Оқулық жоғары оқу орындарының филология факультеттері

118 
көне сөздерге не архаизмдерге айналды. Енді біреулері (әкім, 
кент, үшбу, хұқық, басқарма, төраға, би, тілмаш, тәржімелеу, 
парыз, һәм, т.б.) біраз мезгілден кейін қайта жаңарып, жаңа 
мазмұнда тілімізге оралды, бұл – тіл тәжірибесінде болып 
тұратын құбылыс. Ал, қарындас, пікір, аксақал, сәулет, айтыс, 
жарыс, құрал, сайлау, сөз, шәкірт, мүлік, жолдас, орталық т.б. 
мерзімді баспасөз беттерінде сөз болып отырған жылдары 
басқа мағынада қолданылған болса, қазіргі қазақ тілінде жаңа 
мағынаға ие болды. Мәселен, «қарындас» деген сөз сол 
жылдары «ағайын, туысқан» мағынасында жұмсалды. Мысалы: 
...солай болғанға қазақтар өздерінің қарындасы болған 
татарлардың қызметін пайдаланатын еді (Айқап, 1914, № 1). 
«Айқап» журналында қазіргі қазақ 
тілінде әбден 
қалыптасып, байырғы сөздей болып кеткен есеп, әмір, мақсат, 
ақы, әділет, тәлім, ақыл, үкім, әдет, әліппе, әріп, әйел, мөр, 
мәлім, әскер сияқты араб сөздері жазба тілдегі түрінде берілген 
хисаб, ғүмыр, махсұт, хақы ғаділет, ғақыл, тағылым, хүкім, 
хүкімет, ғадет, аліфби. ғаял, мүһр, мағлум, ғаскер т.б. 
Араб, парсы сөздерінің түсінікті болуын ойластырып, кей 
тұстарда жақша ішінде оның орысшасын не қазақшасын беріп 
отырған. Ал кейбір жерлерде қазақ халқының тұрмысында 
кездеспеген, бұрын болмаған ұғымдарға, атауларға ол кезде 
бірден балама табу қиын еді, сондықтан тілімізде жоқ ұғымдар 
көбінде түсіндірме, суреттеме жолмен беріледі. 
Думада қазақ сияқты жетім жұрттар жайынан екі-ақ орында 
сөйлеу реті келді: "бірі депутаттар қазаққа баса көктеп, қорлық 
қылып отырсың"- деп үкіметтен жауап сұрағанда, мұны орысша 
запрос дейді. Екінші қазақты айдап бағып жүрген минис-
терствоның бір жылғы расходын дума бекітерде, мұны бюджет 
прениесі дейді (Қазақ, 1913, 18 февраль). Өсиет қалдырушы 
адамның өтінуі бойынша hәм оның рұқсатыменен "қол қойдым" 
деп бұл адамға законда "рукоприкладчик" деп ат қойылған. 
Жоғарыда айтылған өсиетнаманы жазушыны закон переписчик 
деп атайды. Бұлардың қолдарын қойдырған соң, өздері жазу 
білген (грамотный) үш адам қол қою тиіс. Бұл үш адамды 
(свидетели) куәлар деп атайды (Қазақ, 1913, №1). Народный сот 
дегеніміз қазақтың ғадетіндегі қағидалар бойынша айтылатұғын 
билік (Айқап, 1913, № 20). ... министрлер Советі ұнатып 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

119 
шығарған инструкция, яғни насихат бұйрығы (Айқап, 1913, №1).
"Сен монғолым патша болдың ғой" деп, монғол жеріне орыс 
байлары сауда қылатын уағда қағаз жасады. Мұны орысша 
торговый договор дейді (Қазақ, 1913, № 13). Дума болғаннан бері 
патшалықтың бір жылда ұсталатын шығынын, жыл сайын дума 
бекітеді: мұны бюджет дейді. Осы бюджет думада қаралғанда 
болған әңгімені бюджетный прение дейді (Қазақ, 1913, №19). 
Ал параход, теплоход, поезд, самолет, телефон, электр 
шамы т.б. осы сияқты ұғымдарды оқымаған қараңғы халықтың 
түсінуі үшін, "Айқап" журналында жарияланған "Дала, қала"
деген мақаласында Мағжан Жұмабаев "атсыз арба", "майсыз 
шам", "неше жүз шақырым жерден сөйлесетін құрал" т.б. 
сөздермен түсіндірме жолы арқылы береді: 
Оның (қаланың) баласы білімді, ойлы. Ол таң қаларлық істер 
істейді. Отты дүние айналған теңізді кезеді. Айшылық жолды 
алты аттайтын атсыз арба жасайды. Майсыз шам жандырады. 
Неше жүз шақырым жерден сөйлесетін құрал жасайды, қа-
натсыз көкке ұшып, бұлтқа араласады (Айқап, 1912, № 1, 101-б.). 
А.Байтұрсыновтың "Шаһзаман мырзаға" деген мақаласында 
да осындай сөздер қолданылған: 
Бұл неше түрлі машина, от кеме, от арба жақсыдан да 
жақсыны іздегеннен табылған. Жел кемесі болса да, от кемені 
іздеген, ат арбасы болса да, от арбаны іздеген, енді көк кемесін 
іздеп жатыр (Айқап, 1912, № 1). 
Егер «Қазақ» газеті жаңа ұғымдарға атауларды өз ана 
тіліміздің сөздік қорынан іздеп, алуды ұсынса, «Айқап» журналы 
редакциясы орыс сөздерін кеңінен қолдануды, орыс тіліндегі 
термин сөздерді тілімізге енгізуді мақсат еткен. Мәселен, заң, 
жоспар, мүше сөздерімен закон, план, член деген орыс сөздері 
қатар қолданылады. 
Мекемелердің, жоғары дәрежелі оқу орындарының атаулары 
түгелімен орыс тілінде берілген: городской училище, молочно-
сельско-хозяйственный школ, учительский семинарпя, комерческий 
семинария. 
Сонымен қатар, «Айқап» журналында кірме сөздерді 
жалғаусыз зат есім формасында да қолдану кездеседі. Мысалы: 
Ауропаның зор қалаларының көшелерінде осы електрик арбалар 
адамдарды алыб жүреді. 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

120 
Сол сияқты кейбір әкімшілік орындары мен қызмет 
адамдарын нақты әрі дәл беру үшін кейбір орыс сөздері мен соз 
тіркестері 
аударылмай 
әдейі 
сол 
қалпында 
берілген: 
Государственнайа дума, консул, депутат, отставка, судійа, 
Статски советник, рапорт, пособійе, двухклассный школ т.т. 
Қорыта айтқанда, «Айқап» журналы мен «Қазақ» газетінің 
XX ғасырдың басындағы қазақ публицистика стилінің ғана емес, 
жалпы әдеби тіліміздің қандай деңгейде, қалай дамығанын, 
нормасының қалыптасу тарихын зерттеуде де маңызы зор. 

жүктеу/скачать 3,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: