  тағы  да  сәйкес  каталогтар  аты  пайда  болады.
www.literature.ru
серверінде,
proza
  каталогында,
Tolstoy
  ішкі  каталогында  орналасқан,
rasskazy.html гипотетикалық
 Web – парағы үшін пайда болады.
URL келесі түрде болады:
URL: http://www.literature.ru/proza/Tolstoy/rasskazy.html
Егер  іздеу  жүйесі  жоғарыдағыдай  көрсетілген  құжатта  тіркелсежәне
адрестің  элементі  бойынша  толық  іздеуді  жүргізуге  болады, онда  берілген
параққа  кез  келген, яғни
literature, proza, Tolstoy, rasskazy
сөздері  және
олардың фрагменттері бойынша да шығуға болад
ы.
Нақты  ақпаратты  іздеу  жүйесі  (АІЖ) іздеуінен  тәуелді URL шеңберінде
әртүрлі  тәсілдермен  немесе  арнайы  меню  көмегімен  және  іздеу  шаблоны
терезесімен, мысалы: Рамблере мен Northern Light  (1-ші суретті қара). Немесе
командалар  жолының режімінде, AltaVista немесе Yahoo (u:
literature
) ,Яндексе
(url=
"www.literature*"
) түрінде берілуі мүмкін. Кейбір іздеу машиналары, жеке
жағдайда HotBot және Рамблер  екеуі де альтернативті вариантты қолдайды.

113
1-ші  сурет. URL бойынша (төменгі  терезе) ізделінетін Northern Light
www.northernlight.com), АІЖ-на  іздеу  сұраныстарының  шаблондарының
кеңейтілген формасының элементтері
2-ші  сурет. Сұраныстағы  мәтін  өрісінің  терминдері  мен  құрастырылатын
URL-дан (төменгі) терминдерін  енгізу  үшін  арнайы  терезе  мен  Рамблердің
(
www.rambler.ru
) кеңейтілген шаблонының элементтері.
Көптеген  жүйелер  құжаттың  мәтініне (2-ші  сурет) енетін, кілттік  сөзі  бар
құрастырылған URL сұранысына  мүмкіндік  береді. Кеңейтілген AltaVista
іздеуінде  бұл  мына  түрде  орындалуы  мүмкін url:
tolstoy AND "Еркіндік  беруге
талпыну "
 (сұраныстың  екінші  элементі  әңгіменің  аты  болатын  фразадан
тұрады).
FTP файлдың  архивымен  жұмыс  жасайтынг  ескі  желідегі  АІЖ  үшін,
файлдар  мен  каталогтардың  атауына  кіретін  кілттік  сөздер  бойынша  іздеу
әрқашан  негізгі  функция  болып  қалады. Нақты  түрде  іздеу  адрес

114
элементтерімен жүргізіледі, мұндағы
Өрнектің
 пайда болуынан кейінгі көрініс
URL схемасының  адрестік  стандартын  уақытты  мөлшерлеу  арқылы  жүргізеді.
Сонымен индекстеудің әмбебаптығына жетті: ішкі бар файлдан тәуелсіз, оның
АІЖ форматы ресурсты сәтті тіркеді. Бүгінге қарағанда негізгі мәнді жүктеуді
тасымалдайтын  адрес  элементтері, сол  уақытта  өте  үлкен  ұқыптылықпен
шыққаны  белгілі. Желіде  мәліметтер  файлына  еркін  қатынасуды  орналастыру
үшін  немесе 1.txt , gr12.exe атаулы  программалар  қоршаған  ортаға  қатысты
жаман  әсерде  болады. Сондай-ақ  ақпараттың  көлемінің  жинақталу  шамасы
бойынша келесі мәселелер мен кездесуге тура келді – оның адресіне енгізілген,
кілттік сөздер жиыны көмегімен ресурсты релевантты сұранысқа шығу күннен
күнге  күрделірек  болды. Сол  кезде  АІЖ  жеке  ресурсында  айқындылығын
жоғарлату керек болатындай, индекстелген жеке файлдарды қосымша мәтіндік
түсініктемелермен жеткізуге мүмкіндік беретін шешім табылды.
Интернетке Дүние Жүзілік
Өрнектің
 және мәтіндік ақпараттық маңызы бар
Web – парағының  келуі жағдайды өзгертті.
Еркін  индекстеу  үшін, Web құжаты  форматының  ашылуына  байланысты,
WWW іздеу  машиналары  тез  дами  бастады. Осы  уақытта URL элементтері
бойынша  іздеу,
Өрнектің
  көптеген  іздеу  жүйелерінен  бастапқыда  қолдау
таппады. Сонымен  қатар, ол  бүгінгі  күнде  көптеген  АІЖ-де  қолданылады
(Компьютер  Пресс N 8 қара) және SESP стандарттық  жобасында  міндетті
атрибут ретінде 1999 жылы іздеу жүйелері үшін тапсырылған. Қазіргі уақытта
URL күшті болып барады. Ал кейбір жағдайларда іздеу есептерін шешудің өте
сирек кездесетін  құралы болып табылады. Бірақ-та оның қолданылуы бірнеше
ерекшеліктерге байланысты.
Автор  өңдеушінің  тілегі  адрестің  ұзындығын  керегінше  қысқарту, бұдан
қның  ақпараттылығын  сақтай  отырып, файлдар  мен  каталогтардың  атауының
көлемді және адекватты ресурстардың атауы ретінде пайдалануын талап етеді.
Сервердің  бүкіл  файлдық  құрылымы  жеке  құжаттың  мазмұнына  қарағанда,
қандай  да  бір  шамада URL іздеуінің  қолдану  аймағы  мен  нәтижелілігін
анықтайтын тұрақтылыққа ие болады.
Желіде Web парақтарын 20 есе пайдаланатын мәтіндегі
games (ойын)
 ойын
сөзін  немесе  сол  атпен  берілген  каталогты  табу  керек. Егер  сізді  ойынның
қазіргі  версиясы  қызықтыратын  болса, онда  каталогтың  келешекте  өте  қажет
болуы  мүмкін. Сол  сияқты, табылған
 unix.html
  файлы Unix операциялық
жүйесінің оқулығы  ретінде пайдаланудың мүмкіндігі зор. Ал денесінде кілттік
сөздер  бірнеше  рет  кездесетін  кез  келген  атпен  берілген  құжаттардың
мүмкіндігі аз.
Көптеген
Web - мастерлерлі түйін  аттарының
  жүйесін  ыңғайлы  түрде
жасай  отырып, келіп  кетушілер  үшін  емес – бұдан  атауларда  түсініксіз
цифрлар, қысқартулар және тағы басқа үшін  береді. Осы қатысқа байланысты
“ішкі қолдануға” арналған аттарды табу мәселесі ойдан ала салғандай. Бірақ-та,
кейде  ресурстар  туралы  бастапқы  мәліметтер  және  мәліметтердің  желідегі

115
ресми  түрде  көріністерінің  сипаттамалары  атаулармен  немесе  осы  жағдаймен
нәтижелі жұмыс істеу үшін жеткілікті.
Адрестің  элементтерін  мүмкін  болатын  терминдерді  іріктеп  алу, оларды
қысқарту  және  жазу  варианттары  жолымен  таңдап  алу  іздеудің  басқа
тәсілдерімен сәтті бәсекелесуге әкеледі.
Тәжрибеде  сервердің  домендік  атауы -  URL ең  тұрақты  элементінің
негізінде ресурстарды іздеу кеңінен қолданылады.
Раздел 1.05 Тапсырма
Сервердің  домендік  атауы – URL ең  тұрақты  элементінің  негізінде
ресурстарды  кең  түрде  іздеуді  ұйымдастыру. Бағалы  қағаздаро  туралы
ақпаратпен жұмыс істеу.
Кілттік сөздер бойынша ішкі мәтіндік іздеуді қолдана отырып ресурстарды
кең  түрде  іздеуді  ұйымдастыру. Экономикалық  шолу  мен  финанстық
жаңалықтармен жұмыс.
Электронды төлемдік жүйелердің ақпараттарымен жұмыс.
http://www/rbcnet.ru
 адресін енгіз. Web - парағының электронды коммерция
орталығы жүктеледі.
Төлемдік жүйелерді қосу бойынша өтуді жүзеге асырыңыз.
Үш  фирманың  ақпараттарымен  танысыңыз. Өзіңіздің  бумаңыз  жайында
ақпаратты сақтаңыз.
Жасалынған жұмысқа есеп беруді безендіру. Оны мәтіндік редакторда есеп
беру түрінде беезендіріңіз.
Негізгі әдебиеттер: : [1] – 1-638 б, [2] 1- 432 б.
Қосымша әдебиеттер: [14] .
Бақылау сұрақтары:
1. Компьютер аралық байланыстың белгісі қандай?
2. “Клиент-сервер” технологиясын сипаттаңыз.
3. Компьютерлік желілерде интерфейстердің үйлесімсіздік мәселесін қалай
жеңіп шығуға болады?
4. Коммуникация хаттамасы дегеніміз не?
5. Мәліметтер неге пакеттердің көмегімен беріледі?
6. Желілік топологияның негізгі түрлерін сипаттаңыз.
7. Архитектураның кең таралған желілерінің сипаттамасын атаңыз.
8. Арнайы желілік құралдарға қысқаша сипаттама беріңіз.
9. Локальды  желілер  қандай  аймақтарда  және  қандай  мақсатпен
қолданылады?
10.Интернет желісінің негізгі сервистерін тізіп шығыңыз.
№8 ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: HTML.  Internet Explorer.
Мәтіндік ақпаратты тег арқылы  өңдеу және көркемдеу

116
HTML–дің  негізгі ұғымдары.
HyperText Мarkup Language (HTML) - беттердің  гипертексті  белгілеу  тілі.
Бұл  тілдің  негізгі  элементі
тег.
Қандай  да  бір  текстік  немесе  графикалық
бөлімдердің белгілерін  кәрсету үшін ол
тег
  деп  аталатын  арнайы таңбалармен
қоршалады.
Тегтер  үшін  мүмкін  болатын  тапсырманың  қосымша  күйі –
атрибуттар
.
Тегтерді  жазғанда  үлкен  немесе  кіші  әріптерді  қолданғанның  айырмашылығы
жоқ.
НТМL - құжаттың  құрылымының  гипертексті  белгі  тілі. Бұл  тілдің  негізгі
элементі  болып – тег  табылады. Қандайда  бір  текстік  немесе  графикалық
бөлімдерден  тұратын  тегтер  берілген  мәтін (немесе  графика) қандай  күйлерді
қолданатынын  анықтайды, яғни  ол  дегеніміз  қаріптердің  үлкен  немесе  кіші
размері, толық  шрифтер, курсивті  немесе  асты  сызылғандығы, оңға  немесе
солға 
тегістеулігі, жыпылықтайтын 
немесе 
жыпылықтамайтындығы,
броузермен қарағанда ол қандай түрмен ерекшеленіп  тұрғандығы.
Тегтер жəне Web-беттер құрылымы
НТМL-дің  негізгі  тегтері  шрифттің  размерін, яғни  өлшемін  береді.
Шрифттердің
6
 өлшемі бар. -ден 

-ға дейін өлшемнің өсу
ретінде  болады. Негізгі  мәтінде  абзацтарға  дұрыс  бөлуді  қамтамасыз  ететін
<Р>-абзац тегі және қатардың соңын көрсететін 
 тегтері қолданылады.
Текст түрін форматтауда төмендегідей тегтер қолданылады:
- - толық шрифт Bold;
- - курсивті Italic;
- - мәтінді ортаға келтіру;
- - жыпылықтату.
Нөмірленген  және  маркирленген  тізімдерді  құру  үшін  тізімдер
тегі
қолданылады. Бетте  мәтіндерді  орналастырудың  қарапайым  операцияларын

 тегтері  орындайды. Бірақта Web-бетке
нақты  шекаралар  мен  рамкалармен  әдемі  безендірілген  мәтінді  және
графиканы  жинақтау  үшін  таблицаның  тегтеріне  осы
компоненттерді  қосу  керек. Көмкерілген  линиялармен  бөлінбеген  кестелер
дизайн элементтерін толық бетке орналастыру үшін қолданылады.
Егер  бет   тегтарының  арасына  орналасқан  болса, ол
мәтін HTML мәтіні екенін көрсетеді,  ал оның бөлігі ,  (яғни мәтіннің  бөлігі)

жүктеу/скачать 1,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: