Б І р І н ш І б ө л ім тарихи грамматика пәНІ
жүктеу/скачать 2,52 Mb. Pdf көрінісі
|
кіріспе
| 4
ад ы ^ 0 лай деп атауға себеп — ареалдық әдіс 1 туыс, бір-біріне жақын тілдердің белгілі бір регионда шектесуінің | нәтижелерін ғана зерттеп қоймайдш географиялық орналасуы ] жағынан өзара шектесетін туыс емес тілдердің де өзара ықпалда- ] суының нәтижелерін іздестіред^ Тілдер мен диалектілердің ықпал- | дасу процесінің бағыты мен орнын айқындауға ареалдық әдіс 3 археология мен этнографиялық мәліметтерді де пайдалана алады. Мысалы, қазақ тілінің батыс говорлар тобына түрікмен, ноғай, та- і тар тілдерінің ықпалы болғандығын айқындау ареалдық әдісті і қолдану арқылы жүреді. Батыс говорлар тобы дегенде бірыңғай, | бірөңкей қарастырылмай, оңтүстік-батыс, батыс, солтүстік-батыс ] тәрізді региондарға жіктеп, олардың әрқайсысына тән тарихи-әлеу- меттік, этникалық ерекшеліктер болғандығы еске алынады. Онтүс- і тік-батысқа орналасқан қазақ тайпалары оғыз тектес рулармен шектесре, батыстағы олардың ағайындары ноғайлармен, башқүрт- . 13 тармен араласты. Солардың барлығы да қазақ тіліне ықпал етті, із қалдырды. Ал ондай өзгешеліктер бізге белгілі ескерткіштерде өз көрінісін таба берген жоқ. Сонымен қатар, батысты мекендеген қазақ тайпалары жайында айтқанда, қыпшақ (қуман)-славян байланыстарын, кейінгі ғасырлардағы қазақ-орыс байлаиысын на- зардан тыс қалдыруға болмайтындығы айқын. Ал оңтүстікке ор- ңаласқан қазақтардың тілі туралы зерттеулер қазақ-өзбек байла- ңысымен қоса, араб-парсы тілдерін де назардан тыс қалдыра ал- майды. Тілдің динамикалық жүйелі тарихын жасау үшін оны әр түрлі өлшем түрғысынан жан-жақты қарастыру керек болады. Зерттеуші сондай мақсат қойғанда қолданбай кетпейтін әдіс ^ синхрондық сипаттау әдісі. Синхрондық сипаттау әдісі белгілі бір дәуірдегі тіл* ді жан-жақты сипаттауға қүрылады. Екінші сөзбен, белгілі .бір мүралар тілін сипаттау жолымен ол тілдің актив заңдылықтары- мен қатар енімсіз қүбылыстарын, тілдік жүйесіне түгелдей не іші- нара әсер ететін өзгерістермен қатар, ондай ықпалсыз бейтарап өзгерістерін, қысқасы бүкіл механизмін түгелдей дәлелдеп шығу синхрондық сипаттау әдісінің үлесіне тиеді*/ Бүл әдіс диахроникалық зерттеуде синхрондық әдісті қолдану болып табылады. Бүл арқылы тілдік фактілер бір-біріне бағыныш- сыз, оқшау алып қаралмайды, белгілі жүйені қүрайтын тәсілдер ретінде қарастырылады. Бұндай зерттеулердің нәтижесінде тілдің динамикалық тарихы, яғни, тілдік функциялар мен қатынастардың даму, езгеру тарихы, тіл семантикасының даму, өзгеру, жаңару тарихы жасалуға тиіс болады. Тіл тарихын зерттеуде әр кез қолданыс табатын немесе ойда болатын әдістердің бірі -4-типологиялык моли(Ьикапия немаее тіл-_ дік универсалий-әдісі Қазіргі заманғы лингвистика ғылымы тіл- тілдер бір-бірінен өзіндік ерекше заңдылықтар арқылы ерөкшеле- ніп, оқшауланумен бірге, олардың көпшілігіне тән ортақ заңды- лықтардың да бар екендігін дәлелдеп оты ^О ртақ заңдылықтар ортақ ерекшеліктер түрінде екі түрлі семьяға жататын тілдерде кездесуі мүмкін немесе белгілі бір семья тілдерінің ерекше белгісі деп қаралатын қүбылыс (не қүбылыстар) басқа да семьялар тіл- дерінде ұшырасуы мүмкін. Ғылымның бүгінгі қорытындылары ре- тінде белгілі болған сондай заңдылықтар қай тілдің тарихын зёрттеуде де есте болады, зерттеу үстінде белгілі болған құбылыс- ты түсіндіруде қолданыс табады. Айталық, сөагцд^§таіі_дауыссьіз-/' дардан басталуы басқы буыңңщі^екпінді болуымен ұштасып жа-^ү туы теіГтүрк^тілдерінің ерекшелігі емес, гермақтілдерінде де. бар заңдылық. Сондай-ақ сөздің анлауты мен инлаутында й — ж (дж) дыбыс сәйкестігі, немесе дыбыс ауысуының болуы түркі тілдерімен қатар Индия мен Иран тілдерінде де бар. Біздің ғасырымыздың 20-жылдарында-ақ Е. Д. Поливанов айтқан, дамудың барлық не- месе көпшілік тілдерге ортақ себептері мен принциптері болатын- дығын бүгінгі лингвистика жоққа шығармайды, қайта д ә л ел д е й түседі. Әрине, Е. Д. Поливанов 1928 жылы бұл пікірді өзбек тілінің ирандық ықпалға ұшыраған говорларына байланысты айтқан еді. 19 Б із д ің з а м а н ы м ы з д а б ұ л к ө з қ а р а с т е к ф о н е т и к а ғ а н а ем ес, г р а м - м а т и к а қ ұ р ы л ы с ы н д а д а б а р л ы ғ ы д ә л е л д е н іп оты р. Қ азақ тілінің грамматикалы қ құрылысының даму тарихын зерттеп, тұсіндіруде осы аталған зерттеу әдістерінің қайсысы да қолданылып келеді. ҚАЗАҚ ТІЛІ ТАРИХЫН ҚЕЗЕҢДЕРГЕ БӨЛУ ТУРАЛЫ Қ азақ тілінің қалыптасу, даму кезеңдерін айқындау ж алпы тұр- кі тілдерінің даму жолдарымен тікелей байланысты. Туркі тілде- рі, қазіргі таокология қолданып жүрсен, қалы птасқан көзқарас бойынша, түрлі дәуірді бастан кешірген. Н. А. Баскаков бұл дәуірлерді былай атайды:<)Алтай дәуірі (Ь. з. д. III ғасыр),^Хун дәуірі (б. з. д. III ғасырдан — б. з. V ғасы р)$Қ өн е түркі дәуірі (V—X ғасы р лар ),^ О р та түркі дәуірі (X—XV ғасы рлар),ф К аң а > түркі дәуірі (XV—XX ғасы рлар). Түркологияда қ а зақ тілі түркі тілдерінің, біршама «жаңа» деп қаралаты н тобына жатқызылады. Олай болатын себебі: қ азақ ру- лары тарихтың ерте кезінен-ақ мәлім болса да, «қазақ» деп ата- ] латын біртұтас халық XV—XVI ғасырларда барып қалыптасады. Қ азақ тарихының осы ерекшелігін ескерсек, қ азақ тілінің тарихи ] кезеңдері мынадай дәуірлерге бөлінеді: I) Түркі бірлестігіне де- і йінгі дәуір,— бұл дәуір, шамамен, біздің заманымыздың V ғасы- 1 рына дейін созылады, екі түрлі белестен тұрады: Алтай бірлестігі, | Хун бірлестігі. 2) Түркі бірлестігі дәуірі, екі кезеңге ажырайды: '] Қене түркі қағанаты кезеңі (V—X ғасы рлар). Орта түркі кезеңі ] (X—XV ғ. б.). 3) Қ азақ халы қ тілінің даму дәуірі (XVI—X VIII ] ғасы рлар). 4) Қ азақ ұлттық тілінің қалыптасу дәуірі (XIX ғасы р). | «Алтай дәуірі» дейтін атау тіл білімі тарихында белгілі «алтай ; гипотезасымен» байланысты қойылғаң атау. Алтай гипотезасы ал- тай тілдерінің туыстығы ж айлы теориялық болжам, ж оққа шыға- руға да, дәлелдеп шығуға да болмайтын болжам. СондЫқтан ги- потеза деп қаралады. Ж оққа ш ығаруға болмайтындығы — бүгінгі түркі, монғюл, тұңғыс-маньчжур тілдерінде ұқсас фонетикалық, і грамматикалы қ құбылыстар, ортақ лексика бар. Фонетикалық ор- | тақ құбылыстар: түңғыс тіліндегі т, маньчжур тіліндегі с дыбысы \ түркі-монғол тілдерінде и дыбысының алдындағы ч, ш, с дыбыста- 'і рына сәйкес қолданылады, тұңғыс: гут ин~ маньчжур: г у с и н ~ мон- < ғол: гучин (оғыз), туркі: үиі, уч — үч он, маньчжур: х у с у н ~ мон- ғол: /с^ч^я~түркі: күш, күч, күүс, т. б.1 Алтай тілдері деп атауға себеп — аталған тілдердің арғы аталары болатын рулар мен тай- палардың түпкі, арғы атасы, алғаш қы таралған жері — Алтай ! тауларының маңы, айналасы. Ғылым бұл дәуірде қазіргі түркі, < монғол, тұңғыс, маньчжур тілдеріне ортақ тіл болған деп есептей- і ді. Сол ортақ (немесе: бір-біріне өте ұқсас) тіл құрамынан әуелі екі тармақ — түркі-монғол және түңғыс-маньчжур тілдері жікте- > 1 Алтай тілдерінің лексикалық ортақ құбылыстары туралы: М у с а е в Қ. М. «Лексикологпя тюркских языков». М., 1984, стр. 119—147. 20 леді. Сол жіктелістің ізі жоғарыда көрсетілген дыбыс сәйкестікте- рі болып табылады. Түркі-монғол тілдері ч ~ ш ~ с сәйкестігін айта- тын тілдер болып қалыптасты да, түңғыс-Ианьчжур тілдері сол позицияда т (кейде с) дыбысын қолданатын тілдер болып қалды. Осы дәуірдің соңғы кезеңдерінде түркі. тілдері монғол тілдерінен жіктеліп ніьіқса керек. Бұл жіктеліс қазіргі тілдердегі мынадай тілдік құбылыстар арҚылы дәлелденеді: монғол тілдеріндегі р, л дыбыстары түркі тілдерінде з, ш/с дыбыстарына сәйкес қолданы- лады. Ал түркі тілдері ішінде монғолдық ротацизм (р ) мен ламб- даизмді ( л ) көне бұлғар тілі мен қазіргі чуваш тілі ғана сақтап қалғйн: чуваш тілі — сір, шур, хір, иір, пыр, басқа түркі тілдерін- де — сүз, саз, қыз, із, мүзЦбүз, осыдан бұрын түркі-монғол және тұңғыс-маньчжур тілдерін езара жіктеген белгі т ~ с ~ ч ~ ш дыбыс сәйкестігі ішінегі якут, башқұрт, хақас тілдері с дыбысын сақтап қалды, күүс, көс, күс, т. б. Тілдердің өзара бір-бірінен аулақтануы- на, дербестенуіне басты себеп болған мұндай сәйкестіктер түркі тілдерінің өз арасында да, жеке бір түркі тілі (айталық, қазақ тілі) құрамында да сақталып қалған (егер сондай реликтер бол- маса, ондай процесті тіл басынан кешкенін білу де мүмкін бола бермес еді). Дыбыстардың мұндай сәйкестігін ©з бойында сақта- ған сөздер тарихи синонимдер болып ұғынылады. Ал кейбіреуле- рінің түбірлес, тарихи дублет сөздер екенін арнайы зерттеу арқылы ғана түсіну мүмкін: семір~семіз.. к ө р ~ к ө з, тіре~тайа, с а у м а л ~ жүктеу/скачать 2,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|