Б І р І н ш І б ө л ім тарихи грамматика пәНІ
жүктеу/скачать 2,52 Mb. Pdf көрінісі
|
кіріспе
| л ~ ш дыбыс сәйкестіктері де ж аң а сатыға ауыса бастайды: р ~ з ~
й, л ~ ш ~ с . Сонымен қатар түркі тілдері құрамында осы дәуірде ж аң а сапалық езгеріс қалыптасты. Сөз ортасында, сөз соңында ғ, г дауыссыздары мен дауыстылардың тіркесі үш түрлі өзгеріске үшырады: бір топ тілдерде дифтонгілерге айналды, бір топ тілдер- де созылыңқы дауыстыларға айналды және бірсыпыра сөздер құ- рамында қатаңдап кетті, кейбір сөздер құрамында элизияға үш ы- _рап, түсіп қалды. Қысқасы, бұл айтылғандар мына тәрізді факті- 'лёр~арқы лы 'көрінеді. Қ азақ — тау, қырғыз — тоо, қ азақ — үлық, кішік, бек, үлы, кіші, сары. Бұл өзгерістердің барлығы тілдер құрамында синоним сөздер мен формалардың молаюына алып келді. Орта ғасырларда, сонымен қатар,_ж азба тілдер дамыды. Қ ара- ханнд мемлекетінің территориясында қалыптасып, бүкіл Орта Азияға тараған ж азб а тілде көп ж а н р л і/ көркем әдебиет дамиды, күнделікті іс қағаздары , дипломатиялық қағазд ар жазылады. Қей- ін бұл тілдің негізінде ш ағатай әдеби тілі, оның негізінде Хорезм . әдрби тілі, кейінгі зам андарда Алтын Орта әдеби тілі, т. б. ж азб а тілдер қалыптасып, бүкіл түркі әлемін қамтиды. Бұл дәуірде Юсуф Баласағунидың «Құдатқу білігі», М ахмуд Қ аш қаридың «Диваны» жазылды. Алдыңғысы кітаби ж азба тілдің ескерткіші болса, М ахмуд Қаш қаридың «Диваныь ауызекі сөйлеу тілінің жинағы еді. Осы «Диванда» бірінші рет қыпш ақ тілі ма- териалдары көрініс тапты. Қ аш қари кітабында берілген қыпш ақ материалдары бүгінгі қ азақ тілінің алғаш қы сипатын-танытады Осы дәуірде ӘлиДің «Қисса-н-Жүсіп», Сараидың «Гүлстан бит- түркиі», Хорезмидің «Мухаббат намесі» тәрізді қыпш ақ ж азб а тілінің ескерткіштері мен Абу Хайианның грамматикасы, «Ат-тух- ва», «Қитаб булғат әл-муштақ...», «Әл-Қавани...», 1245 ж. Түрікше- арабш а-монғолша-парсыш а сөздік тәрізді грамматикалы қ зерттеу- лер мен сөздіктер, «Қодекс Куманикус» тәрізді қыпш ақ сөйлеу 1 А й д а р о в Ғ., Қ ү р ы ш ж а н о в Ә., Т о м а н о в М., «Көне туркі ж аз- ба ескерткіштерінін тілі». А-А., 1971, 149— 190-беттер. 23 тілінің мұралары, XV—XVII ғ. армян жазулы қыпшақ қағаздары ж асалды. Қыпш ақ тілінің бұл дәуірдегі сипаты орыс эпосы «Игорь полкі туралы сөз» арқылы да біздің заманымызға жетті. Қыпшақ тілі сөздік қоры мен фонетикалық жүйесі, грамматикалық құры- лымы жағынан қ азақ тілінің сипатын байқататыны ж айлы пікір түркологияда орныққан деп қарауға болады ‘. X—XV ғасырларда қ азақ тілінің рулық, тайпалық тілдер негі- зінде қалыптасу проңесі жүрді. Алғашқы кезеңде рулық тілдердің өзара жіктелу, бір-бірінен ажырауы болса, кейін тайпалық одақ- тар шығып, қыпшақ тілі бірлестігінің қазақты ң халық тіліне ұла- суы, дамуы басталады. XV—XVI ғасырларда біртұтас қ азақ тілі жайында айтуға мүм- кіндік туады. Бұл заманда қазақты ң бай ауыз әдебиеті туды, ав- торлық әдебиет — ж азба әдебиет пайда бола б астад ы 2. Қ азақ тілінің негізгі құрамдық белгілері де осы замандарда қалыптасты. «Қ азақ» этнонимінің пайда болуы да, тарихтың айтуы бойынша, XIV ғасырға ж атса керек. XVI ғасырдың тарихи деректері қазіргі Қазақстан территориясын мекендеген біртұтас халықтың атын «қазақ» деп қалыптасқан атау ретінде қолданады 3. XV ғасырдың 60—70-жылдарында алғаш қы қ азақ хандығы құрылады, алғаш рет жақын тілдерде сөйлейтін әдет-салт жағынан бірыңғай рулар мен тайпалар саяси бір орталы ққа бағыну мүмкіндігіне ие болады. ; Саяси-шаруашылық, географиялық ж ағдайларды ң салдары ретін- де осыдан сәл бұрын қалыптасқан қазақты ң үш жүзі осы уақыт- г тарда тарих сахнасына шықса к е р е к 4. Өздерін кейінгі тарих бойында «қазақ» деп атап кеткен халық құрамына енген рулар мен тайпалардың басым көпшілігі сөз басында уяңдардан гөрі і катан дауыссыздарлы айтятын, созылыңқы дауыстылар орнына } дифтонгілер қалыптасқан, сөзді әуезділік ж ағынан ж уан айтуға I ұмтылатын, еріндік гармониядан гөрі езулік гармонияны сақтай- тын тГллерле сайлёсе керек. Әрине, бұдан басқа сипатта сөйлейтін де тайпалар болды. Тарихи деректер қазақты ң құрамына оғыз тектес тайпалардың да, тіпті монғол тектес тайпалардың да ен- гендігін дәлелдейді. Махмуд Қаш қари оғыз тілі ерекшелігі деп көрсететін кейбір тілдік құбылыстар қазіргі қ а за қ тілі құрамында орнығып қалған. Оның үстіне, орта ғасырларда Сырдария бойында қыпшақ-оғыз тайпалық бірлестіктері болғандығын, Ж етісуда қар- лұқ тектес тайпалардың қ а за қ руларымен қоян-қолтық араласқан- дығын, батыста половецтермен бірге гуздардың (оғыздардың) бір мемлекеттік одақта өмір сүргендігін еске алсақ, қ азақ тілі өзінің алғаш қы құралу, қалыптасу дәуірінде бір сипатты болмағандығын білуге болады. Б ірақ бұлар сан жағынан көп болмаған және құ- ралу, қалыптасу дәуірінде мәдени де, саяси-әлеуметтік те ж ағдай- 1 Т е н и ш е в Э. Р. «Место кипчакского (половецкого, куманского) и пече- нежского языков среди современных тюркских языков». Известия АН Қаз ССР, серия общественная, 1970, № 5. жүктеу/скачать 2,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|