Жер-су атауларын жойылудан сақтау- елдік іс

88

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

басса керек. Сол кезде арал қалың биік жыңғыл өскен құм төбелерден тұратын, 

ал жағалауы қалың қопалы қамыс болыпты. Биік жыңғыл мен қалың қамыс алу-

ан түрлі құстардың ұя салып балапан өрбітетін мекені болған. Осыған байланыс-

ты да арал «Ұялы» атанған. Кеңес дәуіріне дейін-ақ бұл жерде орыс көпестері 

арқылы балық зауыты ашылып, кейін «Балықшылар» колхозы құрылған, одан 

соң трест болып құрылды.

Өткен  ғасырдың  60-жылдарына дейін  16  ұлттың  өкілі тұрған  бұл  аралда  7 

жылдық орысша-қазақша мектеп болды. Осы мектептен оқып, кейін ел аузына 

ілінген азаматтардың талайы әлі де арамызда (солардың бірі-қоғам қайраткері, 

ҚР Парламент мәжілісінің депутаты Ұзақбай Қараманов)

Мінеки, бір кездері ұрпаққа, тіпті басқа да ұлттарға құтты мекен болып шару-

асы шалқыған, талай алып кемелердің келіп-кетер мекені болған ел орны қазір 

жоқ. Картадан да мүлде өшкен. Оның атын енді ешкім атамайды. Адамдардың өз 

қолымен табиғатқа жасаған сұмдық қиянатының қорытындысы осындай.

Сол Ұялы аралының өзінде бірнеше мекен атауы болатын. Мәселен, Ұялының 

оңтүстік қиыр шетінде кемелерге жол көрсетіп тұратын маяк болатын. Оны жұрт 

«Көкіріп» деп атаушы еді. Сөйтсек, ол «Кукарев» деген маякты жағып тұратын 

орыстың атына қойылған екен.

«Құлымғали» деген жер сол жерде жылым салып, көп балық алған бригадирдің 

атымен аталған.

«Поселке» деген жерге ең алғаш орыс балықшылары келіп орын тепкен екен. 

Кейін олар көшіп, балықшы колхозының орнына орналасқан. Ұялының маңында 

көптеген аралдар, елді мекендер болды.

«Ұзынқайыр»-Ұялымен жалғаса жатқан, кезінде шағын балық өңдейтін за-

уыты, дүкені, бастауыш мектебі бар ұзынша арал. Өзінің аты айтып тұрғандай, 

айнала  жағасы  қайыр  болуына  байланысты  ірі  кемелер  келе  алмайды. 

Ұзынқайырдан  жоғары  солтүстікке  қарай  «Жалпақ»,  «Тасты»  деп  аталатын 

аралдар да балықшылар мекені болатын.

Қызылқұмның теңізге сұғына кіріп жатқан Ұзынқайырға жақын шығанағын 

«Қосшегенді» деп атайтын. Бұл жерге ерте кезде сексеуілмен шегенделген екі 

құдық болған және олар көп жылдар бойы халық игілігіне жараған. Жалпы теңіз 

қайтқанға дейін ол жердегі аралдардың, теңіз жағалауларының кез-келген жерін 

қазса, тұщы су шығатын. Теңіз суы қатқаннан кейін тұщы су да құрыды, ел де 

кетті.

Қосшегендінің Қызылқұмға жалғас шекарасында «Сұлу» деп аталатын биік 

төбе бар. Аралдан келе жатқан кемеге жағалаудан бұрын мұнартып осы «Сұлу» 

көрінер еді. Атына заты сай, «Сұлу» десе, сұлу еді, шіркін.

Балалардың  ит  көсік  пен  жабайы  жуа,  сағыз  теретін  саяхат  орны  бұл  жер. 

«Сұлудың»  етегінде  бүкіл  сол  аймақтағы  исі  мұсылманның  бейіті  бар.  Онда 

Орайлы ұсыныс

89

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

Жанқожа батырдың әкесі Нұрымбет те жатыр. Ал Жанқожаның бейіті осы жер-

ден 20-30 шақырымдай жерде, Қызылқұмда.

Ұялының оңтүстігіне қарай Қызылдың тағы бір қойнауы «Биіктау» деп ата-

лады. Ол жерде де ар жағы Қарақалпақ, бер жағы Сырмен байланыста болып, 

бір  жағы  малмен,  бір  жағы  балықпен  айналысқан  ата-бабамыз  отырған.  Сол 

маңайда «Көп мола» деген жерде олардың ата-бабаларының бейіті бар.

Одан әрі «Қос шоқы» деп аталатын арал, алыстан екі биік төбе болып көрі-

нетін, онда да шағын балық зауыты, бастауыш мектеп, дүкен болатын.

Сол маңайда «Кендірлі», «Сексеуілді», «Селеулі», «Түлкілі», «Дамбал», «Қы-

земшек», т.б. толып жатқан атаулары бар ұсақ аралдар көп еді. Олардың бәрінде 

де азын-аулақ болса да ел болатын.

«Меншік»  деген  арал,  орыстың  балықшы  көпесі  «Меньшиковтың»  аты-

на  қойылыпты.Сырдарияның  Қуандария  аталатын  бір  тармағының  дәл  Арал 

теңізіне  құяр  сағасында  Қарабура  деген  жер  бар.  Ол  жердегі  ел  бір  жағы 

балықпен, бір жағы егіншілікпен айналысқан. Жердің «Қарабура» аталуын анық 

білетін қариялар қазір жоқ. Ол жерде ел қалмаған, тек метрологиялық станция 

жұмыс істейтін көрінеді.

«Қарабура» атауы тасыған суға салынатын қамыстан буылған бөгеттен шық-

қан ба, әлде әйгілі тама руынан шыққан қайраткер, абыз-Қарабура (ХI-ХII ғ.ғ.) 

есімімен байланысты ма? Біздіңше соңғысы дұрыс сияқты. Өйткені, 2001 жылы 

М.  Жолдасбеков,  Қ.  Салғараұлы,  А.  Сейдімбектер-дің  авторлығымен  шыққан 

«Елтұтқа» кітабында мынадай жолдар бар:

«Әсіресе,  Сыр  бойындағы    Жент  сияқты  іргелі  қалада  исламдық  наным-

сенімге бой ұсынған Салжұқтар мен тәңірлік наным-сенімді тәу еткен Қыпшақ-

Қимақ  одағының  арасындағы  қанды  қақтығыстар  тұсында  Қарабураның 

басалқылық ықпалы айқын байқалып отырады» (54 б.) Егер осы болжам дұрыс 

десек, онда мұндай жер атауын сақтап қана қоймай, сол маңайды зерттей түсу 

қажет те тәрізді.

Міне,  біздің  балалық  шағымыздың  куәсі  болған  жерлердің  есімізде  қалған 

атаулары осындай. Бірақ қазір бұлардың бір де біреуі жоқ, тіпті болмағандай. 

Өйткені  ел  жоқ,  сумен  бірге  үдере  көшіп  жоқ  болған,  тарыдай  шашырап, 

Қазақстанның әр жеріне сіңіп кеткен.

Енді осы қойылған атаулардың тілдік сипатына келер болсақ, ерекше оғаш 

көрінер  ештеңе  байқалмайды.  Өйткені  Қазақстанның  қай  түкпіріне  болсын, 

қазақтардың жер-суға ат қоюында ортақ заңдылық бар.

Ол: 

біріншіден, жердің сыртқы тұлғасына және оны басқа нәрсеге ұқсату бой-

ынша атау (Сұлу, Биіктеу, Ұзынқайыр, Қосшоқы, Жалпақ, Дамбал, Қыземшек); 

екіншіден,  сол  жердің  өсетін  шөбі  мен  аңына,  т.б.  байланысты  атау.  Бұл 

негізінен-лы/-лі,-ды,/-ді;-ты/-ті жұрнағы арқылы жасалған (Ұялы, Қосшегенді, 

Орайлы ұсыныс

90

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

Түлкілі, Кендірлі, Селеулі, Сексеуілді, т.б.); 

үшіншіден, адам атымен атау-бұл 

сирек кездеседі (Жанқожа, Көкіріп-Кукарев, Меншік-Меншиков, Сиық ата, т.б.).

Міне, осы ерекшеліктерге сай, жоғарыдағы атауларға ұқсас, тіпті бірдей атау-

ларды Қазақстанның кез-келген жерінен кездестіруге болады. Алайда, белгілі бір 

дәуірлерде белгілі бір ұрпақ туғызған атаулардың мәңгілікке жоғалмауы дұрыс 

болар еді. Оның әлеуметтік қана емес, тәрбиелік те мәні зор. Бұл, әсіресе, қазіргі 

егемендік алып, тілдің мемлекеттігін ту етіп көтерген заманда маңызды. Қазір 

бұрын  жоғалған,  ауысқан  атаулардың  талайы  қалыпқа  келіп,  ұрпақ  игілігіне 

айналуда. Сондай-ақ бір жақсы мүмкіндіктер Аралдың шығыс жағалауына да 

келер-ау деген үміт бар. Болмаған жағдайдың өзінде де, есте қалған ескерімді 

сөздер арқылы кейінгі ұрпаққа жетіп жатары сөзсіз.

Арал маңындағы жер-су атауларының жоғалуы-Қазақстан тарихындағы бір 

ғана мысал. Еліміздің түкпір-түкпірінде ұрпақ санасынан мәңгіге өшкен немесе 

өшуге айналған тарихи мекендердің атаулары қаншама екенін айтудың өзі қиын.

Егер  біз  жер-су  атаулары  ел,  халық  тарихымен  тығыз  байланысты  деп 

түсінер болсақ, әлбетте олардың барынша молырақ сақталуына күш салуымыз 

керек. Бұл жолда мынадай бірлесіп атқарар шаралар қажет деп есептейміз; 1. 

Қазақстанның әр түрлі карталарын (тарихи, жағырафиялық, саяси, әлеуметтік, 

т.б.) шығаруға және олардың еліміздің барлық оқу орындары мен мекемелерінен 

орын  алуына  мүмкіншілік  жасалуы  керек.  Себебі,  шынын  айту  керек,  соңғы 

20-30 жыл көлемінде оқу орындарымызда карталардың аз қолданылуы жастар 

тәрбиесінде  де  кері  әсер  еткені  белгілі.  Бұл  іске  ендігі  жерде  ҚР  Білім  және 

ғылым министрлігі бел шеше кірісуі қажет-ақ, ал Тіл комитеті олардың қазақша 

дұрыс шығуына, әсіресе ондағы жер-су атауларының тарихи жағынан ескіше де, 

жаңаша да берілуіне бас-көз болғаны дұрыс болар еді. Бұл мәселеде облыстық 

тілдерді дамыту жөніндегі басқарма мен оның аудандық бөлімшелерінің атқарар 

жұмысы басты орын алады. Өйткені, әр ауданда өз аймағындағы ескі атаулар-

ды қалпына келтіріп, олардың жойылып кетпеуіне қамқоршы болатын осы тіл 

жанашырлары болуға тиіс. Карта жасауға да материал жинап, көмек көрсетер, 

мұрындық болатын осы бөлімдегі азаматтар.

2.Еліміздің білім ордаларында жер-су атауларының оқытылуына аса зор мән 

берілуі қажет. Жер-су атаулары кейбір жеке пәндерге (мысалы, тарих, жағырафия, 

қазақ тілі) ғана қатысты емес, олар туралы кез-келген мұғалім не оқытушының 

жер-су  атаулары  жөнінде  жан-жақты  мол  мәлімет  «тарихы,  әлеуметтік-саяси 

мәні, т.б.) білгені және оны оқушыларға тәптіштеп түсіндіріп отырғаны абзал.

3.Жер-су атауларын сақтап қалудың елге, туған жерге деген сүйіспеншілікті, 

ұлттық патриотизмді тәрбиелеуде мәні зор. Осы ыңғайда ата-аналардың орны 

айрықша.  Әр  ата-ана  өз  балаларына,  немере-шөберелеріне  туған  жерінің  аты, 

оның  шығу  тарихы,  ол  жердің  халқының  әлеуметтік  жағына  қандай  әсері 

Орайлы ұсыныс

91

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

болғандығы,  елге  белгілі  қандай  кісілер  шыққандығы  жөнінде  мәлімет  беріп 

отырса  нұр  үстіне  нұр.  Қазіргі  ата-ана-жоғары  білімді,  жан-жақты  азамат. 

Сондықтан олар ұрпақ тәрбиесіне де немқұрайлы қарай алмайды. Нарықтық за-

ман екен деп, тек соның ғана қыры мен сырын, ақша табудың ғана жолын үйретіп 

қана қоймай, балаларға рухани тәрбие беру де әр отбасының міндеті болуға тиіс.

Қорыта  айтқанда,  жер-суымыздың  атын  өшірмей,  оларды  барынша  сақтап 

қалу, ұрпақ игілігіне айналдыру-баршамыздың ісіміз.

92

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

Ербол Тілешов

Ш.Шаяхметов атындығы тілдерді дамытудың

республикалық үйлестіру­әдістемелік

орталығы директоры,

филология ғылымдарының кандидаты

Ономастикаға ашықтық, атауларға әділдік

Ғасырлар бойы отаршылдықта болған, жазба әдебиеті, мұрағаты, мұражайы 

кеш қалыптасқан біз сияқты елде  ономастикалық атаулардың мазмұны да, маңызы 

да аса айрықша. Себебі, ономастикалық атаулар әрі тарихымыз, әрі мәдениетіміз, 

әрі дүниеге, қоршаған ортаға, табиғатқа деген халықтық ұғымдарымыздың, ұлт-

тық санамыздың ғасырлар бойы жинақталған көрнекі және жинақы көз  қа рас-

тарымыздың  қазынасы.  Сондықтан  да  жаңадан  ономастикалық  атаулар  бе ру, 

байырғы атауларды жаңғырту, әлбетте, қазіргі дәуірдің қажеттілігінен туа оты-

рып,  сол  тарихи  дәстүрлерді  сақтаумен  сабақтасып,  бүгін  мен  бағзыны  және 

бо ла  шақты  жалғастырмағы  абзал.  Өйткені,  жас  тәуелсіз  мемлекет  тұрғысы-

нан  алғанда  ономастикалық  атауларға  мұқият  қарауымыздың,  тиянақты  ба-

йып    тауымыздың  қазіргі  күнде  кем  дегенде  екі  түрлі  өте  маңызды  қыры  бар. 

Бі рін шіден,  ономастикалық  атаулардың  тәуелсіздік  мұраттарына  сай  тарихи 

жа дымыз ды  жаңғыртар,  өркениеттілігімізді  танытар,  ұрпаққа  тағылым  берер 

маз мұ нын  қалыптастыру  болса,  екіншіден,  жаһандану  тағы  да  басқа  әлемдік 

гео саяси жағдайларға байланысты жер бүтіндігінің, ел қауіпсіздігінің бүгіні мен 

ертеңін ойламалдау.  

Ономастикалық атаулардың жоғарыда аталған маңыздылығы ең алдымен бұл 

саладағы  жұмыстардың  айрықша  обьективті  болуын  қалайды.  Тәуелсіздіктің 

бас тапқы  жылдарында  жасалынған  әртүрлі  деңгейдегі  бұл  ауқымды  және 

бел сенді  жұмыстар  жалпы  елдің  тарихи  құбылыстар  атаулары  мен  тұлғалар 

есімдеріне деген табиғи ұмтылысын аңғартумен бірге, өңірлік психологияның 

да  басым  болғандығын  айрықша  аңғартты.  Соның  нәтижесінде  сол  жылда-

ры ауылдар мен аудандарды былай қойғанда кейбір облыс орталықтарындағы 

көшелер  мен  мектептер,  нысандар  елімізге  аса  танымал  емес  тұлғалардың 

есімдерімен  аталып  кетті.  Әсіресе,  кеңестік  кезеңде  басшылық  қызметтерде 

болған немесе қазіргі кезеңде ұрпақтары билікте отырған, бақуатты кәсіпкерге 

айналған  адамдар  өңірлердің  ономастикалық  жұмыстарына  ықпал  ете  баста-

ды. Бұл қоғамдық ортада белгілі деңгейде алуан пікірлерді де тудырды. Бүгінде 

қалалық, облыстық, республикалық ономастикалық комиссияларға ұсынылатын 

өтініштерде осындай үрдіс байқалады. Сондықтан ономастикалық атаулар бе-

кі туде, әсіресе, республикалық деңгейде әділеттілік пен сарабдалдықты қа лып-

тастыру  қажет  деп  ойлаймыз.  Осыларға  қол  жеткізу  үшін  жалпыұлттық  дең-

Орайлы ұсыныс

93

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

гейдегі тұлғалардың тізімін  бекіту қажеттігі жөнінде де ұсыныстар айтылды. 

Әлбетте, мұндай тізімнің болғаны жөн десек те, егер ол бекітілетін болса, онда 

бүкіл  Қазақстан  бойынша  белгілі  бір  тұлғаларды  ғана  ұлықтаумен  әуестеніп 

кетеміз, одан соң әлі де ескерілмей жатқан есімдер тағы да шеттеп қалмақ. Со-

нымен  бірге,  бекітілген  тапсырманы  ғана  орындаумен  шұғылданатын  кейбір 

ағайындар оны тікелей қабылдайтыны да түсінікті. Сондықтан егер ондай тізім 

бекітіле  қалған  күннің  өзінде  оған  қазір  әңгіме  болып  жүргендей  жүз  тұлға 

емес, кемінде екі жүз тұлға енгізілуі қажет. Бұл ономастикалық атаулар берудің 

алуандығын қалыптастырады.

Ономастикаға  қатысты  заңнамаға  өзгерістер  мен  толықтырулар  енгізу 

жө  нін  де гі  жаңа  заңның  маңызды  бір    қажеттілігі  атаулар    беруде  осындай 

субьективтілік пен әділетсіздікті  болдырмаудан туындағаны және түсінікті. Де-

генмен, ономастика сияқты рухани құбылыста абсолютті әділеттілік орнатудың 

өзіндік    қиындықтары  болмақ.  Оларды  жеңу,  еңсеру  үшін  жалпыұлттық 

маңызды  мұраттардың  басым дығы  қашанда  биік  болғаны  жөн.  Бұл  ара-

да  ауылдардағы,  аудандардағы,  облыс  орталықтарындағы,  ірі  қалалардағы, 

Астанадағы  нысандарға, көшелерге атау берудің олардың әрқайсысына тән жөні  

мен жосығын пысықтау қажет. Бұған қоса, көшеге, оқу орындарына, басқа да 

нысандарға атау берудің әрқайсысына тән қисынын білген жөн. Мәселен, кісі 

есімдерін  мектеп,  колледж,  университет  сияқты  оқу  орындарына,  мәдениет 

ошақтарына  беруде  айрықша  жауаптылық  қажет.  Мұндай  нысандарға  жас 

ұрпақ тәрбиесіне тікелей қатысы бар, өмірі аса өнегелі, мұралары дәуір талап-

тарына сай тұлғалардың есімдерін берген жөн. Мысалы, рухани саладан алыс 

шаруашылық, өндіріс салаларында ерекше еңбек еткен адамдардың есімдерін 

сол өңірлердегі көшелерге берсе, ал оқу орындарына, мәдениет мекемелеріне 

руханият  саласындағы,  мемлекеттілік  қалыптастыру  сияқты  ірі  жұмыстарға 

атсалысқан  қайраткерлердің,  ерлігі  ұрпаққа  өнеге  қаһармандардың  есімдері 

лайықталғаны дұрыс. Әсіресе, өскелең ұрпаққа білім мен тәрбиенің ғана емес, 

туған елінің қасиетін танытудың, тұлғаларын өнеге етудің ұстаханасы болатын 

мектептерге атау ұсынуда және оны бекітуде осыған ыждаһатпен қарамағымыз 

міндетті. Дәл  қазіргі ономастикадағы айтылуға тиісті және бір мәселе бар. Ол 

еліміздің әр өңірінен келіп жатқан ұсыныстарда сол өңірден шыққан адамдардың 

ғана  ескерілетіндігі.  Сондықтан  да  тұтас  бір  облыста  сол  географиялық 

аймақ  адамдарының  есімдері  әлденеше  рет  қайталанып,  Қазақстанның  басқа 

өңірлерінен шығып, барша ұлтқа, елге қызмет еткендердің ескерусіз қалуы. Жай 

мысалдап қана айтсақ, Керей, Жәнібек, Қасым, Хақназар, Есім, Тәуке хандар 

Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы бастаған Алаш қайраткерлері тұрғанда 

облыс  деңгейінде  ғана  немесе  кешегі  партияның  хатшылары  болғандармен, 

Тәттімбет,  Құрманғазы,  Дина  Нұрпейісова,  Дәулеткерей,  Ықылас,  Мұхиттар 

тұрғанда  жергілікті  өнерпаздар  есімдерімен,  жоңғар,  Ресей,  Қоқан  экспан-

Орайлы ұсыныс

94

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

сиясымен  күрескендер  тұрғанда  әркім  өз  руының  батырларын  түгендеумен 

тым  әуестенудің  қажеттілігі  қаншалықты  деген  ой  келеді.  Ономастикалық 

жұмыстарға  тікелей  қатысы  бар  адамдар  және  жергілікті  аймақтарда  сол 

ұсыныстарды мәслихаттарда қарайтын азаматтар өңірлік психологияны жеңіп, 

елімізге еніп төрімізге өрмелеген жаһанданудың бейұлттық сана қалыптастырар 

ықпалын ескеріп, жалпыұлттық, тұтас елдік тұрғыдан ойлап, ғасырлап жеткен 

егемендігіміздің, жалпы тұтастығымыздың қамын бар лық салада, соның ішінде, 

ономастикалық жұмыстарда да мықтап ескеріп, ең ал ды мен сол тәуелсіздік үшін 

саяси, рухани күреске айрықша еңбек сіңірген тұл ғаларды ұлықтағанымыз аб-

зал. Бәлкім, әр өңірге ерекше еңбегі сіңгендерге құр мет көрсету қажет болар, 

дегенмен  олардың  есімдерін  ұлықтау  жалпыұлттық  деңгейдегі  тұлғалардың 

есебінен болмағаны жөн.   

Ономастикалық атаулар беру жұмыстарындағы өңірлік психология – өңірлік 

оқшаулануға, нақты атап айтсақ, жершілдікке, тіпті рушылдыққа әкелуі мүмкін. 

Хандық  дәуірдегі  жүздік,  рулық  жүйе  сол  дәуірлердің  өмір  сүру,  халықты 

сақтап қалу мақсатынан туған құбылыс болса, қазіргі облыстық жіктеліс эко-

номикалық  қажеттіліктен  қалыптасқан  жағдай.  Оны  әлдебір  бөлінушілік  құ-

ралы на, астамшылық пен мақтаныш, өзімдікі және өзгенікі деп бөлуге айнал-

дырмау  қажет,  әрбірден  соң  тұтас  қазақ  мемлекетінің  қай  жағынан  болсын 

өр  кен деуіне,  ілгерілеуіне  қарсы  көңіл-күй.  Бір  аймақтағы  өңірлік  психология 

басқа  аймақтардағы  осындай  психологияның  тууына  әкеледі.  Сөйтіп,  бұл  тұ-

тас тай  үрдіске,  дағдыға  айналады.  Олай  болса,  елдік  санадан  ауылдық  сана, 

алаштық зердеден рулық зерде артып, данышпан Абайдың: «Біріңді қазақ, бірің 

дос, Көрмесең істің бәрі бос» деген әр қазақтың басында өмір сүріп, жүрегіне 

тұрақтар ұранның әлі де орындалмай өзекті болып қала беруі ғажап емес.  

Қазіргі  қазақ  ономастикасындағы  аса  маңызды  мәселенің  бірі  -  кеңестік 

кезеңдегі тұлғалар құрметіне атау берудің  жөні қалай болмақ екендігі жөніндегі 

мәселе.  Себебі,  қалалық,  облыстық,  республикалық  комиссияларға  осындай 

ұсы ныс тар ай сайын, тоқсан сайын келіп жатады да, ономастикалық комиссия 

мүшелері бұл мәселеде әлі де ортақ көзқарасты қалыптастырған дей алмаймыз. 

Әсіресе, күні кеше ғана ортамызда жүрген республикалық, облыстық, аудандық 

деңгейдегі партия комитеттерінде, атқарушы биліктерде қызмет істеген азамат-

тардың атына мектеп, көше сұрау көп кездеседі. Әрине, ол кісілер өз заманында 

халыққа еңбектері сіңген азаматтар. Дегенмен, олар сол кезеңде өздеріне сеніп 

тапсырылған  қызметтерін  партияның,  үкіметтің  айтуымен  атқарды  емес  пе, 

сондықтан да ондай кісілердің ішінде сол лауазымды қызметтерінде сол кездегі 

идеологияға  қарамастан  ұлтқа,  елге  ерекше  қызмет  атқарғандарды  тануымыз 

қа жет.  Әйтпесе,  облыстарда,  аудандарда  партия  хатшысы,  атқару  комитетінің 

төрағалары болғандарының баршасына мектеп, көше, нысан атауларын бере бер-

сек, онда жадымыздың терең болмағаны. Егер осындай санадан арылмасақ, бұл 

Орайлы ұсыныс

95

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

жалпы әр өңірден шыққандардың есімдерін жарыстыратын жалпықазақстандық  

«бәйгеге» айналады. Қажетсіз әрі әділетсіз бәйгенің сөресі болғанымен мәресінің 

мандымайтыны мәлім. Сондықтан да жалпы ел үшін нәтижесі кем, берері аз осын-

дай қажетсіз «жарыстармен» шұғылданудың дұрыс еместігін ұғынар шақ туды. 

Ономастикалық атаулар беру барысында біз қазақ мемлекеттілігін қалыптас-

тырған және оны сақтауға ерекше еңбек сіңірген тұлғалар туралы ойланғанымыз 

дұрыс.  Мемлекет  дегеніміз  –  елге  атау  берген  халықтың  зор  қорғаны.  Қазақ 

мемлекеті болмаса, халық ретінде сақталып қалу мен өркендеудің де бола ал-

майтынын Абылай заманынан бері Кенесары да, Есет батыр да, Жанқожа ба-

тыр  да басқа қаһармандар да, Алаш қайраткерлері де тереңнен түсінді, сол үшін 

өмірлерін осы ұлы мұратқа арнады. Алланың алқауымен дәуіріміз бейбіт, тұрмы-

сымыз тыныш біздер сол күрестерді ұмытпай  мемлекетшіл тұлғаларды ең ал-

дымен ұлықтауымыз керек. Әсіресе, ірі қалаларымыздағы негізгі даңғылдар мен 

көшелер, мектептер, колледждер, университеттер осындай ерен есімдердің атын-

да болып, әр тұстан мемлекеттілігімізді айқындап тұрса, өткенге құрмет, ұрпаққа 

өнеге, келешекке аманат болары ақиқат. Қазіргі кезде  қазақ мемлекетін құрған 

және оны сақтап қалған хандардың есімдері тарих оқулықтарында, көркем туын-

дыларда, ғылыми еңбектерде болмаса, әділетсіз түрде ескерілмеуде. Сондықтан 

да Бисмарк, Наполеон, Вашингтон, Ганди, Ататүрік, Петр сияқты тұлғалардың 

есімдеріне елеңдеп, олар туралы мәліметтерді жақсырақ білеміз. Қазақ хандығын 

42 жыл бойы басқарып, жерімізді кеңейткен, елдігімізді көгерткен Хақназар хан-

ды қаншалықты ұлықтап  жүрміз, ойлануға,  ойлана  тұрып  ұялуға  тура  келеді.  

Біз халықтық санадан мемлекеттік санаға, елдік сезімге енді беттеп бара жатқан 

жұртпыз. Ол соған орай жұмыстарды да қажетсінеді. Еліміздегі барлық сала-

ны қамтитын осындай санашылдық дәуірде, ұранымыз елшілді болатын кезеңде 

ономастикалық бастамаларымыз да сол елшілдік арнасынан табылса, ол өткенді 

құрметтеп,  бүгінді  бағалап,  болашаққа  бағдар  жасағанымызбен  сабақтасары 

ақиқат. Сол себепті де, тарихты түгендеу тек ғылыми жұмыс ғана емес, халық 

көрнекі  ақпараттан  күнделікті  қанығар  ономастикалық  атаулармен  де  тікелей 

сабақтас екендігін зерделегеніміз жөнге бастамақ.

Елордадағы  ономастикалық  жұмыстардағы  басымдық  үнемі    жалпыұлттық 

мұраттармен,  құндылықтармен  сабақтастырыла  жүргізіледі.  Бұған  қаладағы  

көше атауларының қазіргі көрінісі  толық куә болады.  Мәселен, елордалық  оно-

мас тикалық комиссия өз жұмысында атаулардың тарихи, мәдени, рухани, эти-

калық, саяси, қоғамдық мазмұнының қазақстандық отаншылдықты насихаттау, 

дәріптеу мақсатындағы айрықша маңызын ескеріп бекітілген, бекітілмек атау-

ларды  жүйелеген. Ономастикалық жұмыста басшылыққа алынатын бұл жүйе  

жалпыұлттық мұраттарды, тәуелсіздік құндылықтарын байыптауға әрі бағалауға 

мүмкіндік береді. Төл құндылықтарының реті мен маңызын білген адамның да, 

қоғамның да берік боларын кәрі тарих сан мәрте дәлелдеген.

Орайлы ұсыныс

96

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

Алаштың  ең  дүбірлі  ғасыры  болған  XX  ғасырдың  соңында  және  қазақтың 

үміт етіп отырған өркендеу дәуірі болатын XXI ғасырдың басында қалыптасып 

жатқан  Астана,  әлбетте,  ұлтымыздың  кешегісінің  де,  бүгінгісінің  де  айнасы 

бо лып, болашағының бағдары болатындығы осы он бес жыл ішінде айтылып 

келеді және халық санасынан берік орын алу үшін әлі де сан қайталанады. Бұл 

қаланың  нағыз  қазақ  астанасы  болуының  бір  арнасы  –  осындағы  атаулардың 

жалпы елдік, ұлттық сипатта болуымен тікелей байланысты. 

Бұдан аңғаратынымыз,  белгілі бір жүйе жасалынған және ол қажетіне қарай 

үнемі  жетілдіріліп,  толықтырылып  тұрады.  Қазіргі  Астанадағы  көше,  даңғыл 

атауларының ең көбі жер-су  атауларымен байланысты. Бұл дұрыс та. Себебі, 

топонимикалық  атаулар  барлығынан  да  көп  болмағы  керек.  Бұдан  соң  елор-

да да ұлттық дәстүрлі атауларға айрықша мән беріледі. Дәстүр дегеніміз – қай 

халықтың болсын ғасырлар бойы жинақтаған өзі үшін әрі ыңғайлы, әрі оның 

дүниеге деген қатынасын, көзқарасын білдіретін құбылыс десек, біз дәстүрімізге 

тарихымызға, жалпы өз болмысымызға қалай құрметпен қарасақ, солай  ұлықта-

ғанымыз жөн. Осылардан кейін, әрине, елорда көшелеріне есімдері лайық тұл-

ға лар  тұрады.  Бұл  арада  қалалық  ономастикалық  комиссия  ұсыныстардың 

барлығына сарабдалдықпен қарайды десем, бұл мақтаныш емес, жұмыстың шы-

найы болмысын жеткізгеніміз. Астана болғасын әр өңірден ұсыныстар көптеп 

түсіп жатады. Ономастикалық комиссияның ең басты өлшемі тұлғаларға келген-

де, олардың жалпы мемлекеттік, ұлттық деңгейдегі еңбегі. Бұл қайраткерлерге 

де, батырларға да, өнер иелеріне де қойылатын безбен.

Ономастикалық жұмыс – құндылықтарымызды тануға һәм танытуға бағыт-

талған,  ұлттық,  мемлекеттік  мұраттарды  ұлықтауға,  өнеге  етуге,  насихат тауға 

ар на латын әрі іргелі, әрі өміршең жұмыс. Ендеше, ондай маңызды шаруада жа-

уап тылық пен тиянақтылық таныту баршамыздың міндетіміз.

97

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

жүктеу/скачать 1,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: