ӘДЕБИЕТ САБАҚТАРЫНДА КӚПМӘДЕНИЕТТІ ТҦЛҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУ

163 
 
шығарушысының  қҧндылығы  бола  тҧра,  әр  мәдениет      ӛз  ерекшелігін  сақтап,  басқа 
мәдениеттерге әсер етеді. Ол туралы академик Д.С.Лихачев былай деген: «Шын мәніндегі 
патриоттық дегеніміз, рухани ӛзі толыға отырып, басқаларды толықтыру». Ӛнер ҧрпақтар 
арасында,  халықтар  арасында,  әр  мәдениет  ӛкілдері  арасында  қатынас  жасайтын  қҧрал. 
Яғни, ӛнердің негізгі функциясы - тҧлғаға тәрбиелік және эстетикалық әсер етуден басқа, 
мәдениеттердің ӛзара қарым-қатынас жасау мҥмкіндігі. [3] 
Біз,  даму  мҥмкіндігі  шектеулі  балаларға  арналған  мектеп-интернатта  жҧмыс 
істейміз. Мемлекеттік тілде оқитын оқушыларымыздың тоқсан пайызға жуығы интернатта 
тҧрып оқиды. Олардың барлығы ауылдардан келіп оқитындар.  Оқушылардың жартысына 
жуығының  психикалық  дамуы  тежелген.  Оқушыларымыздың  оқуға  деген  ынталылығы 
толық қалыптаспаған. Психикалық ҥрдістерін дамытып, тҥзетіп отырамыз. Олар: аз және 
кӛп  уақытқа  дейін  есте  сақтау,  логикалық,  кӛрнекіліктік-бейнелік  ойлау,  ықылас.  Сол 
себептен  осы  оқушылардың  даму  ерекшеліктерін  ескеріп,  тҥзете  жасалған  жалпы  білім 
бағдарламасы  бойынша    сабақ  береміз.  Мектептегі  білім  беру  ҥрдісі  қазақ  және  орыс 
тілдерінде  жҥргізіледі.  Сол  себептен  мектеп-интернатымызда  оқушыларымыздың  білім 
беру барысымен қатар кӛпмәдениеттік тәрбиесіне аса зор кӛңіл аударамыз.     
Сонымен, мектепте әдебиет сабақтарын жҥргізу маңызы мен мақсаты мәдениеттік 
сӛйлесім,  негізгі  орын  алатын  заманауи  кӛмәдениетті  қоғам  талабына  байланысты. 
Сӛйлесім  тҥсінігі  әдебиет  курсының  негізгі  болып  танылады.  Бҧл  жерде  оқушылардың 
тарихи  мәдениет,  әлемнің  тарихи-мәдениеттік  бейнесі  бар    сӛйлесімін  айтамыз.  Олар 
оқушы танымы мен ықыласында пайда болады. Оқушылар кітапты тарихи-мәдени ойлау 
тҥсінік сӛйлесімі, шектестік арқылы тҥсінуге  ҥйренеді.   Тек сӛйлесім ҥрдісі кезінде ғана 
кітапты  тҥсінуге  болады  деп  ойлаймыз.  Сондықтан  да  сабақ  жҥргізудің  негізгі  тҥрі 
мҧғалімнің  кітап  туралы  әңгімесі,  не  мҧғалімнің  кітап  тҥсіндіруі  емес,  шығарманы 
тҥсінуге бағытталған оқушылар мен мҧғалім арасындағы -  кітаппен жҧмыс, сӛйлесім. 
Сӛйлесім әр оқушының ӛз оқыған мәтіні туралы ойымен бӛлісуден басталады. Ӛз 
сҧрақтарын  қояды.  Кітаптағы  кездескен  қызықты  не  ерекше  оқиға  туралы  айтады.  Әр 
ойлар  туындап,  әртҥрлі  талас,  пікір  туады.  Кітаппен  жҧмыс  сол  сҧрақтарға  жауап  іздеу 
жҧмыстарымен жалғасады. Бҧл жҧмыс арқылы мәтін талданып, тҥсінік беріледі. Мәселені 
талдаған кезде басқа да сҧрақтар тууы мҥмкін.  
Мҧғалім  сабақ  барысында  сӛйлесімді  ҧйымдастырып,  жҥргізеді.  Әр  оқушыға 
сҧрақты,  ойды,  бейнені,  мәселені  анықтауды  тҥсініп,  кӛңілде  ҧстап  тҧрып,  айтуға 
кӛмектеседі. Ол оқушының ойын сабақтың талқылау мәселесіне айналдырады. 
Мҧғалім  сӛйлесімге  қатысудың  бірі.  Ол  оқушыларды  тарихи  мәдениетпен, 
жанрмен,  кітаппен,  автормен  таныстырады.  Оқып  жатқан  шығарманы  тарихи-мәдени 
және  әдебиеттік  қҧрамына  ендіреді.  Ол  ӛз  оқыған  шығармасына    деген  ойын  кітаппен 
жҧмыс кезінде оқушылармен ҧстанып, дамытады. Мәтінді оқыған кезде оны терең тҥсіну 
ҥшін  тарихи-мәдени  тҥсіну  ойымен  таныстырып,  әдебиеттану  мен  мәдени  тҥсініктерді 
енгізеді. Осы кітап не мәселе туралы ойланғанда сӛйлесім барысына ақын, ғалым сияқты 
жаңа қатысушыларды ендіреді.  
Осы  сияқты  ҧйымдасқан  тҥрде  ӛткен  жҧмыс  барысында  оқушылар  бір-бірін 
тыңдауға, басқа адамның ойын тҥсінуге, ӛз ойын тереңдетуге ҥйренеді. Осындай жағдайда 
кӛпмәдениетті сӛйлесім ӛзара толығатын сӛйлесімге айналады. 
Психикалық  дамуы  тежелген  оқушылардың  қазақ  әдебиеті  сабағы  мен  сыныптан 
тыс іс-шаралар барысындағы кӛпмәдениеттік сӛйлесім жағдайына тоқталайық. 
Жҧмыс барысында алға қойған мақсаттарымыз: 
-ҧлттық 
әдет-ғҧрыптар 
мен 
қазақтандық, 
әлемдік 
мәдениет 
негізінде 
шығармашылық  ӛзіндік  дамып,  этномәдениеттік  және  адамзаттық  ӛзіндік  танылуға 
қабілетті жанжақты, ҥйлесімді тҧлға қалыптастыру; 
-тҥлектерді  мемлекет  және  заманауи  даму  жағдайында  ӛмір  сҥруге  дайындау, 
ӛзіндік  даму  мҥмкіндіктерін,  әлеуметтік  ӛсу  мҥмкіндіктерін  кеңейту,  ӛмір  сапасын 
арттыру; 

164 
 
-білім 
беру  ҥрдісін  дамыту,  ашық  кӛпмәдени  және  кӛптілді  әлемде 
жауапкершілікті, нәтижелі, кәсіби іс-әрекетке дайын оқушыны тәрбиелеу; 
-оқушылардың байланысты ауызекі және сӛйлеу тілдерін дамыту.  
1.  Әдебиеттен  кӛпмәдениеттік  тәрбие  беру  қҧралының  бірі  –  фольклор 
шығармалары.  Халық  ауыз  әдебиетін  оқыған  кезде  кейбір  халықтардың  дәстҥрлері 
салыстырылады.  Оқушылар  орыс  халық  ертегілерінің  кейіпкерлерімен  танысып, 
қҧрылымын, белгісін тҥсінген кезде, олар іс жҥзінде ертегі әлемі мен қҧрылым заңының 
бірізділігіне  кӛздері  жетеді.  Ҧлт  ертегілері  мен  орыс  халықтарының  ертегілерін  оқыған 
кезде  оқушылар  ӛз  ҧлттық  нәсілдеріне  қарамастан  барлық  халықтар  бақытқа  ҧмтылып, 
мейірбандық,  ӛзара  кӛмек,  еңбекқорлық,  ақылдылыққа  ҧмтылатыны  туралы  шешімге 
келді.  Ҥй  тапсырмасы  ретінде  жақсы,  жаман  қылықтарын  салыстыру,  жоғары 
адамгершілік қасиеттер туралы сӛздік қҧрау берілді.  
2.  Жоғары  мәдениетті,  толерантты  тҧлға  қалыптастыру  ҥшін  ежелгі  қазақ,  орыс 
шығармаларына  кӛңіл  бӛлінеді.  Мысалы:  «Игорь  полкы  туралы  сӛз»  орыстың,  «Ер 
Тарғын»  қазақтың  дҥниетанымын,  мінез-болмысын  айқындайтын  шығармалар.  
Мәдениетті адам ӛзінің тарихымен қатар басқа да халықтардың тарихымен таныс болады. 
Олармен  танысу  халықтың  қолымен  қҧрған  әсемдікті  тануға  ҥйретеді.  Ӛткен  ғасыр 
шығармалары  ғасырлар  арасындағы  кедергіні  жояды.  Бҧл  жерде  оқушы  бойында 
тҥсінушілік, сезінушілік, жан ашырлық сезімдер пайда болады. Ӛткен ғасырлардың, басқа 
халықтардың мәдени қҧндылықтарын тҥсіне алған адам таршылықты жеңеді, жаукершілік 
пен  кҥдіктіліктен  босайды.  Классикалық  әдебиетте  халықтардың  жалпыгуманистік 
бейнелері мен адами қҧндылықтары бейнеленген. Сондықтан әдебиет сабақтарында мына 
сҧрақтарға жауап аламыз: Ӛмір дегеніміз не? Не  ҥшін ӛмір сҥруіміз керек? Адам қандай 
болуы  керек?  Жамандық,  жақсылық  деген  не?  Қиыншылық  кӛру  деген  не,  онсыз  ӛмір 
сҥруге  бола  ма?  Басқа  адамның  ӛмір  тәжірибесін  ӛз  бойынан  ӛткізе  отырып,  оқушы 
дамиды.  Бҧл  іштен  жҥретін  нақты  ықпал.  Оқытудың  бҧндай  тәсілі  ҥйлесімді  тҧлға 
қалыптастыруға кӛмектеседі. 
3.  Әдеби  шығармалар  халықтардың  мәдени  дәстҥрлерін,  қҧндылықтарын  тануға 
кӛмектесіп,  халықаралық  ара  қатынас  мәселелерін  қозғайды.  Мысалы,  Кавказ 
халықтарының салт-дәстҥрлерімен оқушылар М.Ю.Лермонтовтың «Біздің заманымыздың 
қаһарманы» романында танысты. Ар мен намыстың мәселелері, жолдастық, отанға деген 
сҥйіспеншілік  Н.В.Гогольдің  «Тарас  Бульба»  повесінде  ашты.  Ҧлтаралық  қатынас 
мәселелері  А.Приставкиннің  «Алтын  бҧлт  қонғанда»  шығармасында  қозғалды.  Басқа 
ҧлттың  тілі,  мәдениеті,  тҧрмысымен  танысу  дауасыз  ӛзара  тҥсінушілік  пен  келісім 
принциптерін  тәжірибе  жҥзінде  қалыптастыруға  кӛмектеседі.  Оқушылардың  жақын 
тҧратын халықтар туралы білімі, нәтижелі ӛзара шыдамдылық арқылы ӛзара ҧлттық, ӛзара 
мәдениеттік қарым-қатынасқа мҥмкіндік береді.       
4.Ақындар  ӛмірі  мен  шығармаларын  оқыған  кезде  олардың  аудармашылық 
еңбектері  қарастырылды.  Әлем  әдебиетіндегі  атақты  ақындардың  әйгілі  шығармалары 
туған тілімізге тәржімеленіп, сӛз ӛнеріміздің қоржынына қосылды. Орыс тілі арқылы сол 
тілге аударылған әлем поэзиясының, кҥні кешеге дейін бір елдің қҧрамында ӛмір сҥрген, 
қазір  де  алуан-алуан  ықпалдастық  жіптерімен  жалғасып  жатқан  мемлекеттердің  ӛлең-
жырларының таңдаулылары тәржімеленді.  
Мысалы. 
М. 
Жҧмабаев 
шығармаларын 
оқыған 
кезде 
орыс 
ақыны 
М.Ю.Лермонтовтың шығармаларымен салыстыру жҧмыстары жҥргізілді.  
Мысалы, екі ақын сарынының ҧқсастығы.  
1.Романтикалық  сарын  айқын  кӛрініс  тауып,  ӛте  әдемі,  әсерлі  болып  жазылған 
шығарлар  М.Жҧмабаевтың  «Батыр  Баян»,  М.Лермонтовтың  «Мцыри»,  «Демон» 
поэмалары.  
2.Екі  ақын  тағдырларының  ҧқсас  жері  -  абақтыда  отырулары.  Сол  кезде  де  олар 
ӛлең жазуды тоқтатқан емес. Мағжан «Сағындым», «Сарғайдым», «Тҥс», «Анама», «З-ға», 

165 
 
«Жел», т.б., ал Лермонтов «Тҧтқын», «Кӛрші», «Тҧтқындағы батыр», т.б.ӛлеңдерін жазды. 
[4, 5] 
Ал, М.Жҧмабаев шығармашылығының ішінен публицистикасымен танысқан кезде 
оқушыларға  кҥні  бҧрын  М.Ю.Лермонтовтың  «Тҧтқын»,  «Сарғайып  келген  егін 
толқындаса» ӛлеңдерін  орыс тілінде тауып, оқып келу тапсырылды. Жаңа сабақта осы екі 
ӛлеңнің  Мағжан  аударған  баламасы  оқылды.  Екі  тілдегі  жыр  жолдары  салыстырылды. 
Нәтижесінде,  Мағжан  бҧл  жырды  жанды  суреттермен  сол  тӛлтумасындағы  кҥйінде 
бергені анықталды.  
Мысалы. Мағжан аудармалары ішінен 
1.«Тҧтқын»  («Узник») ӛлеңінен ҥзінді. 
Лермонтов: Добрый конь в зеленом поле, 
Без узды, один, по воле. 
Скачет, весел и игрив, 
Хвост по ветру распустив ... 
Мағжанның аудармасы: 
Жайқалған жасыл далада, 
Жҥгенсіз жҥр ғой жҥйрігім. 
Ойнақ салып сағада, 
Сҥзіп жалын, қҧйрығын ... 
2.«Сарғайып  келген  егін  толқындаса»  («Когда  волнуется  желтеющая  нива  ...») 
ӛлеңінің ҥзіндісі.  
Лермонтов: 
Когда волнуется желтеющая нива, 
И свежий лес шумит при звуке ветерка, 
И прячется в саду малиновая слива 
Под тенью сладостной зеленого листка ... 
Мағжанның аудармасы: 
Сарғайып келген егін толқындаса, 
Жас орман, жел кҥңірентіп, әнге салса. 
Жапырақтың жасыл ләззат саясында 
Бақшада мойыл қаймақ жасырынса ... [4, 5] 
Осы  ӛлең  жолдары  арқылы  біз  оқушыларға  ҧлы  ақынымыз  Мағжанның 
аудармашылық  шеберлігін  ғана  кӛрсетпей,  қазақ  және  орыс  ҧлы  ақындарының  асқан 
дарындылығын  аударма  арқылы  салыстырдық.    Мағжан  аудармасында  Лермонтов 
жырлары  бар  жаратылысымен  жайнай  тҥскен.  Бара-бар,  дәлме-дәл  аудармаларында  
М.Лермонтов шығармаларының ішкі толқын лебізін, жаңа саласын қазақ тілінің суреттеу 
мҥмкіншіліктерін  пайдаланып,  мол  жеткізгені  айтылды.  Сабақ  барысында  ақын  бҧл 
ӛлеңдерді  барлық  жарастық  сәнімен  қазақ  тілінде  қайтадан  туғызғаны  дәлелденді.    Екі 
ақынды  бір-біріне  жақындастыратын  ортақ  әлеуметтік  жағдайлар,  олардың  қоғамдық-
саяси,  философиялық,  этикалық,  эстетикалық  кӛзқарастары,  поэзияларындағы  ҥндес 
сарындар мен ойлар, идеялық, тақырыптық, әдіс-тәсілдік ҧқсастық екені де айтылып кетті. 
М.Жҧмабаев  пен  М.Ю.Лермонтов  шығармаларын  ӛткен  кезде  музыка  әуені 
ырғағында  ӛлең  оқылып,  осы  ақындардың  ӛлең  жырларына  салынған  «Сен  сҧлу»,  «Мен 
жолға жалғыз шығамын» («Выхожу один я на дорогу») әндерін тыңдадық. Свыныптан тыс 
уақытта бҧл ақындар туралы баяндамалық және кӛркем фильмдер кӛрдік.   
Ӛткізілген  қазақ  әдебиеті  сабақтары  мен  сабақтан  тыс  іс-шаралар  дәстҥрлі  емес 
тҥрде  ӛткізілді:  сабақ-қиял,  сабақ-сӛйлесім,  сабақ-саяхат,  жарыс,  КТК,  байқау, 
презентация, концерт.  
Сабақта  немесе  сыныптан  тыс  іс-шаралар  кезінде  қолданған  әдіс-тәсілдеріміз: 
романс,  ӛлеңдер  тыңдап,  әндерін  айттық,  сахналық  қойылым  қойдық,  сурет  кӛрмесін 
ҧйымдастырдық, т.б..  

166 
 
  
Сыныптан  тыс  уақытта  қазақ  классиктерінен  басқа  орыс  классиктерінің  «Мастер 
мен Маргарита», «Ит жҥрегі» («Собачье сердце») фильмдерінің кадрларын  кӛрдік. Олар 
кӛптеген сҧрақ, сезім, әңгіме тудырады. Қызғылықты сӛйлесім ӛтті. 
Осындай  сабақтар  оқушылардың  білім  сапасына  әсер  ететін  сезімдік  жағдай 
тудырады.    Бҧл  тек  қана  қызығушылық  емес,  сонымен  қатар  шығармашылық 
мҥмкіндіктерін  арттырып,  кӛпмәдениетті  тҧлға  болып  қалыптасуға  кӛмектесті. 
           Сонымен, кӛпмәдениеттілік тәрбие әдебиет сабақтарында ең маңызды орын алады. 
Әдебиетті  оқытудың  осындай  тәсілдері  арқылы  ғана  оқушы  бойында  әр  ҧлттың,  әр 
халықтың,  әр  тҧлғаның  тарихи  және  мәдениет  аралық  қҧндылықтарын  толық  тҥсіну 
қалыптастыруға  болады.  Бҧл  кӛркем  сӛз  материалдары  оқушы  мен  мҧғалім  арасындағы 
жаңа сапаны қалыптастырады.  
Сонымен,  әдебиет  сабақтарында  кӛпмәдениетті  тҧлға  қалыптастырудың  маңызды 
жағы  -  пән  бойынша  ӛз  мәдениет  бағдарламаларын  игеру,  оған  қоса  басқа  халықтардың 
мәдениетін  зерттеу,  басқа  ҧлттардың  дәстҥр-салттарына  оңтайлы  қызығушылық 
қалыптастыру,  басқа  ҧлт  халықтарымен  қарым-қатынас  кезіндегі  қарапайымдық  пен 
ашықтықты тәрбиелеу, халықаралық қатынас тілін игеруге қажеттілігін дамыту.    
 
Әдебиеттер тізімі 
1. Ақылдың кені. (Ҧлағатты сӛздер). Алматы: «Ана тілі», 2008.- 216 б. 
2. Әдебиеттану. Терминдер сӛздігі. Алматы: «Ана тілі», 1998.- 384 б. 
3.  Воскресенская  Н.М.  Образование  и  многообразование  культур//  Педагогика.  –  2000.-
с.105-107. 
4. Жҧмабаев Мағжан. Шығармалары. – Алматы: «Жазушы», 1989.- 448 б. 
5.  Лермонтов  М.Ю.  Во  всем  дойти  до  совершенства:  Сборник.  –М.:Мол.гвардия,  1984.- 
398 с. 
6. Орта мектепте оқыту процесінде кӛптілділікті дамыту мәселелері. Әдістемелік қҧрал. – 
Астана: Ы. Алтынсарин атындағы Ҧлттық білім академиясы, 2013. – 85 б.  
7. 
http://vkjournal.ru
 
 
 
ДУХОВНО-НРАВСТВЕННЫЕ РЕСУРСЫ ШКОЛЬНОГО КУРСА 
ЛИТЕРАТУРЫ В ФОРМИРОВАНИИ ПОЛИКУЛЬТУРНОЙ ЛИЧНОСТИ 
 
    А.В.Горохводацкая, учитель  
КГУ «Новоишимская средняя школа №2»
  
района имени Г.Мусрепова  
Северо-Казахстанской области 
 
Помимо Матери - той, что его родила,  
Четыре есть Матери - словно четыре крыла.  
Родная Земля - наша суть и основа основ,  
И Слово Родное, пришедшее к нам от отцов,  
Родные Обычаи — добрый и благостный свет,  
Горящий для нас через тьму поколений и лет,  
Родная История — как бы она ни была  
Горька и печальна, мучительна и тяжела... 
М. Шаханов 
 
Современное  общество  характеризуется  как  информационное.  Актуальность 
поликультурного  обучения  определяется  всеобщей  мировой  тенденцией  к  интеграции  в 
экономической, культурной и политической сферах.  

167 
 
Литература  –  это  предмет,  который  знакомит  нас  с  миром.  И  центром  всех 
событий,  отражѐнных  писателями,  всегда  является  человек:  его  душа,  мысли, 
переживания.  Словесник  в  школе  –  главная  фигура.  За  ним  стоит  Абай,  Пушкин, 
Лермонтов, Сейфуллин, Нурпеисов….. и весь сонм великих словесников. За учителем 
каждого  предмета  стоят  великие,  но  духовность,  к  которой  литература  имеет  самое 
прямое  отношение,  -  это  особое  и  наиболее  значительное  дарование.  Литература, 
родной язык, затем история, прежде всего, творят сына Отечества, а уж затем пусть в 
него закладывают профильные знания. 
 Говоря  о  нравственном  воспитании,  я  делаю  акцент  на  сопоставительном 
анализе  произведений  народов-соседей.  Этот  приѐм  помогает  прийти  к  усвоению 
общечеловеческих  качеств.  Всѐ  изменяется  в  мире,  но  во  все  времена  душа 
человеческая  болела  от  неразделѐнной  любви,  предательства,  человек  радовался  и 
радуется красоте природы…. Не важно, в какой точке земного шара ты живѐшь, какой 
у  тебя  цвет  кожи,  разрез  глаз.  Главное  –  остаться  человеком  в  самом  высоком 
понимании  этого  слова.  Именно  эти  приѐмы  работы  помогают  воспитывать 
толерантную, поликультурную личность. 
 Опыт  применения  на  практике  приѐмов  сопоставления  позволяет  комплексно 
решать задачи и воспитания и обучения. Кроме нравственных начал, такой вид работы 
помогает  формировать  речевую  и  коммуникативную  компетенцию  школьника, 
развивает  мышление,  формирует  собственное  отношение  к  полученным  фактам,  их 
осмыслению, сознательному усвоению.  
 Именно 
такими  качествами  должен  обладать  современный  человек: 
способностью  логично,  доказательно,  образно  излагать  свои  мысли,  принимать 
верные решения в условиях быстро меняющегося мира. 
 Ум  заключается  в  том,  чтобы  видеть  сходство  различных  вещей  и  различие 
схожих (Жермена де Сталь). 
 Процесс  разработки  и  подготовки  обобщающих  уроков-сравнений  можно 
разделить на несколько этапов: 
1.Определение насущной проблемы. 
2.выбор  формулировки  темы,  включающей  аспекты,  общие  для  сравниваемых 
произведений ( в русле определѐнной проблемы). 
3.Подбор общих для обоих произведений вопросов в такой последовательности, 
которая приведѐт в результате сопоставления к выводу-ответу на проблемный вопрос. 
На  данном  этапе  помогают  такие  виды  работ,  как  сведение  результатов  сравнеия  в 
таблицы, отражающие логику анализа; составление диаграмм Венна. 
4. Специальная предварительная работа  учащихся, когда в качестве домашнего 
задания они получают те вопросы, которые будут обсуждаться в классе. 
5.Организация  урока  в  такой  форме,  которая  более  всего  активизирует 
учащихся  к  сравнительному  анализу  в  зависимости  от  особенностей  класса  (деление 
на группы, работа в парах), то есть обучение в сотрудничестве. 
Родным языком в русской школе является русский. Одним из приоритетов в 
обучении русскому языку и литературе является - познание культуры русского народа в 
диалоге  культур.  Диалог  культур  в  преподавании  русского  языка  и  литературы  должен 
открыть  перед  обучаемыми  многообразие  духовного  и  материального  мира,  помочь  им 
понять  ценности  другой  культуры,  в  конечном  счѐте  научить  жить  и  общаться  в 
многонациональном 
Казахстане. 
Сейчас, 
когда 
проблема 
межнационального 
взаимопонимания  приобретает  особую  значимость,  диалог  культур  важен  как  средство 
гармонизации национальных отношений, воспитания этнокультурной терпимости.  
 Приведу  несколько  примеров  результата  сопоставительного  анализа при  изучении 
творчества Михаила Юрьевича Лермонтова и Магжана Жумабаева. 
На  уроках  изучения  лирики  Лермонтова  мы  знакомимся  с  его  стихотворением 
«Пророк».  «Пророк»  Лермонтова  уже  самим  названием  и  начальными  строками 

168 
 
подсказывает  читателю,  что  является  фактическим  продолжением  «Пророка» 
Пушкинского: 
С тех пор, как вечный судия 
Мне дал всевиденье пророка 
Это  краткое  изложение  пушкинского  текста.  Лермонтов  как  бы  перешагивает 
точку, которую  поставил в конце своего стихотворения Пушкин, и задаѐтся вопросом:  а 
что  же  дальше?  А  дальше  –  непонимание,  неприятие  пророка  людьми,  издевательства  и 
насмешки. Далее – каменья и язвительная речь старцев, поучающая детей: 
Смотрите ж, дети, на него: 
Как он угрюм, и худ, и бледен! 
Смотрите, как он наг и беден, 
Как презирают все его! 
 Дальше  -  возможность  жизни  только  в  одиночестве,  в  пустыне  (с  пустыни 
начинается  пушкинский  «Пророк»).  Итак,  поэт  остаѐтся  один,  он  вынужден  бежать  от 
людей – и участь эта горька и тяжела. 
 В 
Лермонтовском  «Пророке»  гораздо  меньше,  чем  в  пушкинском, 
старославянизмов.  Относительная  нейтральность  стиля  –  подчѐркнутая.  Отказ  от 
стилизации  приглушает  библейский  план  подразумеваемый,  -  современность.  Герой 
стихотворения не поэт, а именно боговдохновѐнный пророк, тут нет никакой аллегории. 
Но Лермонтов подразумевал и судьбу поэтов – пророков, не исключая своей. Пишет он о 
типичной общечеловеческой ситуации. 
Эта же тема в творчестве Магжана Жумабаева звучит так: 
Был в древности рожден от Солнца гунн, 
От гунна – я, как пламя, вечно юн. 
Я ликом чист, глазами я раскос, 
И, пламенея, жду я свой канун. 
О, не грусти, слепец мой, дай мне срок, 
Я Солнца сын, верней, его зрачок. 
Иду я к вам, пылая, словно весть, 
Рожденный гунном солнечный пророк. 
 Лирический  герой  -  Бог  Земли,  а  быть  Богом  значит  не  просто  брать,  а  разумно 
управлять и нести людям свет. 
У Бога неба Тенгри 
Рода нет и сути нет. 
Ну а я – Бог Земли. Тимур, 
Родом - тюрк, сутью – пламени свет. 
 Герой  Магжана  рождѐн  светом,  «Солнцем»  и  «Небом».  Он  повинуется  лишь 
Тенгри,  а  поклоняется  только  себе.  Он  весь  из  огня:  улыбка  его  -  зарево,  «в  раскосых 
глазах  огонь».  Он  сгорает,  пожирая  сам  себя,  но  несѐт  свет  людям,  туда,  где  затаилась 
темнота. И другой жизни ему не надо, ведь «жизнь – огонь». 
Сам я – огонь, из огня я, 
Рождѐнное в нѐм дитя, 
Солнцем я появился, 
Сердце своѐ даря… 
 Прекрасны  только  Огонь  и  Небо,  а  «  всѐ  прочее  –  ничто»!  Всѐ  другое  –  тьма, 
которую нужно разогнать. В первой части стихотворения «Пророк» автор разъясняет, что 
представляет собой мрак в душах человеческих, говорит о том, что «Запад объяла тьма». 
На  рубеже  19-20  веков  проблема  Запада  и  Востока  приобретает  особую  актуальность  в 
связи с осложнившейся политической обстановкой в Европе. У Магжана Запад – символ 
тьмы,  Восток  –  света.  Автор  говорит  о  том,  что  человеческие  души,  заблудшие  в  ночи, 
забыты, а люди не знают своей веры, они поклоняются лишь сытости тела, то есть живут 
только ради накопления богатства. Они продали душу дьяволу, заблудились. Всѐ объято 

169 
 
тьмой  Запада,  преобладают  сумрачные  тревожные  тона,  вселяющие  в  душу  чувство 
страха,  безысходности,  тоски.  Но  эти  мысли  не  смогли  заглушить  огромной  душевной 
энергии  поэта…  Вторая  часть  «Пророка»  озарена  солнечным  светом,  блеском  огня  и, 
будто пламя, неся свет и добро против войн, зла и насилия, возникает Пророк, «огненное» 
слово которого направлено к утверждению солидарности Востока и Запада. 
 Стихотворение  «Пророк»  М.  Жумабаева  отражает  идею  прекращения  войн, 
насилия. И служить этому призван Поэт, олицетворяющий миролюбивый Восток. Человек 
должен  нести  свет.  Поэт  несѐт  словом  своим.  Магжан  Жумабаев  как  поэт  поклонялся 
лишь единственному Богу, имя которому – человеческое слово: 
Я сам огонь – я сам себе поклоняюсь, 
Моѐ слово – огонь – 
Я своему слову поклоняюсь. 
 Тема  назначения  поэта  и  поэзии  прослеживается  и  в  другом  стихотворении 
Магжана «Баллада о глазах»: 
Путь поэтов не усыпан розами 
Лавры, слава – это всѐ потом, 
А при жизни – слѐзы на берѐзах, 
Кровь и пот, да сплетен грязный ком. 
 Параллель между творчеством Магжана Жумабаева и Михаила Лермонтова можно 
провести при изучении темы Родины. Сходство творчества этих поэтов в большой любви 
к  своей  родине,  родной  природе,  несмотря  на  все  недостатки,  поэты  воспевают  красоту 
родного края. У Лермонтова: 
Люблю отчизну я, но странною любовью! 
Не победит еѐ рассудок мой. 
Ни слава, купленная кровью. 
Ни полный гордого доверия покой. 
В  его  стихах  природа  оживает.  Живѐт  всѐ:  горы,  скалы.  Утѐсы,  потоки,  реки, 
деревья,  камни  говорят,  а  горы  думают,  хмурятся,  спорят  между  собой.  Такая  же 
беспредельная  любовь  к  родному  краю  у  М.Жумабаева.  Он  видит  не  просто  степь,  а 
живое,  величавое  существо  –  степь,  она  у  него  синоним  родного  края,  его  высоких 
духовно-нравственных достоинств, она у него святыня: 
Зимой бураны, летом миражи, 
То саван белый, то желтее ржи, 
Ни гор, ни рек, - безмолвие да камни. 
Одни лишь камни да солончаки 
Но всѐ-таки и такая дорога мне 
За то еѐ, наверное, люблю, 
Что не пойму, за что и почему. 
 Сопоставив  стихи  двух  великих  поэтов,  мы  приходим  к  выводу,  что  во  всех 
уголках  Земли  настоящий  гражданин  своей  родины  любит  еѐ  и  за  достоинства,  и  за 
недостатки: 
Когда к груди прижму простор степной, 
Волной озѐрной утолю свой взор 
Тогда душой воспряну в Сары-Арке – шелков нежней, 
Я их люблю и до скончанья дней любить не перестану. 
Говорит М. Жумабаев. И у Лермонтова: 
Люблю дымок спалѐнной жнивы, 
В степи кочующий обоз 
И на холме средь жѐлтой нивы, 
Чету белеющих берѐз. 
  

170 
 
К  творчеству  М.  Жумабаева  я  обращаюсь  при  изучении  темы:  «Лермонтов  и  его 
поколение». Лермонтовский герой активен: 
Мне нужно действовать. 
Мне нужно действовать, 
Я каждый день 
Бессмертным сделать бы желал… 
Такая же позиция у лирического героя М. Жумабаева: 
Слышишь, судьба, не хочу подаяний! 
Полною мерой отмерь мне страданий. 
В огненном вихре сжигая дотла. 
 Сравнив два стихотворения Лермонтова, обращѐнных к своему поколению, делаем 
вывод,  что  самым  страшным  врагом  молодых  людей  он  считал  мѐртвую  душу,  сонную 
волю  и  рабскую  психологию.  «Вначале  поприща  мы  вянем  без  борьбы».  Позже  к  этой 
теме обратился Абай Кунанбаев, а в 20 веке и Магжан Жумабаев: 
Зачем, скажи мне, сверстник мой, 
Живя без цели, наугад, 
На блеск обманно-золотой 
С надеждой устремляем взгляд? 
 
Поэты  желают  видеть  своих  современников  благородными,  искренними,  с 
активной жизненной позицией. 
 
Уроки  сопоставительного  анализа  проходят  очень  интересно  и  воспринимаются 
учащимися  с  одухотворением,  как  своеобразный  литературный  синтез.  Выявление 
общности  и  национального  своеобразия  в  сопоставлении  жизни  и  творчества  русских 
казахских  писателей  позволит  учащимся  понимать  общность  эстетических  идеалов. 
Поликультурное  образование  способствует  формированию  открытого  человека  - 
открытого миру, людям, добру и готового к деятельности на благо других людей. 
  
Список литературы 
1.
 
Быстрова Е.А. Сборник научных трудов / под ред. Ю.И. Дина, А.В. Хуторского – М., 
1999 г. С. 47. 
2.
 
Концепция развития образования РК 
3.
 
Сборники стихов М. Жумабаева и М.Лермонтова 

жүктеу/скачать 2,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: