Б І р І н ш І б ө л ім тарихи грамматика пәНІ
жүктеу/скачать 2,52 Mb. Pdf көрінісі
|
кіріспе
| 2
История Казахской ССР, 1979, т. 2, с. 364—379. 3 История Казахской ССР, т. 2, А-А., 1979, стр. 258. 4 История Казахской ССР, т. 2, стр. 248—250. 24 ларды айқындамаса керек. Днлаутта ж, инлаут пен ауслаутта й, у дыбыстарын қолданып, сөзді>і қатаң да жуаң айтыл^ына;Ііән бе- ретін, езулік гармонияны сақтап сөйлеугё тырысатын тілдер көп- шілік болумен қатар, халықтың қоғамдық өмірінде ұйымдастыру- шылық қызмет атқаруы әбден ықтимал..ХІ ғасырдьщ .соңғы шире- гінде саяси-әлеуметтік жағдайлармен байланысты басқа тайпалар ішінде ^.стем^ік алған кыпш ақ тайпасынын айналасына басқа да рулар мен таипалар бірігіп, «қыпшақ» атын алды. Қыпшақ кон- федерациясының құрамына енген тайпалар мен рулар үшін, сөз жоқ, қыпшақ тілі ортақ тіл болды. Қаш анда тілДер тарихында бола беретін процесс — бір тілдің негізінде нормалану жүрді. Сөй- леудің бір тілге негізделуі біртұтас тілдік бірліктің жүйеленуіне алып келді және сол тіл құрамында диалектілік ерекшеліктердің де қалыптасуына мүмкіндік жасады. Қазақтың халық тілінің қалыптасуы бұл дәуірде осындай про- цесті басынан кешірді. XVII—XVIII ғасырлар қазақты ң халық тілінің даму дәуірі бол- ды. Біртұтас тілдік жүйелері қалы птасқан халық тілі құрамында нормалану жүреді. Олай етпейінше, тіл сол халықтың қоғамдық қатынас құралы болмас еді. Қоғамдық-әлеуметтік, экономикалық дамудың басты шарттарының бірі де, ондай дамудың негізі де — біртұтас, сол халықтың барлық ©кілдеріне ортақ, барлығына тү- сінікті қатынас құралы — тілдің болуын қаж ет етеді. Бұл қай халық тілінің тарихында да болған және болатын тарихи белес. Қ азақ тілі сондай белесті XVII—XVIII ғасырларда өткізді деп қа- рау керек. XVII—XVIII ғасырлар қ а за қ тілі қүрамында жеке диа- лектілік топтардың (немесе говорлар топтарының) айқындалу не- гізі болды. Алғашқы негізі рулық, тайпалық тілдер болған тілдік жүйелер қазақтарды ң ж үзге жіктеліп, белгілі территорияларда қоныс тебуінің нәтижесінде этнолингвистикалық жүйе болумен бірге этно-регионалдық сипатқа ие болды. Бұндай жіктеліске әр- бір этникалық топтың территориялық байланыстары да ықпалын тигізді. Айталық, оңтүстікті мекен еткендер көрші өзбектермен, олар арқылы парсылармен байланысқа түссе, оңтүстік-шығысты мекендегендер ұйғырлармен көршілік қатынасқа түсті, т. б. Ж ал пы халықтың тіл жүйелерінің жіктеліп, біртұтас қатынас құралы ретінде дамуы екінші бір тілдік құбылыспен — Орта Азиялық түр- кі-ж азба әдеби тілімен де байланысып жатты. О қығандар мен діни екілдердің тілі ретінде қ азақ даласы на келген түркі ж азба әде- би тілі езінің алғаш қы таралу ңезеңінде-ақ халық тілінің біртұтас қалыптасқан жүйелеріне кез бюлдьт. Ж үздерге топтасқан қ азақ рулары әлеуметтік-саяси жағынан да, экономикалық-география- лық жағынан да бір-бірімен ш ам алас еді. Белгілі бір руды, рулар одағын ерекшелейтіндей айрықша саяси-әлеуметтік, экономика- лық ж ағдайлар болмаса керек. Рулар мен тайпалық одақтар сая- си-әлеуметтік, географиялық жағынан жүздерге бәлінген кезде де белгілі бір жүздің немесе рудың тілі ерекшеленетіндей тарихи ж ағдайлар болған жоқ. Сондықтан да қ азақ тарихы ондай фактіні білмейді. Ж алпы халықтық тіл қ азақ халқының құрамына енген 25 негізгі рулар мен тайпалар тілдерінің ж инақталған, сараланған түрі ретінде қалыптасты. Лингвистикалық негіз, сірә, «қазақ» дей- тін атау алып, өзара топтасқан рулар мен тайпалар тілдік ж ағы нан тек құрылымдық (агглютинативтік) қана емес, фонетикалық, лек- сикалық және грамматикалық тұрғыдан да осындай сипатқа ж а- қын, бір-бірімен үндес тілдерде сөйлесе керек Солай екендігі қ а за қ халы қ тілі құрамында сақталған тайпа- лық тілдер (әуелі тайпалық, кейін барып регионалдық) қалды к тары — диалектілерден көрінеді. Қ азақ тілі дналектілерінің басқа түркі тілдерімен салыстырғандағы үлкен ерекшелігі — олар (диа- лектілік айырмаш ылықтар) тілдің негізгі, яғни түсінуге кедергі болатын салалары н қамтымайды. Орта Азиялық түркі-ж азба әдеби тіл сондықтан да қ а за қ ха- лы қ тілінің орнына жүріп, оның қызметін атқара алған жоқ. Әри- не, қазақты ң халы қ тілі түркі ж азб а әдеби тілімен қарым-қаты- насқа түсті. Соның нәтижесінде қ аза қ тілінің құрамында сөздердің кейбір семантикалық топтары пайда болды, кейбір синоним сөздер, кейде формалар, жеке фонетикалық өзгерістер келіп шық- ты. Ол тілдің үлкен әсері қ а за қ тілінің әдеби болып дамуына тиді: ж еке сөз топтары мен формалар қызметі ж ағынан сараланды, же- ке стильдік салаларды ң қалыптасып, дамуы түркі ж азб а әдеби тілінің ықпалынсыз болған жоқ. XVII—XVIII ғасы рларда, сонымен қатар, қазақ-орыс тілдік байланыстары шықты. Половеңтер заманынан кейін біраз уақыт баяулаған қазақ-орыс тілдік байланыстары қайта ж андана бастай- ды. 1573 жылы бірінші орыс елшілігі қ а за қ хаңдығына келеді, ал 1594 жылы қ а за қ хандығының өкілі М оскваға барады. Бұл заман- дар өткеннен кейін орыс мемлекетімен ресми байланысқа түсу фак- тісі, екінші ж ағынан, оры с-қазақ тілдік байланыстарының қайта жаңғыруы болды. Осыдан бастап екі ел арасында дипломатиялық қағаздар ж үре бастады, елшіліктер, жауш ылар, олармен қоса тіл- мащтар' пайда болды, қағаз жү«інде де, ауызш а да тілдік байла- ныстар дамыды. Қазақ-орыс тілдік байланысының бұл кезеңінің ерекшелдгі — орыс тілінен сөз ауысу басымдау болды. Бұл ж ағдай да тіл кұрамында өз ізін қалдырды: ж аң а атаулар пайда болды, синоним сөздермен молықты, тілдің фонетикалық жүйесІнде де өз- геше кұбылыстардың пайда болуына ықпал ж асады. Сонымен, XVII—XVIII ғасырларда қ а за қ халы қ тілінің бүгінгі сипатының негізі салынды. Қ азақ тілі бір орталы ққа бағынған, әдет-салты бірыңғай халықтың тілі ретінде қоғамдық дамудың құралы ғана болып қойған жоқ, дипломатиялық қатынастар тілі, екінші сөзбен, қ а за қ халқын дүниелік мәдениетпен байланыстыра- тын құрал дәрежесіне жетті. Әдеби тілдің негізі де осы дәуірде қал ан а бастады. Ауыз әдебнетінің сындарлы жүйесінің ықпалы- 1 Қ азак құрамына енген кейбір монғол тектес тайпалар ((лыс. найман) ка- зақ халық болып құралғанға дейін-ақ «түркіленіп» бітсе керек. Қазақтың құра- лу дәуірінде олар тұркі тайпаларының бірі болып қалыптасып біткен. 26 мен ауызша әдеби тіл салаланды: авторлы поэзия тілі қалыптасты, түркі ж азб а тілінін ықпалымен тарихи-мемуарлық ш ығармалар п а й д а болды («Ж амиғат тауарих», қ а за қ ш ежірелері, т. б.), іс қағаздары , дипломатиялық қатынастар тілі жүйеленді, эпистоляр- лык сипаттағы ш ығармалар жазылды, т. б. XIX ғасырда қазақты ң ұлттық әдеби тілінің қалы птаса баста- ғаны мәлім. Қ азақстанда сауда капиталйзмі туды. Солардың нәти- жесі рехінде қазақты ң ұлттық әдеби тілі қалы птаса бастады. Қа- зақты ң ж аңа ж азба әдебиетінің негізін салған Абай Құнанбаев пен ЬІбырай Адтьшсарин осы дәуірде өздерінің атақты ш ығармаларын жазды. XIX ғасы р'қазақ ты ң ұлттық ж азб а әдеби тілінің қалыпта- су, өркендеу дәуірі болды. Сонымен, XIX ғасырда ж азб а әдебиеті қалыптасты, қ а за қ баспасөзі туды. Қ азақты ң халық тілі қазіргі әдеби чтілге дейін, сонымен, осын- дай терт түрлі дәуірді басынан өткерді. ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ТҮРКІ ТІЛДЕРІ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ Түркі тілдерін тілдік (фонетикалық, морфологиялық) түрғыдан топтастыру — классификациялау, сөйтіп әрбір тілдің түркі тілдері құрамындағы орнын айқындау М ахмуд Қаш қаридан басталады. Әйтсе де классикалық тіл білімі түркі тілдерін ғылыми негізге сүйеніп топтастырудың тарихын XIX ғасырдан бастайды. Отан- дық және шетелдік түркология өкілдерініц ішінде кеп таралып, қолдау тапқан топтастыру — академик А. Н. Самойловичтікі. Ол түркі тілдерін алты түрлі фонетикалық және морфологиялық айы- рым белгілеріне, этникалық түпкі негізіне қарай алты топқа бөліп қарастырады: I. Р — тобы, бұлғар немесе чуваш тобы, негізгі айырмашылы- ғы: 1) тыхыр ( тоғыз), 2) ура (айақ, р > з > й , у > а ) , 3) пул (бол, етістік), 4) тауЦту (а ғ-у), 5) сары (ғ-о), 6) қаланЦ йулна (есімше қосымшасы ғ дыбысынсыз айтылады). II. Д — тобы, ұйғыр немесе Солтүстік шығыс тобй, негізгі айы- рым белгілері: 1) тоқуз, 2) адақЦазақ, 3) пол, 4) тағ, 5) сарығ, 6) қалған (негізгі белгілері ж ағынан бұл топты алдыңғы топқа қарам а-қарсы деуге болады). Бұған Орхон-Енисей ж азбалары ті- лі, көне ұйғыр тілі, қарағас, салар, тува, сары ұйғыр, шор, х а қ а - тілдері жатады. III. Тау тобы, қыпш ақ немесе солтүстік батыс тобы, негізгі айырым белгілері: 1) тоғыз, 2) айақ, 3) болЦбул, 4) тау, 5) сары, 6) қалған. Бұған алтай, қырғыз, құмық, қараш ай-балқар, қа- райым, татар, башқұрт, қазақ, ноғай тілдері жатады. IV. Тағылық тобы, ш ағатай, оңтүстік-шығыс тобы. Негізгі айы- рым белгілері: 1) тоқүз, 2) айақ, 3) бол, 4) тағ, 5) сарық, 6) қалған. Бұған көне ш ағатай, Қытай Түркістаны тілдері, өзбек, Қара татарлар (Сібірлік) тілдері жатқызылады. V. Тағлы тобы, қыпшақ-түрікмен немесе орта топ, айырым бел- гілері: 1) тоқуз, 2) айақ, 3) бол, 4) тағ, 5) сары, 6) қалған. Өз- бек тілінің хорезм говоры жатады. 27 |