Қазақстан Республикасының Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі

118 
- қарақұйрық: 12623 тұяқтан 14391 тұяққа дейін;
- құлан 2920-дан 4197 тұяққа дейін (1.8.4-кесте).
1.8.4-кесте. 2016 - 2019 жылдардағы жабайы тұяқты жануарлардың сирек кездесетін және 
құрып кету қаупі төнген түрлерінің сандық динамикасы, тұяқ 
Саны, тұяқ 
2017 
2018 
2019 
Тоғай бұғысы
825 
856 
878 
Қарақұйрық
13727 
14055 
14391 
Құлан
3984 
4103 
4197 
Арқар
16802 
17065 
17954 
Қазақстанда ақбөкендердің жалпы саны 2018 жылы 215,1 мың тұяқты құрады, оның 
ішінде Бетпақдала популяциясы – 76,4 мың, Үстірт популяциясы – 3,7 мың, Орал – 135,0 мың 
тұяқты құрады, бірақ өткен жылдардың динамикасы онша жағымды емес. 
2019 жылы әуе есебі нәтижелері бойынша Қазақстанда ақбөкендердің жалпы саны 334400 
тұяқты құрады, оның ішінде Орал популяциясы 217000 тұяқты, Бетпақдала 111500 тұяқты және 
Үстірт 5900 тұяқты құрады (1.8.5-кесте). Ақбөкендердің санын сақтау және көбейту мақсатында 
ҚР ЭГТРМ орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің бұйрығымен 2020 
жылдың ақпан айында ғылыми мақсаттарда қолданудан басқа, ҚР барлық аумағында 
ақбөкендерді, олардың бөліктері мен дериваттарын пайдалануға тыйым салу 2023 жылға дейін 
ұзартылды.
1.8.5-кесте. 2016-2019 жылдардағы популяциялар бойынша киіктер санының динамикасы, 
мың тұяқ
Популяция 
Ақбөкендердің саны, мың бас 
2017 
2018 
2019 
Бетпақдала 
51,7 
76,4 
111,5 
Үстірт 
2,7 
3,7 
5,9 
Орал 
98,2 
135 
217 
Барлығы 
152,6 
215,1 
334,4 
Спутниктік маяктарды (радиоқамыттарды) пайдалана отырып және ерекше қорғалатын 
табиғи аумақтарда фототұзақтар орната отырып, жануарлар дүниесінің мониторингін 
жүргізудің жаңа технологиясы енгізілуде. Радиоқамыттарды орнату үшін негізгі нысандар 
ақбөкендер, қарақұйрықтар, құландар мен қасқырлар болды.
Ақбөкендерді және тұяқты жануарлардың сирек кездесетін және жойылып бара жатқан 
түрлерін қорғауды «Охотзоопром» ӨБ» РМҚК 13 әкімшілік облыстың аумағында жалпы көлемі 
123,0 млн.га, шөл және дала аудандарының жолсыз өте қиын жағдайларда автокөлікті 
пайдалана отырып жүзеге асырады. Браконьерлерге қойылатын талаптарды күшейту 
мақсатында ҚР Премьер-Министрінің орынбасары – ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 2017 
жылғы 11 мамырдағы № 197 бұйрығымен ақбөкенді заңсыз алып қойғаны үшін зиянды өтеу 
мөлшері 200 АЕК-тен 500 АЕК-ке дейін, ұрғашысы мен ақбөкеннің төлдері үшін 150-ден 350 
АЕК-ке дейін өсті. 
Жануарларды сақтау және олардың санын көбейту мақсатында Министрлік көктемгі аң 
аулауға тыйым салды және кәсіпшілік аң аулаудан басқа, бір аңшыға арналған құстың бір түрін 
және мамық жүнді құстарды алудың тәуліктік нормасы бес дараққа дейін шектелді. Бұл 
шаралар браконьерлік фактілердің төмендеуіне және суда жүзетін құстың өсімін арттыруға оң 
әсерін тигізді.

119 
Ақбөкендерге браконьерлікпен күрес бойынша қолданылған шараларға қарамастан, 
оларды ату жағдайлары тоқтатылмайды. 
2017 жылы браконьерліктің 58 фактісі анықталып, 470 туша мен 1174 мүйіз алынды. Бұл 
фактілер ақбөкен өнімдерін елден тыс жерлерге контрабандалық жолмен өткізу мүмкіндігін 
куәландырады. Республика ішіндегі ақбөкендердің мүйіздері нарығының және оларды шетелге 
контрабандалық жолмен шығару бағытының болуы, ұсталған адамдардың жауапкершіліктен 
кетуі, оларды сақтау бойынша мемлекет қабылдаған шаралардың тиімділігін төмендетіп, 
ақбөкендерді сақтау үшін қауіп-қатер факторы болып табылады. 2018 жылы 77 браконьерлік 
фактісі анықталды, 500 ақбөкен мүйізі тәркілеп алынды.
2018 жылы Орман шаруашылығы және жануарлар әлемі комитетінің аумақтық 
бөлімшелері барлығы 7330 бұзушылық анықтады, әкімшілік жауапкершілікке 6292 адам, 
қылмыстық жауапкершілікке – 39 адам тартылды. 85,1 млн. теңге сомасында айыппұл салынып, 
72,1 млн. теңге өндіріп алынды.
2019 жылы 9124 табиғат қорғау рейдтері мен 1045 тексеру жүргізілді, 8801 табиғат қорғау 
заңнамасын бұзушылық анықталды, оның ішінде 998 аңшылық бойынша, 1171 орман тәртібін 
бұзу бойынша, 5359 балық бойынша. Қылмыстық жауапкершілікке 57 браконьер тартылды, 
95,04 млн. теңге сомасына әкімшілік айыппұл салынып, 86,515 млн. теңге өндіріп алынды. 
Сондай-ақ жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі тиімді шаралар мыналар болды:
- аңшылық алқаптарға шаруашылықаралық аңшылық ісін ұйымдастыру және 
биологиялық-экономикалық зерттеулер жүргізілді, олардың негізінде аңшылық алқаптардың 
резервтік қорын бекіту жүзеге асырылды;
- есепке алу жұмыстары жүргізілді және биологиялық негіздеменің нәтижелері бойынша 
жануарлардың табиғи өсімін молайту мен орнықты пайдалануға ықпал ететін аңшылық 
түрлерін алуға лимиттер анықталды;
- тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлерін 
реинтродукциялау және жануарлар дүниесі мен аңшылық шаруашылығы саласындағы ұлттық 
міндеттерді іске асыру үшін айқындалған басқа да белгіленген іс-шаралар жүзеге асырылды. 
ҚБСҚ-мен бірлесіп «Ілбіс» жобасы іске асырылуда. Жоба 2015 жылы басталып, Жоңғар-
Алатау МҰТП-мен бірге ұлттық парк пен Тоқта қорығының аумағында орындалды.
«ҚР БҒМ ҒК» Зоология институты» РМК 2017 - 2019 жылдары қар барысын сақтау 
шараларын зерделеу және әзірлеу бойынша келесі жобаларды жүргізді: 
1. «Солтүстік Тянь-Шаньның қорық және рекреациялық аймақтарында сүтқоректілердің 
сирек кездесетін және шаруашылық-маңызды түрлерінің кеңістіктік құрылымы мен биотоптық 
таралу заңдылықтары оларды сақтау және ұтымды пайдалану үшін негіз ретінде» (ҚР БҒМ 
гранты), онда қар барысынан басқа Түркістан сілеусін, тяньшань қоңыр аюы, Тяньшань арқары, 
қасқыр, асыл бұғы (марал), сібір елігі, қабан, сібір тау ешкісі зерттелді - Жоңғар Алатауы 
МҰТП және Тоқта қаумалын қоса алғанда, Жетісу (Жоңғар) Алатауы аумағында қар 
барысының ықтимал мекендейтін жерлерін зерттеу;
2. «Іле Алатауының жобалық аумағындағы қар барысының экологиялық мониторингі 
бойынша пилоттық зерттеулер»;
3. Алтай-Саян экорегионының қазақстандық бөлігінде қар барысын (Panthera uncia) сақтау 
бойынша ұсыныстарды әзірлеу және санын есепке алу " ("Wildlife Without Borders" қоғамдық 
қорымен бірлесіп»); 
4. БҰҰДБ/ЖЭҚ/ҚР Үкіметінің «Түрлі пайда алу үшін негізгі жаһандық маңызы бар 
экожүйелерді сақтау және тұрақты басқару» жобасы шеңберінде «Қар барысының қазақстандық 
популяциясын зерттеу және басқару бойынша қызметтер кешені» тақырыбы жүргізілуде»; 
5. 2016 жылдан бастап Қазақстанда Қырғызстан, Қазақстан және Қытай арасында қар 
барысын сақтау бойынша «Қар барысын сақтау бойынша трансшекаралық бастама» (SL - TBI) 
өңірлік бастамасы басталды. Бұл жобаның бастамашылары-Пекин орман техникалық 
университетімен (Қытай), NABU (Германия) және Қырғызстан Ұлттық Ғылым академиясымен 
серіктестікте Marwell Wildlife (Ұлыбритания). Қазақстан тарапынан осы кезеңде ҚР БҒМ ҒК 
«Зоология институты» РМК және "Wildlife Without Borders"Қоғамдық Қоры жобаға қатысушы 
болып табылады. 

120 
6. 2018 жылдың басында қазақстандық ірі бизнесмен, қоғам қайраткері және меценат 
Нұрәлі Әлиев «Snow Leopard Foundation» жеке халықаралық қорын құрды, ол ҚР БҒМ ҒК 
Зоология институтымен серіктестікте «Kingdom of Snow Leopard» жобасын іске асыруға кірісті. 
Жобаның мақсаты - Қазақстанда қар барысының жойылып кеткен популяцияларын қалпына 
келтіру және оларды тұтқында өсіріп, табиғи жағдайларға бейімдеу және кейіннен табиғи 
мекендеу орындарына реинтродукциялау. 
2017 ж. ҚР БҒМ ҒК Зоология институты Қызыл кітапқа енгізілген омыртқасыздар мен 
омыртқалы жануарлардың басқа да түрлері бойынша зерттеулер жүргізді, олардың қазіргі жай-
күйіне бағалау жүргізді және оларды сақтау шараларын ұсынды: «Жоңғар Алатауы» 
мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің жәндіктер фаунасының алуан түрлілігін бағалау, оның 
мониторингі, сақтау және тұрақты пайдалану», «Қазақстандағы сұр кесіртке популяцияларына 
демографиялық талдау (Reptilia: Sauria)», «Өмір сүрудің қазіргі заманғы қатерлері»., популяция 
санының трендтері және оңтүстік Балқаш маңы шөлдерінде Дүниежүзілік Қызыл тізімнен 
омыртқалы жануарлардың сақталуына жәрдемдесу», «Қазіргі жағдайда Қазақстанның дала 
аймағындағы жәндіктер фаунасының құрылымына антропогендік және абиотикалық 
факторлардың әсері», «Қазақстанның су маңындағы құстарының трансконтиненталдық көші-
қоны». 
2017 жылы Зоология институтында экологиялық мәселелерді және жануарлар дүниесі 
популяцияларының жай-күйін шешуге бағытталған екі жоба аяқталды: «Қазақстан су 
айдындарының экологиялық жай-күйін бақылау әдістерін әзірлеу» және «Зооценоздардың жай-
күйін бағалау және Каспий теңізінің жағалау аймағының фаунасын сақтау жөніндегі іс-
шараларды әзірлеу». Су қоймаларының экологиялық жағдайын бағалау саласындағы 
көпжылдық зерттеулердің нәтижелерін қорытындылау негізінде химиялық және биологиялық 
әдістер негізінде әдістемелік ұсыныстар әзірленді: оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан су 
қоймаларының уытты ластану деңгейін бағалаудың аймақтық шкаласы негізделген және 
ұсынылған. Абиотикалық факторлардың градиентіндегі зоопланктон қауымдастықтарының 
өзгеруінің негізгі заңдылықтары сипатталған. Зоопланктонның құрылымдық көрсеткіштеріне 
негізделген су объектілерінің органикалық ластану деңгейін бағалау шкаласы ұсынылады. 
2019 жылдан бастап «Қазақстан аумағында құстардың қоныс аударатын түрлерінің 
мониторингі» бағдарламасы басталды. Бағдарлама бірқатар халықаралық конвенциялар 
(биоалуантүрлілікті сақтау туралы, сулы-батпақты алқаптар туралы Рамсар Конвенциясы, 
қоныс аударатын жануарларды сақтау туралы), халықаралық келісімдер бойынша мемлекеттің 
міндеттемелерін орындауға бағытталған: (AEWA, жыртқыш құстарды сақтау туралы) және 
мониторинг, биоалуантүрлілікті сақтау және атап айтқанда құстарды сақтау шараларын әзірлеу 
жөніндегі өзара түсіністік туралы меморандумдар (жіңішке тұмсықты шалшықты шалшықбас 
туралы және т.б.). Жұмыс нәтижелері құстар популяциясының географиялық байланысын, 
сондай-ақ «құс тұмауы», Батыс Ніл безгегі, менингит және т.б. аурулардың таралу жолдарын 
анықтауға мүмкіндік береді. 
2017 жылы ҚБСА КШХЖМ-мен бірлесіп пилоттық режимде Қостанай облысының 
Жангелді ауданына «Алтын Емел» МҰТП-мен құландарды тасымалдау бойынша тікұшақты 
пайдалану арқылы оларды көшіру және жергілікті жерге бейімдеу бойынша іс-қимылдарды 
пысықтау үшін іс-шара өткізілді. Жұмыс барысында 6 құлан спутниктік радиомаяктармен 
белгіленген болатын. Қазіргі уақытта Торғай даласы құрып кеткен жабайы бітеу тұяқтыларды - 
құлан мен Пржевальский жылқысының (Equus przewalskii) негізгі мекендейтін жері болуы 
мүмкін жерде қалпына келтіруге әлеуеті бар ірі дала аймағы болып табылады.
Сондай-ақ жек дуадақ пен сұңқар-ителгілерді, бұхар бұғысы мен тіпті жолбарысты 
интродукциялау жұмыстары жүзеге асырылуда. 
Жыл сайын жек дуадақтарды өсіру орталығы 2000-нан астам құстарды өсіреді. 
Орталықтың жұмыс істеуін қамтамасыз ету жұмыстарына 300-ден астам жергілікті тұрғындар 
жұмылдырылды. 2009-2019 жылдар кезеңінде Қазақстан табиғатына барлығы 20 489 жек 
дуадақ және 625 сұңқар-ителгі өсірілді. Практикалық бақылауларға сәйкес өмір сүру пайызы 
кемінде 50 % құрайды, бақылау көші-қон жасалғанға дейін жүргізіледі. 

121 
«Бұхар бұғысын (Cervus elaphus bactrianus) сақтау және қалпына келтіру мәселелері 
бойынша өзара түсіністік туралы меморандумды» орындау шеңберінде 2017 жылы Сырдария 
өзенінің жайылмасында Оңтүстік Қазақстан облысы әкімдігінің қаражатына бұхар бұғысын 
сақтау және қалпына келтіру үшін екінші вольер салынды. Сырдария-Түркістан МӨТП 
питомниктерінің аумағында 2000 жылы 8 тұяқ Ханғұлы - Бұхар бұғысы өсірілді. Парк 
инспекторларының айтуынша, 20 жылдан кейін бұхар бұғыларының саны 130-ға жетті.
2017 жылғы 8 қыркүйекте ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі мен WWF (Дүниежүзілік 
жабайы табиғат қоры) арасында «Астана ЭКСПО-2017» халықаралық көрмесін өткізу аясында 
Қазақстанда жолбарысты реинтродукциялау бағдарламасын жүзеге асыру бойынша 
ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойылды. Іле өзенінің атырауы ауданындағы 
Балқаш көлінің оңтүстік жағалауы және одан шығысқа қарай жолбарыстың қалпына келуі 
мүмкін аудан болып таңдалды.
Халықаралық табиғат қорғау одағы (IUCN) Қазақстанда қарақұйрықтарды сақтау 
бойынша БАСҚ жобасын қолдады. Соңғы онжылдықтарда елдегі қарақұйрықтардың саны 90% 
- дан астамға қысқарды, басты себептер - браконьерлік және тіршілік ету ортасының жоғалуы. 
Жоба шеңберінде далалық зерттеулер, қарақұйрықтарды спутниктік таратқыштармен белгілеу, 
жергілікті халықпен жұмыс және оны сақтау жөніндегі қосымша шараларды әзірлеу үшін түр 
популяциясының жай-күйін бағалауға бағытталған басқа да іс-шаралар жоспарланады. 
Сонымен қатар, Қазақстан мен Түркіменстан шекарасындағы шекаралық тосқауылдардың 
Жануарлар көші-қонына қалай әсер ететінін анықтау жоспарлануда. Жұмыс 2021 жылдың 
күзіне дейін жалғасады. Жобаны іске асыру 2019 жылы Бонн конвенциясы (CMS) деп аталатын 
жабайы жануарлардың қоныс аударатын түрлерін сақтау жөніндегі Конвенцияның 
сүтқоректілер жөніндегі Орталық Азия бастамасын (CAMI) қолдайтын Орталық Азия аймағы 
бойынша IUCN Save our Species бағдарламасын іске қосудың арқасында мүмкін болды. 
Қазақстанда биоалуантүрлілікті қорғау табиғат қорғау мекемелерінің қызметінің және 
ЕҚТА алаңын кеңейту арқылы жүзеге асырылады.

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: