Көне жазба мұралардағы Орталық Қазақстан

11

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

половец, половцы атаулары «құба», «құбашақ», «қыпшақ» мағынасында қолда-

нылып жүр. Қазақ тіліндегі «құба жон» атауының мағынасы да сары алқап, сары 

дала ұғымынан алшақ кетпейді. Көне түркі жазба ескерткіштері мұраларында 

Орталық Қазақстан топонимдеріне қатысты тек Ертіс өзені (Эртіш сувы) ата-

уы ғана ұшырасты [5,122]. ІХ-Х ғасырларда Орта Азия Қазақстан жерін картаға 

түсіруде  араб  географтары  көп  еңбек  сіңірген.  Олардың  ішінде  Орталық                 

Қа зақстан топонимдеріне қатысы бар еңбектің бірі – Х ғасырдағы Ал Идрисидің 

«Китаб-Роджері» мен «Сурат ал-Ард» атты картасы [6]. Академик Ә.Марғұлан 

бұл  еңбектегі  мәліметтерді  Сарысу,  Торғай  өзендері  мен  Ұлытау  өңірлеріне 

байланысы  бар  деп  атап  көрсеткен  [7].  Ал  Идриси  аталған  еңбегінде  Хорезм 

көлі (Арал теңізі), Тараз қаласы (Жамбыл обл. орталығы) Шаш өзені (Сырда-

рия) атауларына тоқтала келіп, осы елді мекендердің солт.-шығысында оғыздар 

мекендегенін, оларды Гарбиан, Даранда, Бадагах, Дарку, Нуджах, Хиам, Дахлан, 

Джаджан атты қалалары болғандығына тоқталған. Оның көрсетуі бойынша бұл 

қалалар Руза, Магра өзендері мен Горгуз көлі жағалауларына және Музгар, Ор-

таг, Казтаг, Аскарун таулары бойына орналасқан. ХІІ ғасырлық иран тарихшысы 

Рашид ад-Дин еңбектерінде де оғыз қағандарының мекендері Ортағ, Қазтағ атты 

таулы  өңірлерде  болғандығы  және  сол  жерде  Инандж  атты  қала  бар  екендігі, 

қыста Борсун, Какья, Каркорун деген жерлерді қыстайтыны айтылады [8,80-81]. 

Бұл  топонимдік  деректер  Әбілғазы  Бахардурхан  шежіресінде  де  ұшырасады. 

Ол оғыздар туралы айта келіп, «Қара хан атасынан соң патша болды. Ертағы 

мен Кертағы тауларын жайлады, қыста Қарақұм мен Сырдың жағасын қыстар 

еді»  деп  жазған  [9,15].  Осы  өңірдің  ежелгі  қоныстары  туралы  орта  ғасырлық 

араб географтары мен жазушылары Инб-әл Варди, Ибн-Сайд, Ибн-Ийаса т.б. да 

мәліметтер  қалдырған  [10,98-108].  Орталық  Қазақстанның  көне  қала  орында-

рын зерттеуші ғалым, археолог Ж.Е.Смайловтың пайымдауынша, жоғарыдағы 

атаулардың  дені  Орталық  Қазақстан  жерінде  ұшырасады.  Атап  айтқанда, 

Руза қазіргі Сарысу өзені, Магра - Кенгір өзені, Горгуз - Теңіз көлі; Аскарун-

Бұғылы, Музгар - Ұлытау, Ортағ - Ортау, Кертаг - Қызылтау таулары. Және де 

автор В.Г.Тингаузен зерттеулеріне сүйене отырып, Руза (Сарысу) өзенінің  XIV 

ғасырда  Сарыгузен  аталғаны  туралы  да  мәлімет  береді  [11,5-11].  Расында  да, 

Ал  Идриси  мен  Рашид  ад-Дин  еңбектеріне  талдау  жасаған  С.Г.Агаджанов, 

К.Миллер  пікірлеріне  қарағанда,  Ж.Е.Смайловтың  пайымдау лары  көңілге 

қонымды. Автордың ұтымды пікірлер айтуына оның орта ғасырлық ғалымдар 

атап көрсеткен қалалар мен жер-су атауларын, олардың ара қашықтығы мен қай 

ендікте жатқандығын жақсы меңгергендігі ғана емес, сонымен қатар оның аталған 

өлкенің жер бедерін жақсы білгендігінде деп таныдық. Және де Ж.Е.Смайлов 

дәлелдері Ә.Х.Марғұлан тұжырымдарымен сәйкес келіп отырады. Соңғы автор 

да Ортог, Кертаг оронимдерін Орталық Қазақстандағы Ортау мен Қызылтау деп 

атап көрсеткен [7,11-12]. Бұл ойды археолог-тарихшы ғалым Жамбыл Омари да 

Тарихи топонимика

12

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

қостайды. Осы аты аталған ғалымдар еңбектеріндегі ой қорытуларына сүйене 

отырып, біз орта ғасырда Орталық Қазақстанда болған (Ал Идриси еңбегінде) 

қалалардың орналасу ретін төмендегіше топтастырдық. «Нузхат ал-Муштакта» 

(Ал Идриси) Хиам қаласы Магра өзенінің (Кеңгір) жоғарғы сағасында орналасқан 

делінеді. Ал  Ж.Смайлов оны Басқамыр кешенімен байланысты қарастырады. 

Басқамыр  қазіргі  Жезқазған  қаласының  солт.-бат.-да,  Жезді  өзенінің  сол 

жағалауында  орналасқан.  Джаджан  қаласы  Руза  (қазіргі  Сарысу)  өзенінің  оң 

жағалауында,  атақты  Бетпақдаламен  шектес  алқапта  болған.  Нуджах,  Бадагах 

қазіргі Ұлытау тауының үстінде салынған [11,12-13]. Бұл қалалардың ескі орны 

қазіргі кезеңде Нөгербек дарасы және Хан Ордасы деп аталынып жүр. Осы екі 

қорғанның ортасынан Жетіқыз өзені ағып шығады. Даранда атты қала қазіргі 

Арғанатты тауында болған. Жалпы Сырдария бойынан созылған көне қалалар 

тізбегі қазіргі Ұлытау, Арғанаты таулары мен Кеңгір, Сарысу өзендері бойла-

рына орналасқандай. Әрі бұл топонимдер орта ғасырлық жазбаларда Россия та-

рапынан жарық көрген көне карталар мен түрлі басылымдарда  (ХІХ ғ. Соңына 

дейінгі) әр түрлі атаулармен беріліп отырады. Мысалы, қазіргі Ұлытау оронимі 

ХІІІ ғ. дейін Музгар, Кендыр-Таг деп аталса [12,44], ХVII ғасырда ғана Улутов 

формасында  беріліп,  Кендірлік  өзені  осы  таудан  басталады  делінген  [13,95]. 

Яғни 1627 ж. Иван IV заманда жарық көрген «Книга Большому Чертежу» деп 

аталатын еңбектен кейінгі басылымдардың бәрінде де Ұлытау оронимі Улутов, 

Улутағ, Улутау түрінде беріліп отырған, яғни қазіргі Ұлытау формасынан алшақ 

кетпейді. Оронимнің Ұлытау аталуына таудың биіктігіне қарағанда, оның орна-

ласу реті мен баурайларының орман-тоғайлы, үлкенді-кішілі бұлақ, өзен-көлді 

болып келуінің қатысы бардай. Себебі Бетпақдала шөлінен өте көп қиындықпен 

өткен жолаушы немесе көктемгі көш жолындағы халыққа алдынан ұшырасқан 

саялы, сулы тау шынында да жер жұмағы, әулиелі немесе ұлы деп атап отырған. 

Әрине, Ұлытаудың  халқымыздың ел, мемлекет болып қалыптасуына арналған, 

үш  жүздің  басын  құраудағы  саяси  орын  болғандығын  да  жоққа  шығарудан 

аулақпыз.

Орталық  Қазақстанға  тән  атаулары  VIII-IX  ғғ.  өмір  сүрген  Қарақожаұлы 

Қорқыт Атаның еңбектерінен де көреміз. Жалпы Қорқыт Ата дәуірі мен оның 

шығармаларындағы деректерді Х.Көроғлы мен Ә.Марғұлан оғыз дәуірімен бір-

лік те  қарастырады.  Х.Көроғлы  «Қорқыт  Ата  кітабында»  айтылатын  Қазылық 

тауы  [14,25]  мен  қырғыздардың  «Манас»  жырындағы  Қазылық  тауын  көне 

оғыздар мекені десе [15,132], академик Ә.Марғұлан да осы сарындас пікір айту 

барысында  «Қорқыт»  эпосында  ұшырасатын  Өгізтау  (Атасу  бойында),  Ар-

қу  (Арқа)  белі,  Ортағ  қыры  Ортау,  Көкше  теңіз  (Балқаш  көлінің  ескі  атауы), 

Қазылық  тауы  топонимерінің  қазіргі  Орталық  Қазақстанда  ұшырасатынын 

айтқан.  Ә.Марғұлан  «Ежелгі  жыр-аңыздар»  атты  кітабында  «Қарқаралының 

күншығысында,  Семейдің  күнбатысында  тұратын  биік  тауларды  (Кент,  Мыр-

Тарихи топонимика

13

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

жық, Аыралы, Дегелең) ерте заманда қарлықтардың қоныстанған қытай де рек-

терінде  ұшырасатынын  жазып,  кейбір  ғалымдардың  Қарлықты  Қазылық  деп 

атауының  негізі  де  сонда  жатыр  деген  ой  айтқан  [16,172].  Бұл  жай  түркі  тіл-

деріндегі р/з дыбыстардың сәйкестігінен де хабар береді. Қазылық «Манас» жы-

рында  да  жолығып  отырады.  В.В.Радлов  «Қазылық  тауы»  Қазақстан  жерінде 

екенің ашық көрсеткен [17,36]. «Қорқыт ата кітабында» да Қазылық Қожа және 

Қазылық  қара  ат  (тұлпар)  атаулары  ұшырасады  [14,102-104].  Қорыта  келсек, 

«Қорқыт» эпосында Қазылық тауы  қазіргі Қаракесек руы мекендеген Қарқаралы 

тауларының  жиынтық  атауы.  Қазылық  (Үш  Қазылық,  Бес  Қазылық,  Он  екі 

Қазылық) таулары қаракесек елінің көне атауы, қарлық туралы мәліметтердің 

тың көзі. Яғни олар туралы деректердің тың көзі «Қорқыт Ата кітабы» болып 

табылады [18,165]. Алайда Орталық Қазақстанның көне көз қариялары болмаса 

бұл тауларды қазір ешкім де  Қазылық  таулары деп атамайды. Біздіңше, бұл 

атаулардың ұмытылуына бұрынғы көш жолдарының отырықшылыққа байланыс-

ты сирек қолданылмауынан әсері болғандай. Ол атаулар соңғы рет Бұқар Жырау 

өлеңдерінде ұшырасады:

 

 

 

Он екі Қазылық, Ой Түндік

 

 

 

Шауып шықтым белеңге, 

 

 

 

Тау суындай сарқырап

 

 

 

Әскерің жатыр өреңде [19,165].

Аталаған  еңбектегі  Қазылық  Қожа,  Қазылық  қара  ат  (тұлпар)  атаулары, 

біздіңше, тікерей  Қазылық орониміне сәйкес аталған. Себебі түркі халықтарын-

да  жаңа  ғасырға  дейінгі  дәуірлерде  белгілі  болған  қоғам  қайраткерлері  мен 

ғалым дардың аттарын кіндік қаны тамған жер атауларымен қоса атап отырған. 

Мах мұд Қашқари ХІ  ғасыр, Қашқар қаласында туғандықтан, сол секілді Қожа 

Ах мет  Яссауи  –  ХІ-ХІІ  ғасырлар,  Сүлеймен  Бақырғани  –  ХІІ  ғасыр  және  т.б. 

Осы ған  қарағанда,  Қазылық  Қожа  атауы  оның  Қазылық  жерінен  шыққанын 

біл діретіндей. Антропонимнің екінші сыңары «Қожа» атауы ІХ ғасырдан Орта 

Азия мен қазіргі Қазақстан жеріне ислам дінінің орнай бастауынан хабар бер-

мек. Қазылық Қара ат зоонимі туралы да осындай ой айтуға болады. Себебі күні 

бүгінге дейін қазақтар қатты қадірлейтін жылқы малын шыққан жеріне қарай 

Түрікмен текежәуміті, Араб ахалтекесі, Қазақтың қарабайыры, монғол жабысы 

т.б.  деп  атау  ұшырасады.  Әрі  академик  Ә.Марғұлан  Манас  батырдың  Аққұла 

тұлпарының мекенінің Бегазы (Қазылықтың бірі) тауына қатысы бар деп дерек 

береді: «Ақтоғай, Тоқырауын қазақтарының қария сөзі бойынша Ер Манас Ер 

Көкшенің баласы-мыс. Оның Аққұла атының жайылған жері Бегазы тауының 

бөктері.  Аққұла күндіз Бегазы тауының іргесінде жайылып, түнге қарсы үстіне 

шығып, Тас-Ақырдан шөп жейтін болған-мыс. Қазақтардың айтуынша Аққұла 

шөп жеген Тас-Ақыр, оның су ішкен Тас қазаны Бегазы тауының басында әлі 

күнге сақталған. Сол жерде тұлпар аттың тұяғының таңбасы бар, оны қазақтар 

Тарихи топонимика

14

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

Манастың Аққұласының тұяғынан түскен таңба деп дәріптейді [16,87] Қорқыт 

ата шығармасында сөз болатын кейіпкердің бірі – Домрул, ол жақсы жігіт жа-

нын бермеу үшін жаналғыш Әзірейілмен соғысады. Осы Домрул, яғни, Домба-

уыл кесенесі қазіргі кезеңде кеңгір өзенінің бойында тұр, мемлекеттік қорғауға 

алынған. Жалпақ қалақ тастардан бірыңғай етіп өрілген күмбез VІІ-VІІІ ғғ. тән 

делініп жүр. Ш.Уәлиханов ескерткіштерінде осы Домрул-Домбауылдың асқан 

күйші, қобызшы болғандығы айтылады. Қазіргі Ұлытаудың батыс бөлігінде «са-

рын шоқысы» деп аталатын жер бар, ол кезінде Домбауылдың сарын шығаратын 

жері болған. Осы секілді Қорқыт Ата атымен байланысты аталатын топоним-

дер Сырдария мен Торғай өлкесінде де көп ұшырасады. Мысалы, Қорқыт көлі, 

Қорқыт  суы,  Қорқыт  кесенесі  т.б.  Астана  қаласының  солтүстігіндегі  Дом-

быралы-Моншақты оронимі – ерте дәуірде Қорқыт Атаның моншақ теріп, қо бы-

зын өрнектеген жері. Осы жерде домбырасы қалып қоюына байланысты  Дом-

быралы-Моншақты аталып кеткен.

Ал орта ғасырда, атап айтқанда, ХІІІ ғасырдағы орталық Қазақстанның кейбір 

топонимдері  Шыңғысхан  жорығына  қатысты  болып  келеді.  Ол  жаулап  алған 

өңірлерін үш ұлына үлес етіп бөлгенде, қазіргі Орталық Қазақстан өңірі (Дешті 

Қыпшақ) үлкен ұлы Жошы хан үлесіне тиеді. Оның Дешті Қыпшақ жерін ара-

лау барысында Ұлытауға келгендігі Чингиз-намеде айтылады [20,83]. Ол өз ор-

дасын  Ұлытауға  орнатқандығы  туралы  тарихи  деректер  жеткілікті,  әрі  Жошы 

мавзолейі де қазіргі Жезқазған қалсының солтүстік шығысында 45 шақырымдай 

жер де, Кеңгір өзенінің сол жағалауында тұр. Археологиялық зерттеулер мавзо-

лей орналасқан жерде Жошы ордасының болғандығын айтады [11,32]. Жошы хан 

өлі мінен соң оның ұлысы Бату мен Орда Ежен иеліктеріне көшіп, Ақ орда мен 

Көк Орда ұлыстары құрылады. Плано Карпини Орда  Ежен ұлысының алғашқы 

тұ рағы  Балқаш көлінің шығысында болған десе, Ш.Құдайбердіұлы оның қазіргі 

Шыңғыстауда  орналасқанын  айтқан  [21,59].  Шыңғыстау  оронимі  осы  тауда 

Шыңғысханның  хан  көтерілу  салтанатына  байланысты  аталғаны  көпшілікке 

мәлім. 1206 жылы жаз айында Орта Азия елдеріне жасалар жорық алдында Шың-

ғысхан  осы  тауда  хандық  ордасын  (тұрағын)  орнатқан  [7,256],  соған  қатысты 

тұрақ пен тау аты Шыңғыстау атауына ие болған. Жалпы Орталық Қазақстанда 

Шыңғыс әулетіне қатысты бұлардан басқа Едіге мен Барақ хандардың есімдеріне 

байланысты топонимдер ұшырасты. Едіге діңі қазіргі  Ұлытау тауының үстінде, 

әрі Ұлытаудың бір саласы Едіге тауы деп аталады, ал Барақ атты көл Жезқазған 

қаласының  солтүстігінде  210  шақырым  жерде  орналасқан.  Сөз  етіп  отырған  

өңірдің  (Орталық  Қазақстан)  тарихы  мен  ел  аузындағы  аңыз-әңгімелерінде 

Шыңғысхан ұрпағына байланысты деректер Ұлытау жерінде мол ұшырасады. 

Ұлы тау төңірегіндегі топонимдермен Шыңғыс, Жошы, Алаша, Темір, Құтлық, 

Едіге,  Тоқтамыс,  ақсақ  Темір,  Керей,  Жәнібек,  Қасым,  Тәуке,  Болат,  Абылай, 

Әбіл қайыр, Кенесары хандардың есімдері сабақтасып жатады.  Күні бүгінге дейін 

Тарихи топонимика

15

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

«Таңбалы тас», «Хан көтерген», «Дабыл қорасы», «Топырақ суырған», «Алтын 

шоқы», «Хан Ордасы», «Хан қыстағы», «Хан аралы», «Хан басы», «Орда базар», 

«Едіге тауы» және т.б. деп аталатын топонимдер осының айғағындай. Шыңғыс 

хан мен баласы Жошыға байланысты дүниеге келген «Ақсақ құлан» күйі және ел 

аузындағы аңыз бойынша құландарды қыру үшін қазылған ордан пайда болған 

Құланөтпес өзені атаулары бұл ойымызды  толықтыра түседі. Жалпы Шыңғыс 

хан жорығы, монғолдар үстемдігі Орталық Қазақстан жерінде монғол тілдес то-

понимдер жасай алмаған. Олардың Орталық Қазақстандағы мекендері, тарихи 

істері тағы басқа әрекеттеріне сәйкес қойылған атаулардың дені қазақ тіліне тән 

сөздерден жасалған. Оның  басты себебі  - аталған өңірде  олардың санының 

аздығы мен олардың да түркі тілін жетік білуінде болса керек. Әрі олардың да 

көшпелі өмір салтын ұстануы, басып алған жерлеріне орын теуіп, елді мекен 

орнатпауы, картаға түсіріп, жазба тілде деректеп, есте жаңғыртпауы да әсер ет-

кендей.  Сонымен  қатар  Шыңғыс  хан  жорығына    байланысты    топонимдердің 

бәрін де осы өңірдің  негізгі тұрғындары қойып, атап отырғандай. Оны жоғарыда 

аталған топонимдердің сөздік құрамы мен тілдік заңдылықтары айқындай түс-

пек. Түрлі тарихи жазба мұралардағы Орталық Қазақстан топонимдерінің кө-

рі ні сі сөз болған материалдар негізінде  шектелмейді. Әрі оны қолда бар мате-

риалдар  көлемінде  тізімдеп,  толық  қарастырып  шығу  да  мүмкін  емес.  Себебі 

хал қымыздың тарихына қатысты деректер күн санап, жаңа қарқынмен зерттелу 

үстінде. Яғни туған жер топонимдері тарихына  қатысты ізденістер алдағы күн-

дерде  өз жалғасын таба бермек. 

Орталық Қазақстанның Ұлытау өңірінде Шыңғыс хан мен оның ұрпақтары 

Жошы  хан  және  т.б.  талай  рет  ту  тігіп,  хан  ордалары  мен  түрлі  қорғандар 

тұрғы зуға  себепкер  болған.  Ж.Е.Смайылов  орта  ғасырлық  жазба  деректер  ав-

торлары пікірлеріне сүйене отырып, ХІІІ-ХІV ғғ. Қазіргі Ұлытау жерінде  Ор-

да-Базар,  Белен  Ана,  Болған  Ана,  Сарайлы,  Тұрайлы,  Сарай,  Жошы  Орда-

сы,  Шот  Қара  және  т.б.  қалашықтар  мен  қорғандардың  болғандығын  айтады. 

Бұл  пікірді  Б.А.Ахмедов,  В.П.Юдин,  Ә.Х.Марғұлан  да  растайды  [11,21].  Бұл 

атаулар  құрамындағы  «Орда»  орта  ғасырда  көшпелі  орталық  немесе  аста-

на  ұғымында  қолданылса,  базар  сауда  орталығы  мағынасын  білдірген.  Яғни 

Ордабазар  көшпелі  түріктердің    көшпелі  астанасы,  сауда  орны  қызметінде 

қолданылып жүріп, кейін қорған, астана, қа ла атауына айналғандай. Бұл қала 

Ахмет ханның ұлысы ретінде ХV ғасырға дейін өмір сүрген  [22,52]. Оның орны 

қазіргі Жезқазған қаласының солтүстік шығысына қарай 45 шақырым жердегі 

Кеңгір  өзені  жағасында.  Сарайлы,  Тұрайлы  қалаларының  Жошы  хан  мазары 

маңында,  Кеңгір  өзені  бойында  болғандығы  туралы  тарихи  деректерді  жоққа 

шығара отырып, Ж.Е.Смайылов бұл қалалардың орны Жезді өзені бойындағы 

Аяққамыр кешенінің жанында деп көрсетеді [11,22]. Көне жазбалардағы  дерек 

көздеріне Жошы хан атауларымен Алаша хан есімі  де қатар айтылады [23,17]. 

Тарихи топонимика

16

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

Ә.Баһадүр шежіресінде Алашадан татар мен монғол елі тарайды [9,13]. Рашид 

ад-дин Алашаны Нұх  пайғамбардан таратады. Яғни жер әлемін Нұхтың Хам, 

Сам, Яфет атты ұлдарына бөліп береді. Ал түріктер Яфетті Абдулджа (Алаша) 

деп атап кеткен, әрі өздерінің түп бабасы Алаша деп таниды. Алаша хан көшпелі 

болған, оның жазғы жайлауы  Ортау мен Қазтауы, сол жақта Инаншы деген қала 

да бар. Алаша ханның қысқы қонысы да сол маңда – Борсық, Қақиян, Қарақұм 

жерінде [8,81-82]. Міне, осы деректерде сөз болатын Алаша хан мазары Рашид 

ад-дин еңбегінде сөз болатын Ортау мен Қазтауынан аса алыс емес, Орталық 

Қазақстанның Ұлытау ауданы жерінде. Ескерткіштің жалпы кө лемі 9,73х11,9 м. 

Биіктігі 10 м. Ескерткіш қазір мемлекет тарапынан қорғауға алын ған. Ал Ала-

ша ханның қай мезгілде өмір сүргендігі туралы пікірлер әр текті. Ғ.Мұсабаев 

– Іле өзені бойынан табылған тастағы жазуға сүйеніп, Алашты ғұн дәуірі не-

месе б.з.б. ІV ғасырға тән деген болжам айтса,[24,27], А.Сейдімбеков Алаш пен 

Алаша  ханды  екі  тарихи    тұлға  ретінде  қарастырып,  мазарға  қатысты  Алаша 

хан  тарихын  әрі  қойғанда  VІ-VІІ  ғғ.  Оғыз  ортасынан,  бері  қойғанда  Х-ХІ  ғғ. 

Қарахан  заманынан,  тіпті,  ХІІ-ХІІІ  ғғ.  Шыңғысхан  дәуірінен  іздеу  қажет  дей 

отырып,  мазардың  ХІ-ХІІ  ғғ.  салынғанына  тоқталады.  Алаша  хан  мазарының 

иесі Алаша хан туралы шежіре, аңыздар  ХVІІІ-ХХ ғғ. арасында қазақ даласын-

да болған орыс тілді зерттеушілер еңбектерінен де мол көрініс береді. Мәселен, 

ХVІІІ  ғасырда  Петербург  ҒА-ның  мүшесі  Г.Ф.Миллер  Алаша  хан  есімінің 

1489-1508 жылдардағы дипломатиялық жазбаларда жиі ұшырасатынын айтса, 

[25,163-250], ХІХ ғасырда зерттеуші Н.И.Красовский үш жүзді Алашаның үш 

әйелінен (Болған ана, Талмас Ана, Белең Ана) тарайтыны туралы жазған. Осы 

аталған аналардың бейіттері күні бүгінге дейін Орталық Қазақстандағы Сары-

су,  Кеңгір  өзендерінің  бойында  сақталып  қалған.  Олар  –  Болған  ана,  Талмас 

ана, Белең ана мазарлары деп аталынады. Бұл деректер Алаша ханның аталған 

өңірде мекендегенін растай түседі. Алаша хан мазары салынған өңір – оғыздар 

мен қыпшақтардың ежелгі мекендері. VІІІ ғасырда құлаған түркі қағанатынан 

соң да Орталық Қазақстанның ұлан-ғайыр даласын түркі тайпасы мекендеп қала 

берген  [26,62].  Алаша  хан  этнонимінің  халықтық  этимологиясы  Г.Н.Потанин, 

Ш.Уәлиханов,  Ә.Диваев,  А.Левшин,  А.Янушкевич  еңбектерінде  ұшырасады 

[27,50-51]. Онда дүниеге келген баланың алапес (бетінде ала дағы бар) болуы-

на байланысты Алаша аталғаны туралы айтылады [28,179-180]. Этноним  ала 

түбіріне «ша» жұрнағы жалғану барысында жасалған, мағынасы «денесі мен бет 

пішіні ала адам» дегенді білдіреді. Монғол үстемдігі заманында Европа король-

дары мен Рим папасы түрлі саяси мақсатпен монғолдарға бірнеше рет Қазақстан 

территориясы арқылы елшіліктер жіберген. Мәселен, 1245 жылы ІV Иннокен-

тий папа итальяндық Плано Карпиниді, 1253 жылы Франция королі ІХ Людовик 

Вильям Рубрукты монғолия хандығына аттандырған [13,44-45]. Алайда олардың 

еңбектерінде    Орталық  Қазақстанға  тән  топонимдер  ұшыраспады.  Академик 

Тарихи топонимика

17

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

Ә.Марғұлан  ХІV-ХV  ғасырлардағы  итальяндардың  Индия  мен  Қытайға  сауда 

жасау  мақсатында  жасалған  карталарына  (1375  ж.  Каталон  картасы;  1367  ж. 

Ағайынды Пицигани; 1459 ж. Фрамаур) талдау жасау барысында осы карталар-

да қазіргі Нұра өзені бойында Ақсикент қаласы болғандығын жазады [7,9-11]. 

Аталған өңірдің кейбір көне атаулары  ХV-ХVІІІ ғғ. Арасындағы парсы, түркі 

шығармаларын талдауға арналған еңбектерде де ұшырасады. Оны қазақ тарих-

шылары  аударып, баспадан шығарған [29,36]. Осы материалдар жинағындағы 

Мұхаммед  Қайдардың  «Тарих-и  Рашиди»  еңбегінде  Көкшетеңіз  (Балқаш  кө-

лінің көне атауы) бен Иртыш (Ертіс) гидронимдері берілсе, Хафиз Тыныштың 

«шараф-намей шахи» еңбегінде Орталық Қазақстан жеріне тән Сарық-Су (Са-

рысу), Улуғ-Таг (Ұлытау), Уч-Кунгур (үшқоңыр), Иланчук (Жыланшық өзені), 

Кендірлік  (өзен),  Қырық  Қарақлар  (Қырыққарақшы),  Қызыл-Қақ  (Қызылқақ), 

Ақкөл топонимдері мен Болған ана, Талмас ата, Белең ана және т.б. некронимдері 

ұшырасты  [30,243-281;540-543].  Осы орайда ономаст ғалым Е.Керімбаевтың 

төмендегі  пікірі  түркі  ономастикасына  қатысты  аз  ұшырасатын  тарихи  мате-

риалдарға  басқаша  көзбен  қарау  қажеттігін  айғақтайтындай.  «Мы  вправе  ут-

верж дать, что то или иное собственное имя, «попавшее» в какой –нибудь исто-

рическии  письменный  (датированный)  памятник,  могло  существовать  многие 

сто летия и даже тысячалетия до момента его письменной фиксации. Это утверж-

дение в полной мере относится к истории собственных имен тюркских народов, 

не  имевших  письменных  традиций  ранней  фиксации  ономастического  мате-

риала» [31,49-50]. Келтірілген тарихи деректер Орталық Қазақстан  аймағының 

кө не дәуірлерден түркілік, одан бері де қазақ ұлысының, арғын тайпасының (бес 

мейрам) атамекені  болғандығын тарихи этникалық тұрғыдан дәлелдейді. 

жүктеу/скачать 1,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: