Б І р І н ш І б ө л ім тарихи грамматика пәНІ
жүктеу/скачать 2,52 Mb. Pdf көрінісі
|
кіріспе
| мойын сөзі чуваш тілінде май, якут тілінде мой түрінде айтылады,
ал қойын (таудың қойны, қойнауы, қолтығы) сезі осман түрікте- рінің тілінде қой түрінде айтылады. Сөйтіп қ азақ сәздерінің соңғы буыны (ын) о баста у дыбысынан (яғни қ а за қ тіліндегі ү) бастал- ған ілік септік қосымшасы болып шығады. Қ азақ тілінде түбір мен қосымша бірігіп, сингармонизм заңы бойынша үйлескен. Бұған қарағанд а, қазіргі тілімізде бірінші буында ү дыбысы бар сөздер- дің қалған буындары д а бір кезде қазіргідей езулікпен емес, тек еріндіктермен ғана айтылған болса керек. Қазіргі түркі тілдерінің бірсыпырасында ілік септік қосымшасы осы уақы тқа дейін у дыбы- сынан басталады. Мысалы: азербайж ан тілінде ілік септіктің бір варианты у, ү дыбыстарынан бдсталады. Сөйтіп еріндіктен басталған сөздердің екінші буынындағы езу- лік ы дыбысы көбінесе кене түркілік у дыбысының керінісі болып келеді, у ( ұ ) ~ ы сәйкестігі түбір сөздер құрамында д а ұшырасады: олд уруғ (отырық), оғулсуз (үлсыз, баласы з), т. б. Екінші жағынан, қ а за қ тілінде сөз басындағы ұ дыбысы көне түркілік оғ, уғ, ығ ды- 1 Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетнка. М., 1984, стр. 101— 102. 2 Б а т м а н о в И. А. Язык Енисейских памятников древнетюркской пись- менности. 1959, Фрунзе, стр. 31. 48 быс тіркестеріне сәйкес айтылады: оғлан (үлан ), оғы л (ү л ), оғрьс (үры ), т. б. Алайда оғ дыбыс тіркесінің қысқа, жуан дыбысқа ай- налуы тілдің құрамындағы барлық сөздерді түгелдей қамты маған процесс. Қөне түркі ж азбаларыны ң тілінде оғша («Құдатқу бі- лік»), оқша (Манихей ескерткіші) мағыналас сөздері кездеседі. Қ азақ тілінде осының екеуі де сақталған: ұқса, оқса. Алдыңғысы әдеби норма да, соңғысы — диалектілік ерекшелік. Бұл фактілер көне түркілік о қ а за қ тілінде кейбір реттерде ұ-ға сәйкес келгенді- гін көрсетеді. Қ азақ тілінің ж ергілікті ерекшеліктерінде әдеби тілдегі о дыбысына у-ның сәйкес келуі жиі кездесетін құбылыстар- дың бірі: қүлдану — қолдану, ұяну — ояну, сұрақы — сорақы. Қе- рісінше әдеби тілдегі ұ дыбысына о сәйкес келеді: оқсайды — үқ- сайды, орпақ — ұрпақ, а р ы қ — торық — арық — тұрық, т. б. Мұ- ның өзі қейбір түркі тілдерінде кәне түркілік о дыбысының қысаңданып кету процесін еске түсіреді. Бұл айтылғандардан мы- надай екі ж ай аңғарылады: 1) қ а за қ тілінде кейбір сөздер басын- да айтылатын ү көне түркілік оғ дыбыс тіркесінің көрінісі, соның ж алғасы . Дыбыс тіркесінің жуан айтылатын қысаң дыбысқа ауысу процесінде сөз құрамындағы қысаң дыбыстың түсіп қалуы да орын алған, мысалы: оғ ( ы ) ‘л > ұ л . 2) ескі түркілік о дыбысы қ азақ ті- лінде қысаңданып, қы сқа айтылатын дәрежеге жеткен. Оғ дыбыс тіркесінің қ а за қ тілінде )г-ға сәйкес келуін де ғ дыбысының түсіп қалуы (элизия), сөйтіп барып о-ның қысаңдануы деп қ арауға бо- лар еді. Мұны оқша сөзінің қүрамындағы о дыбысының қ азақ ті- лінде ү-ға сәйкес келуі де, сол сияқты әдеби тіл мен диалектілер арасында ұшырасатын дыбыс сәйкестіктері де ( ұ ~ с , о ~ ү ) дәлел- дейді. Оның үстіне, көне түркілік кейбір аш ық дауыстылардың қы- саңдануы қыпш ақ тілдерінің біразына тән қүбылысЛ Алайда, кене түркілік о дыбысы барлы қ уақытта қ а за қ тілінде- гі ү дыбысына сәйкес бола бермейді. О дыбысының у-ға сәйкестігІ жеке сездерді ғана қамтыған. Әйтпесе, қ а за қ тіліндегі сәздің аб- солют басында және бірінші буын құрамында айтылатын о, кейбір ерекшеліктеріне қарам ай, басқа түркі тілдеріндегі о дыбысына сәйкес келеді 2 (тек баш құрт, татар, чуваш тілдерінде ғана басқа дыбыс айтылады). Қөне түркі материалдарын салыстырып көре- йік: оқ, оқта, орду (орда), оңлуғ (ондық, ондық бастығы), ол ой, жүктеу/скачать 2,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|