46
47
Өмір көркі форым жоқ,
Онда қадір, зорым жоқ.
Рахымшылмен болғанда,
Қайнамаған сорым жоқ.
Ата туыс озғанбыз,
Мұнша артын созғанбыз.
Тоғыз ата толғанда,
Ту талақай болғанбыз.
Өлгенім жоқ, тірімін,
Көп тірінің бірімін.
Ақтан қорлық тартатын,
Ата туыс ірімін.
Аш адамнан сұрасаң:
«Қалайсың – деп, хал-жайың».
Көп тергемей болған жөн,
Жарты тілім нан дайын.
Қалғаның ба, Шыңғыстау?
Тауың елсіз, бетің жау.
Тым болмаса болмады-ау
Есім дұрыс, денім сау.
Сонымен, Жүсіпбек өмірбаянының екінші нұсқасына үңілеміз.
Алдыңғы нұсқаға қарағанда бұл жолғы өмірбаян аса сақ әрі ықтиятты
жазылғандығымен ден қойғызады. Себебі мыңдаған жандарды жазықсыз
оққа байлаған 37-нің зәрлі
ызғары әлі қайта қоймаған, соңғы ұсталған
«халық жауларын» атқан мылтық гүрсілдері алыстан талып естіліп жатқан
үрейлі күндерде Жүсіпбектің әр қадамын аңдап басуы түсінікті жағдай.
Бұл жолы Жүсіпбек әкесі Елебектің 1932 жылы қайтыс болғанын айтып
өтеді. Хабиба әжеміздің айтуынша, ашаршылық басталған тұста Жүсіпбек
елге қайта-қайта барып жүріп, зор қиындықтармен туыстарын Алматыға
жеткізген көрінеді. Алдымен ол ауылда қалған әкесін алып келсе керек.
Бірақ Елебек Алматыға келгеннен соң, көп ұзамай сырқаттанып, аз ауы-
рып қайтыс болады. Хабиба әжей ол кісіні жүрек ауруынан кетті дейді.
Жүсіпбек өмірбаянының бұл нұсқасында туысқандарының ешқайсының
сайлау құқығынан айырылмағанын, қуғын-сүргінге ұшырамағанын, Қазан
төңкерісіне дейін де, кейін де ешқандай соттың алдын көрмегендігін,
«ақтың» да, «қызылдың» да әскерінде қызмет етпегенін, шет елдерде
туысқандарының тұрып көрмегенін, қазір де тұрмайтынын, бұл күнде екі
бауырының бар екенін, олардың Алматы қаласында қарапайым күзетші
болып еңбек ететіндіктерін, әйелі Хабибаның кедейдің қызы екенін, оған
үйленген кезінде жұбайының тұл жетім болғанына дейін жіпке тізгендей
етіп баяндайды. Әнші өмірбаянының осылайша
егжей-тегжейлі жазы-
луына қарап, 1937 жылдың қуғын-сүргінінен кейін кеңес адамдарына
өмірбаян толтыртудың бір қалыпқа түсірілген нақты үлгісі енгізілгенін
бағамдаймыз. Өмірбаянды осылайша, сот алдында тергеуде тұрғандай
қылып, тәптіштеп жазу Кеңес өкіметі құлағанша жалғасқаны мәлім. Бұл
нұсқада «әншілердің үйірмесі» туралы, оның «жойылуына» байланыс-
ты «ішек-қарын» зауытына ауыстым деген «артық-ауыс» сөз атымен
кездеспейді.
Тек Әміремен танысқанын, оның әншілік жолға түпкілікті
түсуге ықпал еткенін, алайда ол жылдары әншілікпен айналысқандардың
қандай да бір қамқорлық атаулыдан кенде қалуына байланысты жан бағу
үшін «ішек-қарын» зауытына кіргендігін, мұнда 1924 жылға дейін қара
жұмысшы болып істегенін баса айтып өткен. Осылай дей келе, Жүсіпбек
1928 жылға дейін Түрксіб теміржол құрлысында қара жұмыскер бо-
лып істедім дейді. (1442 шақырымға созылған Түрксіб теміржолының
құрылысы 1926 жылы басталып, 1931 жылы біткен. – Е.Т.). Әншінің аяу-
лы жары Хабиба Елебекованың жазған еңбектерінде Жүсіпбектің Түрксіб
теміржолының Аягөз бөлігін салуға қатысқандығы, жан төзгісіз ауыр
жұмысқа жегіле жүріп
қолынан домбырасын тастамағаны, жұмыстан
қолы қалт еткен сәттерде ән салып, жол төсеуші жұмыскерлердің көңілін
көтеруге мұрша таба білгендігі айтылады. Қазақтың тұңғыш музыка-
танушысы Ахмет Жұбанов өзінің Жүсіпбек Елебеков туралы еңбегінде
әншінің 1927 жылдан бастап, 1928 жылдың қыркүйегіне дейін Түрксіб
шойынжолын салуға қатысқанын, содан кейін ауылына оралғанын, кел-
ген бетте ел ішінде жүріп жатқан кәмпескелеу науқанының үстінен
түсіп, байлардың мал мен мүлкін тәркілеуге қатысқанын жазып қалдыр-
ған. Жүсіпбек те «кәмпеске» науқанына
қатысқанын өз өмірбаянының
екі нұсқасында да көтеріңкі баяндап өтеді. Себебі белгілі: «сапты аяққа
ас құйып, сабынан қарауыл қараған заманда» неғұрлым өзіңді тапшыл
ретінде таныта алмасаң, «үстем таптың» бітіспес жауы ретінде көрсете
білмесең – кеңес жендеттерінің қанды шеңгелінен аман қалуың екіталай.
Сондықтан Жүсіпбектің мұнысын чекистердің көңілі үшін жазылған көз
алдау деп ұққан жөн.
Әншінің отбасылық мұрағатында бір жапырақ қағазға жазылған екі
анықтама қағаз сақталған. Анықтама қағаздың бірі латын қарпімен,
48
49
екіншісі төте жазумен жазылған. Әрқайсына екі-үштен мөр басылған бұл
құжаттар сол жылдары Жүсіпбектің төлқұжаты қызметін атқарған сияқты.
Мәселен, араб қарпімен жазылған анықтаманы осы күнгі кирилица жазу-
ына түсіріп оқығанда төмендегі мәтін шықты:
Достарыңызбен бөлісу: