высококачественного стекла и стержней из нержавеющей стали, создающих образ

устройством  Солнечной  системы,  состоящей  из  планет,  каждая  из  которой 
олицетворяет общечеловеческие ценности  слагаемые взаимопонимания на Планете: 
- мир во всем мире  книги Президента Республики Казахстан  Н.А. Назарбаева о 
закрытии  ядерного  полигона  в  г.Семипалатинске  «Эпицентр  мира»,  о  построении 
глобального  энергетически  и  экологически  безопасного  социума  «Глобальная 
энергоэкологическая стратегия устойчивого развития в XXI веке»,  другие материалы, 
отражающие  мирные инициативы и стратегические программы Казахстана;   
-  межконфессиональное  согласие,  символизируемое  изданными  в    начала 
прошлого века великими духовными книгами - «Коран»( комментарии )  и «Библия»; 
-  экология  планеты,  бережное  отношение  к  природе,  рациональное 
природопользование  и  поддержание  безопасности  жизнедеятельности  ;  развитие 
современных научно-технологических знаний   нано- и информационных  технологии, 
энерго-  и        промышленных  инноваций,  представленные    яркими  тематическими 
материалами и содержательными изданиями; 
-  фундаментальность  науки  и  образования,  концептуально    выраженная  в 
старинной книге - энциклопедии Леонтия Магницкого «Арифметика» ( 1703г). 
 
По  внутренней  орбите  от  Земли,  расположены  еще  три  шара    витрины,   
символизирующих наш дух и наши корни: 
- древняя земля Туран - книга в картах и атласах; 
- великие просветители  двухтомник произведений  Абая на латинице, 1938; 
-  сохранение  культурного  наследия,  представлено  сборником  научных  работ, 
выполненных по государственной программе  Казахстана « Мадиниет Мұра»  [9].  
  
 
Классические  коммуникативные  свойства,  такие  как  информативность, 
аттрактивность,  экспрессивность  и  репрезентативность  [10],    глубокая    смысловая 
нагрузка  каждого    музейного  предмета  и  их  гармоничное  единство    подчинены 
главной  идеи  этого  комплекса.  Это 
содействие  устойчивому  развитию  через 
  - 
пропаганду  ценностей    окружающей  природы,  ее  рационального  использования  и 
возобновления  на  основе  внедрения  новых  научных    технологий,  повышения 
образованности,  культурного  плюрализма  многонационального  общества  и 
воспитания толерантности. 
Однако,  среди  139  казахстанских  высших  учебных  заведений  лишь  четверть 
имеют  свои  музеи  со  статусом  структурных  подразделений,  а  остальные 
ограничиваются  существованием  мемориальных  комнат,  небольших  музейных 
комплексов,  отдельных  тематических  коллекций,  не  имея  порой  специально 
оборудованных  помещений  для  их  содержания  и  показа.  Следует  направить  усилия 
вузовских коллективов для создания и всемерного укрепления музеев, интенсификации 
их деятельности в контексте рассматриваемой проблемы. 
Стратегия устойчивого развития университетов в рамках евразийской интеграции 
рассматривалась  на  прошедшей  в  сентябре  этого  года    в  г.Томске  (Россия) 
международной  научно-методиче ской  конференции  «Музеи  евразийских 
университетов  в  поддержании  и  развитии  общего  образовательного  пространства». 
Выработаны рекомендации, обновлен состав музейной секции Евразийской ассоциации 
университетов. Потенциал университетских музеев в этом направлении деятельности 
огромен.  Музеи  университетов  должны  быть  надежными  партнерами  в  организации 
учебной  и  научной  работы,  базами  производственных  практик,  выполнения  научно-
78

исследовательских проектов и совершенствования воспитательного процесса в деле 
развития и пропаганды идей устойчивого развития [11] .
Учитывая уровень и темпы развития современного общества, базирующегося на 
достижениях,  преимущественно,  наукоемких  отраслей  производства,  достичь 
существенных изменений и осуществить переход к устойчивому развитию возможно 
лишь  при  условии  обновления  системы  высшего  профессионального  образования 
[12]. В этой связи музеям университетов необходимо использовать лучшие практики 
организации  учебных  программ,  семинаров,  активнее  включаться  в  разработку 
научно-исследовательских  проектов  по  разработке  "устойчивых"  моделей 
жизнедеятельности  человеческого  социума  с  учетом  сложившихся  экологических, 
экономических, социальных условий, задействовать всевозможные формы и методы 
проведения просветительского и воспитательного характера.
Позитивный  опыт  такой  работы  уже  существует  в  музее  КазНУ  имени  аль-
Фараби. Музей нашего университета стал базой для внедрения в учебный процесс 
новой  магистерской  программы  «Проектное  управление  устойчивым  развитием», 
разрабатываемой  международной  кафедрой  энергоэкологии,    учеными  факультета 
географии  и  природопользования  КазНУ  имени  аль-Фараби  и  убна «Междунаро
дного университета природы, общества и человека Д«в рамках научно-технического 
проекта  Министерства  образования  и  науки  Республики  Казахстан.  Проводятся 
семинары, кураторские часы по проблемам устойчивого инновационного развития, 
организована  студенческая  акция  «Экологичный  музей»,  ставшая  одним  из 
мероприятий  общественного  движения  «Экологичный  КазНУ».  Музей  является 
объектом, включенным в разработку масштабного университетского проекта «Green 
Campus»,    его  сотрудники  оказывают  методическую  помощь  студентам  при 
выполнении бакалаврских дипломных работ и магистерских диссертаций, активно 
пропагандируют  инициативу  КазНУ  по  созданию  Международного  консорциума 
университетов «Зеленый мост через поколения». Инициатива создания консорциума 
была  выдвинута  ректором  университета  Г.М.Мутановым  на  Саммите  тысячелетия   
конференции ООН РИО +20 , состоявшейся в г. Рио-де-Жанейро в 2012 году. Музей 
займет достойное место в деятельности консорциума по объединению потенциала 
ведущих  научных  школ  разных  ст ран  мира  для  подготовки  высоко-
квалифицированных  специалистов  в  этой  сфере,  генерации  нового  поколения 
кадров, обладающих необходимыми компетенциями, позволяющими решать самые 
сложные проблемы современности на благо устойчивого развития будущего [13].
Нашими  предыдущими  исследованиями  показано  [9,  11],  что  сегодня  музей 
университета, по праву, является интеллектуальным центром, носителем ценностей 
научно-образовательного  и  культурного  наследия.  Его  миссия  неотделима  от 
стратегий  устойчивого  развития  высшего  учебного  заведения,  включающих     
построение  текущей  деятельности  на  принципах  устойчивости  (использование 
энергосберегающего  оборудования  и  технологий,  альтернативных  источников  и 
видов  энергии,  экономное  и  рациональное  ведение  хозяйственной  деятельности  и 
т.д.);    включение  вопросов  по  данной  проблематике  в  учебный  процесс,    научные 
проекты  и  технологические  разработки;    создание  возможностей  для  студентов  и 
сотрудников в приобретении навыков экологической культуры и поведения;  развитие 
программ  сотрудничества  и  партнерства  с  другими  организациями  для  целей 
устойчивого развития и др. [13] .
Резюмируя вышесказанное, хочется вернуться к известной схеме устойчивого 
79

развития  и  вычленить,  пусть  с  определенной  долей  условности,  сферу  социума  - 
сообщество  людей.  Внутри  социума,  важнейшими  факторами,  стабилизирующими 
процессы общественной устойчивости, становятся: 
-  эффективное  развитие  науки,  новых  энерго-  и  ресурсосберегающих 
технологий,    новые  подходы  к  образованию,  основанные  на  компетентностном 
подходе в подготовке кадров; 
- развитие новой культурной среды, базирующейся на осознании и сохранении 
человеком  целого  комплекса  ценностей  жизни  -  природы,  достижений  научно-
технического прогресса, исторического, духовного наследия и традиций;
-  новые  формы  и  методы  работы  современных  музеев,  в  том  числе 
университетских,  направленные  на  обе спечение  научно-образовательной, 
инновационной  составляющей  устойчивого  развития,  пропаганду  природного  и 
культурного наследия человечества ( рис.2).
Реализация  идей  устойчивого  развития  в  пространстве  музея  становится 
насущной  потребностью  современного  общества,  только  тогда  природное  и 
культурное наследие  будет воздействовать  на целостность человеческого существа и 
сознания,  тогда    экологическое  знание  перестанет  быть  однобоко  рассудочным,  а 
станет планетарным, собственно человеческим, пронизывающим интеллектуальную, 
нравственную, эмоциональную  и духовную сферы личности.
  
Рисунок 2  Схемы устойчивого развития (I)  и факторы социума, 
влияющие на устойчивость человеческого развития (II).
80

Литература
1.  Мастеница  Е.Н.  Музеефикация  промышленного  наследия:  опыт  и  перспективы// 
Музей. Российский партнер журнала Museum International. -2012.-№5.  С.4-11.
2.  Интернет сайт ООН- www.un.org/ru/ и www.un.kz/
3. Большаков Б.Е., Сальников В.Г. Проблема соизмерения безопасности и устойчивого 
развития на основе общих законов Природы // Устойчивое инновационное развитие: 
проектирование  и  управление.    2012.    Выпуск  №1  (14).  Интернет-портал 
« М е ж д у н а р о д н а я   Н а у ч н а я   ш к о л а   у с т о й ч и в о г о   р а з в и т и я » ,   2 0 11  
(http://www.rypravlenie.ru/?cat=25).
4.  Алшанов Р. Главные тренды глобальной экономики: драматические вызовы и поиски 
неординарных решений// Казахстанская правда, 2012.- №№300-331, 340-341, 350-351, 
360-361.
5.  Интернет  сайты  ЮНЕСКО  и  ИКОМ  -  www.unesco.org/new/ru/unesco/   
http://icom.museum/  
6.  Мастеница  Е.Н.  Новая  музеология  в  контексте  идей  экологии  культуры  // 
Фундаментальные  проблемы  культурологи:  Том  IV:  Культурное  наследие:  от 
прошлого к будущему/Отв. Редактор Д.Л.Спивак. М.,Спб.:Новый хронограф, Эйдос. -
2009.- С.364-371.
7.    Муналбаева  У.Д.  Музейная  педагогика.  История,  теория,  практика:  Учебное 
пособие.  Астана: Профимакс, 2012.-528с.
8.    Томские  музеи.  Музеи  университетов:  Материалы  к  энциклопедии  «Музеи  и 
музейное дело Томской области/ Под ред. С.Ф.Фоминых, Э.И.Черняка.   Томск: Изд-во 
Том.ун-та, 2012.-388с.
9.  Тажибаева Т.Л. Музей университета как интеллектуальный и культурный   центр / 
В сб. материалов Первого Международного форума музееведов в Казахстане (17-19 
мая 2011г.). - Астана: ГККП «Карта Казахстана «Атамекен», 2011. С.214-219.
10.  Юренева Т.Ю. Музееведение: Учебник для высшей школы.-3-е изд., испр. и доп.  М.: 
Академический Проект, 2006.  560с.
11.  Тажибаева  Т.Л.  Роль  музея  университета  в  формировании    интеллектуального 
потенциала    евразийского    пространства  /  Материалы  Международной  научно-
методической  конференции    «Музеи  евразийских  университетов  в  поддержании  и 
развитии общего образовательного пространства» (26-29 сентября 2012г.). Томск: 
Изд-во Том.ун-та, 2012 (в печати).
1 2 .  Б а рт а н о в а  С . Л .  Ус т о й ч и во е  р а з в и т и е  и  в ы с ш е е  об р а зо в а н и е  - 
http://www.kazedu.kz/referat/69846
13.  КазНУ  создает  международный  консорциум  //Қазақ  университеті,  2012.-
№25(1452).  Http://rio20.kaznu.kz
14.  Гришина  О.А.,  Завьялова  Н.Б.,  Сагинова  О.В..  Устойчивое  развитие 
Университета: проблемы, опыт, перспективы / Материалы Международной научно- 
практической конференции « Информационная среда вуза XXI» г. Куопио (Финляндия), 
4-10 декабря 2012 г. - http://www.ict.edu.ru/news/conferences/4809/
81

 
Ұ
лт мəдениетінің озық үлгілері арқылы жастарды жан-жақты жетілген азамат етіп 
тəрбиелеу ұлттық тəрбиенің өзекті мəселесі болып отыр.         Əсіресе жастардың 
қарым-қатынас мəдениетін ұлттық тəлім  тəрбиенің мазмұнын айқындайтын салт-
сана, əдет-ғұрып дəстүрлері мен ұлттық психология, ұлттық философия ғылымдарымен 
тығыз байланыста қарастыру керек. Тұлғаның қалыптасуында негізгі факторлардың бірі   
ол  қарым-қатынас.  Қарым-қатынас  адамды  толық  түсінуге,  оның  рухани-адамгершілік 
қасиеттерін дамуын, жетілуін жəне индивидуалды-психологиялық ерекшеліктерін білуге 
мүмкіндік туғызады. Тарихи қоғамдағы обьективті талаптар жəне қоғамның дамуындағы 
əлеуметтік  заңдар  тұлғаның  қалыптасуын  анықтайды.    Алайда,  ең  алдымен  «қарым-
қатынас»,  «ұлтаралық  қарым-қатынас»,  «ұлтаралық  қарым-қатынас  мəдениеті» 
ұғымдарының мəніне тоқталып көрелік.
Мəселен,    Қазақстан  ұлттық  энциклопедиясында  :  «Қарым-қатынас»    адамдар 
арасында бірлескен іс-əрекет қажеттілігін туғызып, байланыс орнататын күрделі үдеріс. 
Қарым-қатынас  барысында  адамдардың  танымдық  хабарлармен,  ақпаратпен, 
тəжірибемен, біліммен, дағдылармен алмасуы жəне өзара түсінісуі, бірін-бірі қабылдауы 
жүзеге асады. [1].
 Қарым-қатынастың интерактивті,коммуникативті, перцептивті деген үш жағы жəне 
мезо, макро, микро, рухани, іскер, т.б. деңгейлері болады. Негізгі қызметі: 1. ақпараттық-
коммуникативтік( ақпарат алмасу жəне адамдардың бірін-бірі тануымен байланысты); 2. 
реттеуші  коммуникативтік  )  адамдардың  іс-əрекетін  реттеу  жəне  біріккен  əрекетті 
ұйымдастыру);  3.  аффективті-  коммуникативтік  )  адамның  эмоционалдық 
аясыымен байланысты).       
п.ғ.д., Профессор, 
САИПОВ А.А.
Л.Н Гумилев атындағы 
Еуразиялық Ұлттық Университеті
п.ғ.д., Профессор,  
ШАЛҒЫНБАЕВА Қ.Қ.
Л.Н Гумилев атындағы 
Еуразиялық Ұлттық Университеті
ҚАЗІРГІ ҚОҒАМДАҒЫ ҰЛТАРАЛЫҚ 
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ  ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
82

Адамдар  арасындағы  қарым-қатынастың  басты  мақсаты-  өзара  түсіністікке  қол 
жеткізу. Қарым-қатынас жасауда қатынасқа түскен адамды тыңдап, түсіне білудің маңызы 
зор. Бұл басқа адамның ішкі жан дүниесін түсініп, оған өз ойын дұрыс жеткізуге мүмкіндік 
береді.  Адамдар  басқаларға  өз  ойлары  мен  көзқарастарын  түсіндіре  отырып, 
түсініспеушілік, ұрыс-керіс пен дау-жанжал секілді жағымсыз құбылыстарды болдырмауға 
əрекет  жасайды.  Адамдармен  жақсы  қарым-қатынас  орнатуға  мынадай  ережелердің 
орындалуы көмектеседі: барлық адамдармен тең дəрежеде, дөрекілік пен жағымпаздықсыз 
қарым-қатынас  жасау;  сұхбаттасушының  жеке  пікірін  сыйлау;  бұйрық  емес,  өтініш 
деңгейінде  қарым-қатынас  жасау;  басқа  адамның  пікірін  сыйлау  жəне  тəжірибесін 
қабылдай  білу;  Қарым-қатынас  мəдениетін  меңгерген  тұлға  өзімен  қатынас  жасайтын 
адамға құрметпен қарап,сыйластық білдіреді. Адамға сыйластықпен қарау қарым-қытынас 
жасаудың негізгі өлшемі болып табылады,-делінген.    
Ұлтаралық қарым-қатынастар мəдениеті, ең алдымен, халықтардың тең құқылығы, 
өзара сыйластық, өзара көмек, гуманизм, т.б. өркениетті қатынастар принциптерінің ұлттық 
санаға  қаншалықты  сіңгеніне,  сол  санада  ұлттық  мүдделер  мен  басқа  халықтардың 
мүдделері қаншалықты үйлесім тапқанына байланысты дамиды. [2].
  Яғни,  ұлтаралық  қатынастар  мəдениеті  дегеніміз  ұлттардың  қамсыз-мұңсыз  өмір 
сүруіне  қажет  мүлде  жаңа  сипаттағы  рухани-парасат  ортасының  жəне  ұлтаралық 
қатынастардың қалыптасуына себепкер əрі сол себептердің нəтижесінде қол жеткен ақтық 
нəтиже болып табылады.
Ұлтаралық қатынастар əрі ұлттық, əрі жалпыадамзаттық парасат-мораль нормалары 
түрінде көрініп, рухани байлық, адамгершілік тұрғысында адамдар тіршілігіне əсер етеді.
Ұлтаралық қатынастар мəдениеті халықтар, ұжымдар арасында жəне жеке адамдар 
арасында      əртүрлі  деңгейде  көрініс  береді.  Көптеген  адамдардың  араласып,  еңбектес, 
тағдырлас болуы бұл байланыстардың сапасын өзгертіп отырады.
Зерттеулерге  қарағанда,  əртүрлі  ұлт  өкілдерінің  арақатынасында  мына  үш  жағдай 
байқалады: а) ынтымақтастық, ə).бейтараптық.б) алауыздық.
Мұнің ішінде аса жағымсыз қоғамдық жағдай ретінде алауыздықтың тигізетін зияны 
аса  зор.  Алауыздық  садарының  ұлттардың  біріне-бірі  қарсы  тұруы,  қастандық,  бітіспес 
қайшылықтар  мен  арпалыс  күрес,  т.б.  келеңсіз  жағдайлар  орын  алады.  Бұлардың 
мемлекетаралық  сипаты  ел  арасындағы  соғыстарға  себеп  болатынын,  мемлекеттің  өз 
ішіндегі  алауыздықтың    азамат  соғысына  апаратынын  көріп  жүрміз.  ТМД-ның  Кавказ 
халықтарының,  Югославия  халықтарының,  Тəжікстан  мемлекетінің  бастан  кешіріп 
отырған көптеген ауыртпалықтары осы ұлтаралық келіспеушіліктен болғаны белгілі.
Қарым-қатынастағы  жақтардың  немқұрайлылығының  астарында  үлкен  қатер 
жатады. Мұндай салқындық кез келген сəтте, болмашы себептің өзінен де ұрыс-керіске, 
қарулы жанжалдарға ұласып кетуі мүмкін.
«Алтау ала болса- ауыздағы кетеді,төртеу түгел болса-төбедегі келеді» деген халық 
даналығының астарында адамгершілік қатынастардың мəнін ашатын зор мағына жатыр. 
Өзара ынтымақ, түсіністік пен татулық-аса қуатты жасампаз күштердің негізі, міне, осында 
жатыр.  Мемлекеттер  арасындағы  экономикалық,  рухани  жəне  əскери  ынтымақ  ХХІ 
ғасырдың  табалдырығында бұрынғыдан да зор күшке ие болуда.
Егемендік алып, көк байрағын көтергеннен бері Қазақстан мемлекеті əлемнің жүзден 
аса елімен ынтымақ шарттарын жасасты. Оның бəріне бір елдің екінші елдің байлығына, 
халқына көз алартпауы, шекара дауын туғызбау, адамгершілік ниетте қарым-қатынас жасау 
негіз болған.Қазақстан Республикасы мен ресей Федерациясы арасында мəңгілік достық 
жəне татулық шартын жасадық.
Түбі  бір  түркі  елдері-Өзбекстан,  Қырғыстан  Тəжікстан,  Түркменстан,  жырақтағы 
Түркие мемлекеттері біздің бауырлас достарымыз. Бұл арада біз тек сол мемлекеттердегі 
саны  басым  ұлттарымен  ғана  емес,  олардағы  жекелеген  шағын  ұлттардың,  ұлыстардың 
мүдделеріне де ортақ екенімізді, оларды сыйлайтындығымызды паш еттік.
 
Жеке мемлекеттің өз ішіндегі ұлттар   ынтымағының жемісі қандай болатынын біз 
Қазақстан    Республикасының  өмір  мысалдарынан  көріп  отырмыз.  Өтпелі  кезеңде   
83

қазақтың басына түскен қиыншылықтар, шешілмеген күрделі мəселелер басқа  ұлттарға да 
ортақ.  Əлемдік  өркениетке  қол  созған  Қазақстан  мемлекеті  өз  жеріндегі  барлық 
халықтармен мүдде ортақтығы, ниет бірлігі үстінде. Бұл тарихи кезеңде еліміздің олжалы 
болмағанының  кепілі-оның  барлық  халықтарының  ынтымағы  мен  достығында,  бір 
отбасының баласындай татулығында. Бұл ынтымақ қатынастары жеке адамдар арасында 
адамгершілік  негізде  дамып  отырса,  тұтас  алғанда,  отандық  патриотизмнің  мызғымас 
іргетасы болып табылады.
Нақты  əлеуметтік  зерттеулер  нəтижесінде  адамдардың  біріне-бірінің  адамгершілік 
қатынастарының, гуманизмінің үш деңгейі анықталған. Соның ішінде жоғары деңгей-ізгілік 
қатынастармен  ақылын  толық  қамтып,  санасынан,  сезімдерінен,  іс-əрекетінен,  басқа  ұлт 
өкілдерімен арақатынасынан көрінеді.
Ал орта деңгей жеке адам болмысының белгілі бір жақтарын ғана қамтиды, яғни сол 
адам белгілі бір мəселеде мейірімділік, туыстық пиғыл танытып, басқа бір жағдайда ұлттық 
тар шеңбер аясында қалады.
Төменгі деңгейде адам басқаға алакөз, іші тар, қаскөй мінез танытады, ұлтшылдық 
дертімен уланып, сол ұлттық түсінік деңгейінен аса алмайды.
Ұлтаралық  қарым-қатынастар  мəдениеті  дегенде,  оның  ұлтаралық  қатынастарға 
қаншалықты əсер ететінің ескеруіміз қажет.
Ұлтаралық  қарым-қатынастардың  деңгейі  мен  сапасы,  тиісінше,  ұлтаралық 
қатынастардың  дамуымен,  белгілі  бір  ұлттардың,  ұлттық  топтардың,  ұлыстардың 
дамуымен,  сол  қауымдастықтардың  табиғатына,  сипатына,  рухани  жəне  басқа  да  өмір 
салаларында қаншалықты араласатындықтарына қарай сипатталады.
Сонымен,  ұлтаралық  қатынастар  мəдениеті  түрлі  ұлттар  өкілдері  арасында 
сыйластық, өзара көмек гуманизм, ұлт артықшылығы дегенге төзбеу, өз ұлтының рухани 
мəдениетің де игеруге құштарлық болып табылады.
Əлбетте  ұлтаралық  қатынастар  мəдениеті  өз  бетімен  пайда  болып,  қалыптаса 
қоймайды.  Ол  үшін  мемлекеттің,  партиялардың  ,  қозғалыстардың,  ұлттық  мəдени 
орталықтардың, т.б. күнбе-күнгі белсенді қызметі сияқты субъекті оң факторлар керек. Егер 
мұның бəрі болмаса, ұлттық келісімге жарықшақ түседі, ұлтаралық шиеленіс, алауыздық 
белең алады.
Ұлтаралық  қатынастар  мəдениеті  түрлі  ұлт  өкілдері  арасындағы  ізгі,  адамгершілік 
қатынастардың  іс  əрекетінен,  көзқарасынан,  мінез-құлық  тəрбиесінен,  демалыс  сəтінде, 
сайып келгенде, ұлттық мүдделер мен ұлттық ерекшеліктер байқалатын қоғамдық өмірдің 
барлық салаларында айқын көрінеді.
Адам бойына сіңген əлеуметтік жəне   рухани құндылықтар рухани табандылықтың, 
ерлік  пен  батырлықтың,  ізгіліктің  бастауы  бола  отырып,  Отан  алдындағы  борыш    пен 
міндетті   орындауда кездескен қиындылықтарды   батыл жеңуге құлшындырады.Ол үшін 
қоғам    мүддесі,  ұлттық  мүдделер  əркімнің    өзінің,  жеке  басының    мүддесі  дəрежесінде 
қабылдануы керек.
Əрбір адам өзін қоршаған  болмысты танып  біле отырып, сол құбылыстарынан өзіне  
қажетті,  пайдалы  жақтарды  ала  білуге  ұмтылады.  Мұндай  саналы,  мақсаттты  ықылас 
жемісті болады, өйткені адам қоршаған ортаны   танып- білмей, оны бағаламай, жаны мен 
тəніне қажет құндылықтарды іздемей тіршілік ете алмайды. Адамға қатысты бола тұра, оған 
пайда  əкелетіндердің,  адам  қоғамын    дұрыс  жолда  дамытуға  жəне  жеке  адамның 
жарасымды  жетілуіне  себеп  болатындардың  барлығы  құндылықтар  болып  табылады. 
Тиісінше,  бұған  жоралғы  болмайтындардың,  тіпті  бөгет  жасайтындардың  барлығы 
құндылықтар емес, яғни құнсыздықтар.
Нақты əлеуметтік зерттеулер нəтижесі ұлттық жəне жалпыадамзаттық құндылықтарға 
қатыстың  деңгейі  əрбір  жеке  адам  бойында  патриотизм    мен  ұлтаралық  қарым-қатынас 
мəдениетінің  деңгейіне  байланысты  болатынын  көрсетті.  Жастардың  қарым-қатынас 
мəдениетін  қалыптастыруда  ұлттық  психологияның  алатын  орны  ерекше,  ұлттық 
психологиялық  құрылым  ерекшелігі  адамдардың  əлеуеттік  қарым-қатынасынан,  киім 
84

киюінен, спорттық ойын түрлерінен немесе ұлттық тұрмыстық салт-дəстүрлерінен ) келін 
түсіру, қыз ұзату, қонақ күту, өлік жөнелту рəсімдерінен жəне т.б.) ұлттық тағам түрлерінен 
байқалады.
Ұлттық психикалық құрылым үш бөліктен тұрады: ол ұлттық сезім, салт-дəстүрлер 
жəне ұлттық мінез. Осы үш бірлестік ұлттық мəдени ерекшеліктің шартты белгілері болып 
табылады.
Ұлттық сезім дегеніміз-  адамдардың туған жерге, өскен елге, ана тіліне, ұлттық салт-
дəстүрлерге  деген  сүйіспеншілікті  білдіруі.  Ұлттық  сезім  адамды  қорщаған  ортаның 
əлеуметтік-экономикалық, мəдени жəне жаратылыс құбылыстарының сол ұлт өкіліне тартқан 
ерекше  табиғи  сыйы.  Ұлттық  сезім  басқа  сезімдер  сияқты  адамның  жеке  басының 
қанағаттану,  шаттануымен  немесе  риза  болмай,  қанағаттанбауымен  байланысты  ой-қиял, 
əсер сезімінің сыртқа шыққан көрінісі. Мысалы, «Елім-ай»   əнін ести отырып елінің басына 
тұскен  ауыртпалық,  шапқыншылық  əрекетке  езіліп  мұңаюы  немесе  «  Саржайлау»,  « 
Сарыарқа» күйлерін ести отырып, тыңдаушының туған жер табиғатына деген сүйіспеншілік, 
шаттық сезімінің оянуы табиғи заңды құбылыс. Адамның ана тіліне деген сүйіспеншілігі де 
ұлттық сезімнің ерекше түрі. Мысалы, ұзақ уақыт елден жырақ жатжұртта жүріп, көпшілік 
ішінен өз ұлт өкілінің ана тілінде тіл қатуына елең етпейтін, іш тартпайтын адам болмайды. 
Өйткені,  ана  тілі  адамның  ішкі  сезімін  басқаға  жеткізуде  ой-қиял  етене  жақын,  жүрегіне 
жылы тиетін күшті құралы. Айталық, сұлу қызды аспандағы айға, күлімдеген күнге,судағы 
құндызға теңеу,( Айдесе аузы, күн десе көзі бар деу), немесе « Ай мен күндей, əмбеге бірдей 
бір  сұлу  қыз  болыпты»  деп  басталатын  ертек  қазақ  ұғымына,  ұлттық  сезіміне  жақын 
теңеулер. Қазақ əдебиетінде сұлу қызды « Бота көз», деуі, туған баласын əке-шешесінің « 
ботам»  ,  «  құлыным»,  «  қозым»  деуі  ұлттық  ұғымға,  ұлттық  сезімге  жақын  көркем  сөз 
айшықтары. . [3].
Ұлттық  тағамдарды  даярлау,  сыйлы  қонағын  ұлттық  тағаммен  сыйлау  да  ұлттық 
сезімді,  ұлттық  мақтанышты  көрсетеді.  Жəне  ол  əр  ұлттық  өзіне  тəн  тағам  даярлау 
ерекшелігінің  куəсі  болып  табылады.  Мысалы,  өзбек  қонағын  палаумен  сыйласа,  қазақ 
бесбармағымен, ұйғыр мəнті, лағыманымен, татарлар пəрəмішімен сыйлайды. Қазақ шайын 
қаймақ қатқан сүтпен баптап берсе, қалмақ, ұйғырлар май, тұз, ұн салып береді. Орыс халқы 
кофе қайнатады, соның бəрі тағам берудегі ұлттық ерекшелік дəстүрлер. 
Ұлттық салт-дəстүрлерге ана тіліне деген сүйіспеншілікті, ұлттық өнер түрлерін: əн-
күй, зергерлік қол өнері, бейнелеу сурет өнері, ұлттық ойын мен спорттық түрлерін, ұлттық 
тағамдарды, киімді, мерекелерді, тарихи ескерткіштерді т.б. жатқызуға болады. Дəстүрлерге 
ғасырлар  бойы  қалыптасып,  сұрыпталған  əдет-ғұрыптар,  жол-жоралғылар,  көзқарас 
түсініктер жатады.
Ұлттық салт-дəстүрлердің ерекшеліктерін патриархалдық, рулық салт-дəстүрлермен 
шатастыруға болмайды. Мысалы, қазақтардың қызды қалың малға сатуы немесе барымтасы 
мен  өзбек  əйелдерінің  пəрəнжі  жамылуын  бүкіл  қазақ,  өзбек  халықтарының  ұлттық  салт-
дəстүрі деп қарамауымыз керек. Ол феодалдық, рушылдық қарым-қатынастан қалған ескі 
дəстүрлер.
Салт-дəстүрлер  халықтардың  тіршілік  кəсібіне,  наным-сеніміне  өмірге  деген 
көзқарасына байланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, өзгеріп, жаңарып 
отырады. Оның жаңа қоғамдақ қатынасқа қайшы келетіндері жойылып, өмірге қажеттілері 
дамып, жаңа мағынаға ие болады. Мысалы, қазақтар жаугершілік заманда ақ қой сойып, 
қанына  найзасын  малып,  бір-бірімен  төс  түйістіріп,  анттасып  дос  болатын  болған.  « 
Достықты  бұзғанды  ант  атсын»  -  деп  серттескен.  Феодалдық  қырқыс  кезінде  ол 
батырларды  бірлікке  тəрбиелейді.  Ал  бертін  капиталистік  қоғамның  дамуымен 
байланысты, анттасу салты мүлде қажет болмай қалды.
Немесе бүгінгі күндерде ерлі-зайыпты қариялардың алтын, күміс тойларын өткізу де 
салт-дəстүрлердің  өзгерген  түрі.  Оның  жастар  тəрбиесі  үшін  үлкен  прогрессивтік, 
тəрбиелік мəні зор.
Салт-дəстүр сабақтастығы ұлттар арасындағы қарым-қатынаспен тығыз байланысты. 
Бір  ұлтта  бар  салт-дəстүрлер,  ұлттық  ою-өрнек,  тағам,  спорттық  ойын  түрлері  екінші  бір 
85

ұлтта да белгілі ұқсастықпен жəне өзіндік ерекшелігімен көрініс береді. Мысалы, қазақтың 
көкпар  тарту  ойыны  кейбір  өзгешелігімен  көрші  өзбек,  түрікпен,қырғыз,  моңғол,ауған 
елдерінен  де  кездеседі.  Киіз  үй  тігу  көшпелі  халықтардың  бəріне  ортақ.  Алайда,  оның 
құрлысында,  ою-өрнек  əшекейінде  əр  ұлтқа  тəн  ерекшелік  белгілер  байқалады.  Палау, 
мəнті,  борщ,  шашлық,  пельмен  көпшілік  ұлттарға  ортақ  тағам  болғанымен,  əр  ұлттың 
өзіндік дайындау технологиясымен ерекшелінеді.
Ұлттық мінез адам мінезінен, іс-əрекетінен,, қарым-қатынасынан көрінетін тұрақты 
құбылыс.  Ұлттық  мінез  осы  ұлтқа  тəн  темпераменттік,  пстхикалық,  рухани  сапасымен 
ерекшеленіп,  көзге  түседі.  Мысалы,  қазақтарға  тəн  бауырмалдық,  ақжарқындық, 
қонақжайлық,  өзбектердің  сыпайы  мінезділігі,  діншілдігі,  орыс  халқына  тəн 
қарапайымдылық  пен  кеңпейілділік,  американдықтардың  құнттылығы,  ағылшындардың 
салқын  қандылығы,,  немістердің  ұқыптылығы,  француздардың  жинақылығы, 
испандықтардың  қызу  қандылық  ерекшеліктері  байқалады.  Əрине,  бұл  қасиеттер  басқа 
халықтарда  жоқ,  кездеспейді  деген  ұғым  тумайды.  Ол  қасиеттер    əр  халықта  əр  түрлі 
қырынан көрініс табады. Əр ұлттың өзіне ғана тəн этностық таза мінез-құлықтың болуы 
мүмкін емес. Мысалы, орыстарға тəн дейтін төзімділік, қытайларға да тəн қасиет болып 
келеді. Немесе грузиндерді қызба қанды халық дейміз, ал ол мінез испандықтарға да ортақ. 
Академик  С.Кон  өзінің  «  Ұлттық  мінез-құлық  ерекшеліктерінің  проблемасы»  атты 
еңбегінде  «  Ұлттық  мінез-құлықты  анықтауда  əр  ұлтқа  тəн  этностық  мінез-құлықты 
шартты түрде алып қарау керек» ,- деуі орынды. [4]
  
Дегенменде, бір халықта ерекше басымырақ болып көрінетін мінез-құлық сипаты 
сол халықтың психикалық ерекшелігі болып саналады.
Ұлттық  дəстүрлер  ұлттық  психологиядан  көрініс  тапқанда,  кейбір  психикалқы 
əлпеттің жалпы адам баласына, барлық ұлтқа тəн ортақ қасиетке ие екенін байқауға болады. 
Мысалы,  қонақжайлық,  үлкенді  сыйлау,  балажандылық  сияқты  мінез-құлық  өлшемдері 
адам баласына тəн,барлық халыққа ортақ қасиет.
Қоғамның дамуы, халықтар мен ұлттардың интернационалдық байланысы ұлттық 
психикаға  игі  əсерін  тигізіп,  бірнеше  ұлтқа  ортақ  интернационалдық  мазмұнды  салт-
дəстүрлердің  пайда  болуын  туғызды.  Мысалы  кешегі  кеңістік  дəуірде  ұлттық  қарым-
қатынастың күшеюімен байланысты қазақтың ат бəйгесі немесе қазақша күрес, теңге алу, 
қыз  қуу  ойындарына  интернационалдық  сипат  берілді  де,  бұл  ойындар  бүкіл  Азия 
елдерінде ортақ интернационалдық ойын түрлері болып кетті. Сондай-ақ кешегі кеңестік 
дəуірде халықтардың идеялық сана-сезім бірлестігі ортақ əнұран, ортақ дəстүрлі əскери 
шеру  салтанаттарын  өткізу,  жастарды  əскер  қатарына  шығарып  салу,  еңбек  кітапшасын 
табыс ету, неке куəлігін тапсыру сияқты, салт-дəстүр түрлерін туғызды.
Заман талабына сай жаңа мазмұнды салт-дəстүрлердің туындауы да заңды құбылыс. 
Мысалы, қазіргі жастардың үйлену тойы рəсімдері бұрынғы қазақ ауылындағы осындай 
тойларға  мүлде  ұқсамайды.  Сондай-ақ  балаланың  дүниеге  келуін  қуаныштап  өткізетін 
шілдехана тойына қоса бүгінде жастардың туған күнін тойлау рəсімдері пайда болды. Ол 
мүлде жаңа  салт-рəсімде өтеді.
                      
Пайдаланған əдебиеттер:
1.  Қазақстан  Ұлттық  энциклопедиясы,  «Қазақ  энциклопедиясының»  Бас  редакциясы, 
Алматы,1998.
2.  Қазақ  тілі  терминдерінің  салалық  ғылыми  түсіндірме  сөздігі  «Педагогика  жəне 
психология»,Алматы, «Мектеп», 2002.- 256б.
3.  Ж.Молдабеков  ,  Қазақтану  жəне  жаңару  философиясы.  Алматы  қазақ  университеті. 
2009,282 б.
 4. Н.Елікбаев . Ұлттық психология.Алматы,1992.
86

В
  научно-педагогической  литературе  понятие  "орнамент"  рассматривается  как 
искусство  ритма  [1].  связка  символов  [2],  как  древний  вид  изобразительного 
искусства  [3]  или  многоцветное  украшение  какой-либо  вещи  элементами 
стилизованного образа посредством криволинейных и геометрических фигур, создаваемых 
по  той  или  иной  системе  закономерности  (симметрии,  ритма  и  т.д.)  в  сочетаниях, 
представляющих определенный орнаментальный стиль, или синтез разных стилей [4]. По 
мнению К. Ибраевой [5] орнамент - это специфический вид изобразительного искусства, 
который в условно-символической форме отражает важнейшие, с точки зрения человека 
идеи бытия. К. Ералин считает, что орнамент - это главный художественный элемент для 
украшения предметов и т.д. Каждое из указанных выше определений, отражая структуру, 
область  применения,  изобразительные  темы,  символические  значения,  специфические 
особенности  орнамента,  имеет  право  на  самостоятельное  существование.  Следует 
отметить,  недостаточное  освещение  в  данных  понятиях  функций  казахского 
национального  орнамента.  Как  нам  представляется,  функциями  орнамента  являются 
следующие:
1.Украшение предметов и изделия, используемых в быту:
• юрта (различные ленты, войлок, текемет, сыр-мак, алаша, ковры и др.)
• предметы быта (сундуки, подставки под сундуки, вешалки, различные виды посуды, 
скатерти и т.д.);
• одежда (головные уборы (саукеле, такия, ки-мешек), обувь, платья, камзолы, чапаны, 
брюки и т.д.);
2. Оформление архитектурных сооружений:
• могилы (Козы Корпеш-Баян сулу, Бабаджа Катун, Айша Биби, Домбауыл и др.);
• мавзолеи (Арыстанбап, Кожа Ахмет Яссави и т.д.);
• здания (городища Баба-Ата, Тараз. Касрибас, Сыганак, Кулан т.д.);
• бани (ОтырарДараз т.д.);
• кулпытас (Карагаш, Камысбай и т.д.);
АБДИГАПБАРОВА У.М. 
доктор педагогических наук, профессор
 г. Алматы, Республика Казахстан
О СОДЕРЖАНИИ В КАЗАХСКОМ НАЦИОНАЛЬНОМ 
ОРНАМЕНТАЛЬНОМ ИСКУССТВЕ
87

3.  Передача мыслей человека:
• замужняя женщина осведомляет родителей о своей жизни в ауле-мужа при помощи 
орнамента:
• джигит узнает о том, что девушка помолвлена по изображению на ее браслете:
•  свое  доброе  отношение  к  матери  зятя:  мать  девушки  выражает  посредством 
орнамента на перстне "кудаги жузик";
•  орнаменты  "кусканат",  "кустумсык"  украшающие  приданое  девушки,  передают 
пожелания родителей и родственников.
4.  Передача мировоззрения древних народов:
• мысли о мироздании (огонь, вода, воздух, гора) о четырех сторонах света ("төртмүіз" 
("четыре рога"), "шаршы ою" (квадрат).
• поклонение высшим небесным силам (космогонические орнаменты);
•  отражение природных явлений (растительные мотивы, облик птиц, зверей).
5.  Проявление вероисповедания народных суеверий:
•  различные обереги от сглаза (тұмар ою, нэй-зекі оюы);
•  почитание святых чисел (жеті "гүл" (семь цветков)  "қырык муйіз" (сорок рогов);
•  уважение  к  святым  предметам  и  вещам  ("бауырсақ",  "ботагөз" 
("глаз верблюжонка" или "верблюжий глаз").
 6. Отражение образа, уклада жизни народа:
•  скотоводство ("бараньи рога", "след верблюжонка" и др.);
• З емледелие ("арпа бас", "бидайык" и др.);
•  торговля ("бухар теру", "кежім теру").
7. Выражение хороших взаимоотношений, качеств, свойств условий:
•  достаток, изобилие (мүйіз оюлар и др.):
•  мирная жизнь ("голубь" и др.);
•  дружба (связь с орнаментами других народов);
•  свобода, независимость (құсканат, кұстұмсык).
Отмеченное  выше  позволяет  определить  понятие  "казахский  национальный 
орнамент"  следующим  образом:  "стилизованные  узоры  посредством,  которых  при 
украшении  предметов,  вещей,  изделия,  архитектурных  сооружений  передаются  детали 
быта,  эмоционально-эстетические  впечатления,  мысли,  мечты,  пожелания  людей  и  их 
отношение к окружающему миру в изобразительной форме".
Более емким является понятие "казахское национальное орнаментальное искусство", 
так как более широкой является область применения -все виды декоративно-прикладного 
искусства,  каждый  из  которых  основан  на  применении  различных  технологических 
приемов.  Согласно  нашему  пониманию,  "Казахское  национальное  орнаментальное 
искусство  -  это  совокупность  всех  видов  и  технологических  приемов  выполнения 
казахских  национальных  орнаментов,  которые  встречаются  во  всех  произведениях 
декоративно-прикладного искусства.
Происхождение  казахского  национального  орнамента  относится  к  периоду 
каменного века. Анализ исторических источников позволил сделать вывод о влиянии на 
развитие казахского национального орнамента следующих факторов:
социально-экономические: скотоводство, земледелие, ремесла, торговля;
природные: явления природы, флора, фауна;
духовная  жизнь  народа:  национальные  обычаи  и  традиции,  вероисповедание 
суеверия и т.д.
На  основе  данных  факторов  сформировались  следующие  специфические 
особенности казахских национальных орнаментов: 
•  содержательные   (символическое  значение, мировоззрение, мысль, мечта, обычаи 
и традиции народа и т.д.);
88

•    цветовые  (принцип  тождества  цвета  и  выражения,  символика  цветов  и 
оттенков и т.д.);
•  композиционные (примерное равенство площадей узора и фона и их структурная и 
семантическая равноценность, принцип устойчивости изображения в выражении, строгое 
соблюдение структурной системы орнамента и т.д.);
•  связь с орнаментами других народов (на основе различия и сходства).
Для казахов-кочевников четыре вида животных имели жизненно важное значение: они 
служили средством передвижения, употреблялись в пищу. Из щерсти изготавливали одежду, 
принадлежности юрты, а из костей, рогов, кожи делали необходимые в быту предмета. 
  Наряду с этим, связанные с животными, использовались в орнаментах. 
  Например,  қошқармүйiз  орнамент  изображающий  рога  кошкара-барана. 
Қошқармүйiз в различных формах встречается во многих изделиях казахов. Например, в 
центральной части текемета распологается «қошқармүйiз», а вокруг «тұмар», «шаршы» или 
«су», что выражало мечту народа о достатке. 
  В орнаменте мүйiз ою выражена идея пластики рогов, распологается в основном по 
краям «тұскиiз». В напольных текеметах этот орнамент называется «қолтық» и означает 
гостепримство («добро пожаловать»). В легенде об Александре Македонском приводятся 
его  слова:  «В  какой  бы  дом  ни  вошел    на  полу  вижу  один  и  тот  же  вид  орнамента. 
Оказывается  я  лежу  на  войлочной  книге.  Человечность  казахов  сравнима  только  с 
благородством солнца».
Қошқармүйiз    узор,  подобный  бараньему  рогу.  Орнамент  связан  с  жизненной 
традицией  кочевников,  занимающихся  скотоводством.  «Қошқармүйiз»    в  разных  формах 
встречается  на  многих  изделиях.  Особенно  часто  используется  во  всех  видах  убранства 
юрты.  Этот  узор  означает  достаток,  изобилие.  На  основе  орнамента  «қошқармүйiз» 
сложены  узоры    сыңармүйiз,  қосмүйiз,  сынықмүйiз,  тақмүйiз,  тiкмүйiз,  қырықмүйiз.  В 
прикладном искусстве названные орнаменты являлись   признаком богатства и достатка.
  Сыңармүйiз    слово  «сыңар»  означает  один  из  двух,  т.е.  один  рог.  Этот  узор 
изображается на всех декоративных лентах, на напальных коврах. 
  Тiкмүйiз    положение,  когда  рога  образуют  прямой  угол.  Такие  узоры  в  основном 
характерны  для  каракалпакского  орнамента.  Следует  отметить,  что  произведения 
национального  рукоделия  посредством  торговли,  общения  людей  перенимались  другими 
странами,  вследствие  чего  в  орнаментах  соседних,  родственных  стран  отмечаются 
элементы  сходства.  Орнамент,  изображающий  рога,  которые  образуют  прямой  угол, 
украшает края декоративных лент, напольные ковры и архитектурные строения. 
  Сынықмүйiз  сломанный рог. Этим узором украшают ковры, циновки, декоративные 
ленты,  напольные  ковры,  разные  сумки.  Основными  цветами  являются  красный,  алый, 
зеленый, коричневый, черный. Названный узор чаще всего встречается на женской обуви 
(мəсi, етiк), мужских головных уборах (тақия, бөрiк), на рубашках, халатах пожилых людей, 
на косяках. Эти узоры не только ткутся, но и выполняются в виде аппликации. 
  Қосмүйiз   пара рогов, спаренные рога. Этот узор изображает рога барана, коровы, 
оленя.  Орнамент  «қосмүйiз»  из  15  нитей  в  борльшинстве  случаев  используется  на 
декоративных лентах для украшения юрт, из 25 нитей  для украшения свода юрты.
  Тақмүйiз   узор из одного рога, который удобно использовать в бордюре войлочных 
напольных ковров. Узоры располагаются безотрывно друг за другом. 
  Төртмүйiз    (встречается  название  «төртқұлақ»).  Это  разновидность  узора 
«қошқармүйiз» изображающий четыре рога, которые означают четыре стороны света. 
  Этот узор украшает центральную часть настенных, напольных   ковров, различных 
сундуков, чапаны батыров. 
  Қанатты ою   дословный перевод «крылатый орнамент» появился в начале века, 
изображает бараньи рог, соединенный с крыльями. Выполняется аппликацией из красного 
бархата на голубой основе для украшения настенных и напольных ковров. Голубой цвет 
означает   неба, крылья   высоту, скорость, бараний рог богатство, достаток. Этот орнамент 
означал мечту и желания народа. 
  Құсқанат  «крылья птицы». Означает стремление к свободе и счастью (как летящая 
89

птица). В основном узор используется на лентах, украшающих юрту. Узоры «құстұмсық», 
«құсмұрын»  (клюв  птицы)  изображаются  на  браслетах,  перстнях,  украшают  вещи, 
составляющие приданое девушки. 
  Қарғатұяқ    этот  орнамент  заключает  в  себе  элементы  животных,  птиц, 
геометрических фигур. «Воронья лапа» означает приход зимы. На напольных безворсовых 
коврах синего, желтого, красного, коричневого, черного цветов используется только один 
элемент, а  на белой декоративной ленте для юрт изображаются все элементы. 
  Узоры,  связанные  с  животными  часто  встречаются  в  рукоделии.  Түйетабан   
«верблюжий  след».  Согласно  представлениям  предков  верблюд  является  святым 
животным. Верблюжий след в основном используется в вышивке и изделиях ювелирного 
искусства,  иногда  на  картинах.  Этот  узор  означал  также,  дальнее  путешествие  и 
изображался на накидках для верблюдов, на халатах торговцев Великого Шелкового пути.
  Тасбақа   (встречается название «тұйық»)   замкнутый орнамент в виде черепахи, 
символизирующей  долголетие.    В    качестве  знака  вечности  и  счастья  его  наносили  на 
одежду батыров и ханов в области спины, а так же уукрашает мавзолеи.
  Құстаңдай    «птичье  небо».  Этим  узором  украшали  одежду  ораторов  и  акынов-
певцов как пожелание красноречия и сладкозвучия. 
  Итқұйрық    орнамент,  изображающий  собачий  хвост.  Этот  узор  означал 
внутриаульное  единство,  им  украшали  коржыны,  безворсовые  ковры  и 
деревянные сундуки. 
  Омыртқа   узор изображающий часть туши животного, связан со скотоводством. 
Этот узор признак силы, подвига. Им украшали одежду мужчины, батыра, иногда бордюры 
лент для украшения юрт.
  Шынжыра -   «цепочка». Орнамент используется во всех изделиях, украшающих 
юрту. Раньше, во время подготовки приданного, девушки-казашки занимались ткачеством. 
Узор «шынжыра» плели из 6 нитей. Простота изготовления обеспечивала доступность  его 
умели делать все.
  Бауырсақ    иногда  встречается  название  «ботакөз».  Для  украшения  напольных 
изделий не применяется.
  Тұмар ою -   встречается в орнаментах казахов, каракалпаков, узбеков, туркмен и 
таджиков, означает магические понятия и как талисман оберегает сглаза. 
  Учитывая  изложенное  выше,  следует  отметить,  что  материалы  по  казахскому 
национальному орнаментальному искусству являясь частью содержания художественного 
образования, поскольку базируются на богатейшей истории народа, оказывает влияние на 
духовное,  эстетическое,  эмоциональное,  интеллектуальное  развитие,  а  также     
формирование      всех      качеств      личности  будущего  специалиста,  в  том  числе 
искусствоведа.
Литература
Филиппов А.В. Построение орнамента с большим числом вариантов. - 
М.: Академия архитектуры СССР, 1937. - С. 3.
Иванов СВ. Искусство народов Сибири как исторический источник. - М; Л., 1969. - С. 7.
Ковалев В.Г. Калмыцкий народный орнамент. -Элиста, 1970.-С. 155.
Муканов М.С. Казахские домашние художественные ремесла. - 
Алматы: Казахстан, 1979. -С. 22.
Ибраева К. Казахский орнамент. - Алматы: Өнер, 1994.-С. 13.
Əбдіғапбарова Ұ.М. Қазақтың ұлттық ою-өрнектері.  
Алматы: «Өнер», 1999.  152 бет.
90

“Сағаттың шықылдағы емес ермек,
Һəмиша өмір өтпек  ол білдірмек.
Бір минут бір кісінің өміріне ұқсас,
Өтті,  өлді,  тағдыр  жоқ  қайта  келмек”    деген  ұлы  Абай.  Қаншама  əдемі  үн 
қатқанымен де сағаттың сыртылы жалғыздықта адам жанына қуаныш-шаттықтан гөрі, 
үрей  мен  қауіп  ұялатып  тұратынын  талай  аңғардық.  Қалай  десек  те,    сағат    уақыт 
өлшеуіші. Біз оған күн сайын, сəт сайын тəуелдіміз. Тіпті, сағатқа көз салмай, уақыт 
мөлшері қанша болғандығына мəн бермей өмір сүретін адамзат баласы жоқ та шығар. 
“Бақыттылар байқамайды уақытты, сағатыңа əлсін-əлсін қарама!” дейтін əн мəтініндегі 
əдемі наз алғаш рет ғашықтар арасында айтылса керек. 
  Сағаттың түрлері көп. Атам заманда оның күн сағат, су сағат, құм сағат, дөңгелек 
сағат,  т.б.  атаулары  болған.  Күн  сағат  (гномон)  көлеңкенің  ұзаруы  мен  қысқаруын 
ө л ш еуд е н  п а й д а  б ол ы п т ы .  Е же л г і  ұ р ы м д ы қ т а рд ы ң ,  м ы с ы рл ы қ т а рд ы ң , 
қытайлықтардың сағат туралы қалдырған деректері оныњ үнемі даму, жетілу үстінде 
болғандығын  айғақтайды.  Біз  білетін  механикалық,  электрондық  сағаттардың  да 
мүмкіндіктері мол. 
  Ал сағаттар туралы сөз сабақтағандағы біздің мақсат оның тарихын қозғау емес. 
1992  жылы  Алматыдағы  Ғабит  Мүсіреповтің  жаңадан  ашылған  музей-үйінің 
экспозициясымен  танысып,  “Халық  Кеңесі”  газетінде  (08.08.1992)  “Мүсіреповтің 
музейдегі  мұрасы”  атты  шағын  мақала  жазғанмын.  Сондағы  əсерімнің  бəрі  ақ  қағаз 
бетіне айна қатесіз түсті деп айта алмаймын. Əсіресе, маған жазушының демалатын 
бөлмесіндегі  еденде  тұрған  кісі  бойынан  биік,  үлкен  ағаш  қорапты  сағат  қатты  əсер 
еткен еді. Сағаттың тоқтап тұрғаны, иесінің де жүрегі тоқтап қалғанына біраз уақыт 
өткені қатар ойға оралады да, адамды бір мұңлы сезім баурап ала жөнеледі. Сол жолы 
менің көзімді сағаттан айырмай, қайта-қайта қарағыштай бергенімді аңғарып қалған 
мұражай қызметкері: “Бұл сағат  Ғабеңнің қымбат мүліктерінің бірі. Сыйға тартылған 
ҚАЙЫРБЕКОВ Ə.Ж.
С. Мұқанов пен Ғ. Мүсіреповтің
 мемлекеттік
 əдеби-мемориалдық мұражай 
Кешенінің директоры,
 филология ғылымдарының кандидаты
МҰРАЖАЙДАҒЫ ҚҰНДЫ МҰРА  САҒАТ
91

сағат” деп қысқаша ғана мəлімет берумен шектелген. 
  Араға оншақты жыл салып мен Ғабеңнің музей-үйіне қайтадан оралдым. Осы 
тұста əлгі сағат тағы да көзіме оттай басылды. Мен енді қордағы құжаттармен танысып, 
сағат туралы тек өзім ғана біліп қоймай, жұртқа да кеңірек таныстыруды жөн санадым. 
  Ең  алдымен  бұл  сағаттың  төлқұжаты  сақталған.  Ондағы  деректер  мынадай: 
Ресейдің Орлов сағат зауытынан 29 желтоқсан 1961 жылы шығарылған. “ZMП” бөлме 
еденіне қойылатын сағат. ТУ №14-175-57. Түрі   стационарлық жоғары дəлдікті сағат. 
Дөңгелектер  жүйесін  қосу  гир  арқылы.  Бұрауы    аптасына  бір  рет.  Жүрісі    шектеулі, 
анкерлі. 20+5 С температурада дəл уақыт өлшемінен ауытқу мөлшері   7 сөткеде + 30 
секөнт. Алты тасты. 25 минут сайын жəне бір сағат уақыт өткенде қоңыраулатып соғады. 
Бұдан соң сағатты зауыттағы тексеріс нəтижесі көрсетілген: дəл уақыттан ауытқуы 7 
сөткеде  +  29  секөнт.  Гирді  толық  көтеруден  кейінгі  сағаттың  жұмыс  мерзімінің 
ұзақтығы 8 сөтке 4 сағатты көрсеткен. ОТК өкілінің қолы бар. 
  1962  жылы  22  наурызда  қазақ  əдебиетінің  классигі,  академик-жазушы  Ғабит 
Махмұтұлы Мүсірепов 60 жасқа толған. 3 сəуірде Қазақтың мемлекеттік академиялық 
Абай атындағы Опера жəне балет театрында, 4 сəуірде Қазақстан Жазушылар одағының 
конференц-залында  Ғабеңнің  мерейтойы  мемлекет  қайраткерлері,  зиялы  қауым 
өкілдері  жəне  қалың  оқырмандары  қатысуымен  салтанатты  түрде  аталып  өтіледі. 
Академик-жазушы Сəбит Мұқанов   мерейтой иесінің өмірі мен шығармашылық жолы 
туралы  баяндама  жасайды.  Ғ.Мүсірепов  сол  кездегі  өкіметтің  жоғары  наградасымен   
орденмен марапатталды. 
Ал мына сағатты Ғабеңнің бір топ қаламдас достары осы мерейтойы қарсаңында 
сыйға  тартыпты.  Оны  куəландыратын  екі  нəрсе  сақталған.  Біріншісі    сырты  қызыл 
масатымен тысталған құттықтау хат. 
Мəтіні мынадай: 
                 “Достар шашуы.
       Сүйікті Ғабе, досымыз!
       Шыққанда жасың алпысқа,
       Орамал біздің осымыз  
       Ораулы жылы алғысқа.
       Отырып кейде бөлмеңде
       Естісең сағат дыбысын,
       Соққандай бірге кеудеңде
       Сезерсің жүрек тынысын.
Қаламдас  достарың:  Сапарғали,  Əбу,  Ғали,  Дихан,  Хамза,  Зейін,  Мұхметжан, 
Хамит,  Жұбан,  Амантай,  Серік,  Сафуан,  Қуандық.  Март.  1962  ж.”.  Екіншісі    бір 
жапырақ қағаздағы мына жазулар: “Бегалин, Есенжанов, Сəрсенбаев, Əбілев, Ерғалиев, 
Қирабаев, Орманов, Қаратаев, Байтанаев, Шашкин, мен   Молдағалиев, Шаңғытбаев. 
Анау, Шаймерденов. Бəріміз шалға келіп, - Шай бер!  дедік. 31.ІІІ.62”.
  Мұны жазған жазушы Жайсаңбек Молдағалиев екендігіне күмəн жоқ. 29 наурыз 
күні “Лениншіл жас” газетінде Жайсаңбек Молдағалиевтің “Стиль сұлулығы (Жазушы 
Ғ.Мүсіреповтің 60 жылдығына орай)” деген мақаласы шыққан. Ж. Молдағалиев кейін, 
1975 жылы, “Ғабит Мүсірепов новеллаларындағы лирикалық дəстүр” деген тақырыпта 
кандидаттық диссертация қорғағанын да айта кетсек болар. 
  Міне, əлгі, қаламдас іні-достары сыйлаған сағат содан Ғабеңнің бөлмесінде 23 
жыл бойы жазушыға үнін тыңдатқан, уақытты безбендеп тұрған. Ғабит Мүсіреповтің 
мерейтойларында, іс-сапарларда, шетелдердегі кездесулерде алған сый-сияпат заттары 
92

өте көп болған. Бірақ соның бəрін шып-шырғасын шығармай мұқият сақтауға, жинауға 
Ғабеңнің онша құлқы соқпаған сияқты. Қымбат сағаттарын, өз қолымен əртүрлі ағаш 
бұтақтарынан жонып жасаған таяқтарын, түрлі ойын карталарын, бильярд ойнағанда 
таңдап жүріп қолына ұстаған кийлерін, қымбат аңшы мылтықтарын, тіпті, астындағы 
көлігі   машинасына дейін көңілі түскен інілеріне, қаламдас достарына оп-оңай сыйға 
бере салған. 
Бұл  пікірімізді  Ғабеңнің  жазушы  інілерінің  мына  сөздері  тиянақтай 
түсетіндей:
Медеу Сəрсеке: “Ғұлама кісілердің де балалық дерлік оғаш қылықтары болады. 
Кейіннен білдім: Ғабит ағай таяқ, бəкі тəрізді қолдан жасалған заттарға құмар екен, 
бірақ  олардан  тым  тез  айнитын;  ұнатқан  бұйымын  бірер  жыл  жұмыс  бөлмесінде 
ұстайтын еді де, көңілі одан суыған күні əлдекімге сыйлай салатын-ды… Мысалы, бір 
жолы Парижден əкелген, сыртында Моно Лизаның (“Джоконда”) жымиған портреті 
бар əдемі ойын картасын “Медеу ініме, 12 май, 1975” деп жазды да, қолын қойып маған 
ұсынды.  Нақ  сол  күні  қаламгерді  риза  еткендей  қызметім  болған  жоқ-ты.  Сірə, 
тартпасын ұсақ-түйектен тазартқысы келіп отырған кезіне дөп келсем керек. Сондай-
ақ  өзім  Өскеменде  сыйлаған  алмас  жүзді  əдемі  кездік  те  ол  кісінің  үйіндегі  жазу 
столының үстінде біраз жыл жатты да, соңынан көрінбей кетті. Қолды болғаны сөзсіз. 
Соны бірақ кімге бердіңіз деп сұраған емеспін…(“Мен білетін Ер Ғабең” - Алматы, 
Атамұра, 2002.- 160 б.).  
 
Сəкен Жүнісов: “Кезінде Ғабең таяқ жинайтын, содан бір əсемдік, лəззат алатын. 
Неше түрлі сағаттар жинайтынын да көрдім. Кейін əр елдің зауыттары шығарған неше 
түрлі сағаттар көбейіп, оларға деген құмарлық əуестігі тарқап, олардың таңсықтығы 
азайған  соң  əркімге  таратып  бергенін  де  білемін.  Мен  де  біреуін  алып,  көп  ұзамай 
жоғалтып алғамын.” (“Қазақ əдебиеті” газетіне берген сұхбатынан. 14.05.2004).
Ал мына сағатты Ғабең ұзақ жылдар бойы сақтапты. Сондықтан да болар жазушы 
мұражайындағы оның ұзақ тұтынған, қадірлеп ұстаған, қаламдас достарының көзіндей 
көріп қастерлеген осы сағаты   бағалы экспонаттың бірі ретінде келушілердің назарын 
өзіне əрдайым аударып тұрады.
93

Г
осударственная  программа  «Культурное  наследие»,  инициированная 
президентом  страны  Н.А.Назарбаевым,  явилась  мощным  толчком  в 
исследовании    культурного  наследия,  в  развитии  отечественной  истории 
и культуры. 
Учеными  изучаются  различные  страницы  в  истории  Казахстана,  связанные  с 
городской  культурой  -  начиная  с    караванных  путей  Великого  шелкового    пути, 
продолжая  градостроительством    периода  Золотой  Орды  и  заканчивая  современным 
процессом урбанизации.  
В Западном Казахстане особое место отводится   городскому поселению ХIII-XV 
веков, обнаруженному археологами в 12 км. от современного областного центра. Это 
открытие  переворачивает  все  привычные  представления  по  истории  города  и  делает 
вполне реальной более раннюю дату образования Уральска. 
Историческая  наука  давно  отошла  от  понимания  "кочевой  культуры",  как 
феномена,  которому  в  корне  не  свойственны  "оседлые"  признаки.  Ведение  кочевого 
скотоводческого  хозяйства,  как  установлено,  не  отрицает,  а  предполагает  наличие 
городов,  как  центров  ремесла  и  торговли,  как  мест  зимовок  и  баз  -  убежищ  в 
стратегически важных местах. 
Подтверждением этих выводов стало городище «Жайык», расположенное южнее 
г. Уральска на берегу р. Урал. 
С юга и юго  востока  территорию городища ограничивают склон речной террасы, 
а с других сторон - естественные овраги. Следов каких либо искусственных ограждений 
по  периметру  не  обнаружено.    Площадь,  на  которой  прослеживаются  явные  следы 
застройки, составляет около 8 га. На поверхности прослеживаются отдельно стоящие 
холмики высотой от 0,3 до 0,6 м. различной планировки и размеров. 
СЫДЫКОВ М. Н.
директор Западно-Казахстанского 
областного центра истории и археологии,
доктор исорических наук, профессор 
ОТ НАУЧНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ К  СОЗДАНИЮ МУЗЕЯ 
ПОД ОТКРЫТЫМ  НЕБОМ
(На примере памятника XIII - XV веков « Городище «Жайык»)
94

В 2-х км западнее городища на вершине Свистун - горы располагалось городское 
кладбище-  некрополь,  на  котором  обнаружены  многочисленные  захоронения, 
имеющие отношение к самому городищу. Встречаются и более ранние памятники..
 Раскопки проводились на  нескольких объектах. Первоначально рассмотрим  сам 
город, его жилые и общественные постройки. 
Жилое здание - «Малая жилая усадьба».  Ее жилая  часть  состоит из 6 помещений, 
сложенных  из  сырцового  кирпича.  Стены  были  обмазаны  глиняным  раствором,  как 
внутри помещений, так и снаружи. Толщина стен составляет 70 см. Усадьба состоит из 
двух симметричных жилых секций. 
Первая  секция  начиналась  прихожей,  которая  выполняла  хозяйственные 
функции. В северо-западном углу помещения была выявлена суфа в виде буквы "Г", 
сложенная  из  сырцового  кирпича.  При  расчистке  помещения  были  обнаружены 
фрагменты  керамики,  фрагменты  металла,  изделий  из  кусков  железной  стамески.В 
юго-восточном углу помещения располагалась яма, выложенная жженым кирпичом,   
это “ташну” - санитарно-гигиенческое устройство для слива грязной воды. 
Большую  часть  помещения  занимает  "П-образная"  суфа,  расположенная  вдоль 
южной, восточной и северной стен. В южном отрезке суфы размещалась отопительная 
система "типа кана". На краю суфы устроена топочная камера и от неё вдоль южной 
стены двухканальный дымоход, выложенный сырцовым кирпичом. Каналы дымохода 
перекрыты  тем  же  сырцом  и  сверху  обмазаны.  Западнее  печи,  у  несущей  стены, 
разделяющей  все  сооружение  на  две  части,  рядом  друг  с  другом  находятся  две 
хозяйственные  ямы.  Проход,  расположенный  вдоль  западной  средней  стены,  вел  в 
помещение  кладовую, в котором имелась и хозяйственная яма. 
Следующий жилой отсек состоит из трех помещений: кладовой, основной жилой 
комнаты и прихожей, то есть совпадал по всем с первой частью общей усадьбы - дома. 
Результаты  расчистки  жилища  "малой  усадьбы"  можно  интерпретировать 
следующим  образом.  Жилая  часть  усадьбы  представляет  собой  отдельно  стоящее 
строение,  состоящее  из  двух  симметричных  по  планировке  жилых  комплексов 
(отсеков) разделенных стеной. Входы со двора в жилища были устроены в северной 
стене. Войдя в жилище, попадаем в "прихожую". Далее, через двери, устроенные вдоль 
центральной стены, попадаем в жилые помещения с отапливаемыми суфами. Замыкали 
анфиладу  помещений  небольшие  комнаты  явно  хозяйственного  назначения.  Они, 
очевидно, служили кладовыми.          
Усадьба имела обширный двор с надворными постройками. 
В  ходе  проведенных  археологических  работ  были  обнаружены  следующие 
предметы:  фрагменты  металлических  изделий  (среди  них  часть  зубила,  фрагмент 
чугунного котла); множество фрагментов керамики; фрагменты глазурованных плиток 
и глазурованных кирпичей; сохранившиеся кусочки кожи; бусинки, изготовленные из 
разноцветного стекла; кольцо с узором в виде восьмиконечной звезды и вписанным в 
нее кругом, из серебра; нижняя часть формы из белого известняка для отливки колец, а 
так же кости животных, кости рыб и рыбья чешуя.    
Жилое  здание  -  “Большая  жилая  усадьба”  состояла  из  комплекса  жилых  и 
хозяйственных помещений и обширного двора. Пока расчищено четыре помещения. 
Центральное жилое помещение имело вход шириной 1,4 м., шедший со двора. Большую 

жүктеу/скачать 11,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: