Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- (Тіл біліміндегі жаңа бағыттардың Қ.Жұбанов еңбектеріндегі көрінісі) 1.
- 2. Қ.Жұбановтың гендерлік лингвистикаға қатысты ой- тұжырымдары
- -кін – «ботақан»
- 3. Қ.Жұбанов еңбектеріндегі паралингвистикалық ой-тұжырымдар
СОНЫ СҮРЛЕУ 191
Қ.Жұбанов еңбектеріндегі көрінісі)
Қ.Жұбанов еңбектеріндегі функционалды грамматика нышандары Қазіргі күрделі технологиялар мен коммуникация заманында әлемдік ғылым, оның ішінде әлемдік лингвистика жаңа білім-жаңалықтармен толығып, дами түсуде. Қазақ лингвистикасы да көптеген зерттеулер мен заманауи әдіс-тәсілдермен, соны бағыттармен толыға түсіп үлкен арналы дария іспеттес ұлттық тіл біліміне құйылып жатқан бұлақтардан құралады. Өз кезегінде әлемдік лингвистика деген ұлы теңізге қосылып жатқан ұлттық лингвистикалардың өзіндік үлесі мен орны бар. Метафора тілімен айтсақ, қазіргі «дарияға айналған» қазақ тіл білімінің алғаш «қорегі» болған, әлі күнге сарқылмаған бастау – Қ.Жұбанов. Профессор Қ.Жұбанов еңбектеріне ғылыми талдау жасай отырып, қазақ тіл білімінде осы күнгі жаңа ғылыми бағыттардың (функционалды грамматика, психолингистика, этнолингвистика, әлеуеттік лингвистика, гендерлік зерттеу және т.б.) соны сүрлеу іздерін аңғарамыз. Бұл турасында академик Р.Сыздық былайша сөз өрбітеді: «Қ.Жұбанов – қазақ тілін зерттеуші тұңғыш маман, теоретик ғалым деген тұжырымды саралап, нақтылай түсуді мен келесі тағы бір үлкен маңызды проблема дер едім. Бұл жерде айтпағым – қазіргі күнде көбірек назар аударылып жүрген «валенттілік теориясы», «деривация құбылысы», «функционалды грамматика» дегендердің алғашқы көрінісі Қ.Жұбановтан табыла ма дегенді барынша айқындау, меніңше, осы терминдердің өздері аталмаса да, Қ.Жұбанов ізденістерінен бұл теориялық мәселелердің алғашқы нышандарын көреміз». (86, 3). Проф. Қ.Жұбановтың ғылыми мұрасын тереңдей тексере келе, қазақ грамматикасына қатысты
ғылыми теорияларды қалыптастыруда құрылымдық тіл білімінің кәнігі әдіс-тәсілдерімен ғана шектелмегендігіне көз жеткіземіз. Осы күнгі грамматиканың жаңа бағыттары ретінде танылып жүрген ғылыми парадигмаларының қай-қайсысында болсын ғалым із қалдырмаған сала жоқ дерлік. Осы орайда профессор Қ.Жұбановтың ұлы Есет Құдайбергенұлының: «Бір ғажабы – ғалым меңзеген теориялық көземелдердің күні бүгін ескірмегені, ғылыми мәнін жоймағаны былай тұрсын, қайта уақыт озған сайын жаңа қыры мен сыры ашыла түсіп, ізбасар тілтанушыларды іліми ой- толғамның сонылығымен, көтерілген тақырыптың күн тәртібінен түспейтін зәрулігімен қайран қалдыратындығы десек, артық айтақандық болмайды. Бұның мысалын біз тіл білімінің фонетика, лексика, грамматика тәрізді дәстүрлі салалары ғана емес, бертінде қолданылып жүрген лингвистикалық статистика, актуальді немесе мағынашыл грамматика, морфонология, автоматты аударма теориясы сияқты тың пәндерден де табамыз», – деген ойы осы тараудағы тақырыптарды ашуға түрткі болды (6, 202) 192
Қ.Жұбановтың функционалды грамматиканың зерттеу
әдісін қолданғандығы ғалымның Маррдың, Ф. де Соссюрдің, Фортунатовтың, Богородскийдің, Шапироның және т.б. ғалымдардың грамматикалық еңбектеріне талдау жасағандығынан көрінеді. Профессор Қ.Жұбанов өз заманында тілді тек құрылымдық жағынан ғана зерттеу тілдік құбылыстардың табиғатын толық аша алмайтындығын, оған, қазіргі терминмен айтқанда, ономасиологиялық зерттеу жүргізу керектігін әрі қарай қадап айтады: «Рас, біз формашыларға қарсымыз: тіл құбылыстарын жалаң түр жағын ғана зерттеумен біліп болмайды. Бұл – сөзсіз сыңаржақтық. Сонда да жоғынан бары игі. Түр – форма деген тілде жоқ белгі емес, бар нәрсе. Бар қасиетін көрсетушілік қашанда пайда болмаса, зиян келтірмейді. Бірақ жеткіліксіз, өйткені түр (форма) тілдің бар тарауы емес, бір тарауы. ... «Тілде жалғыз мағына ғана емес, форма да бар. Дұрысын айтқанда, әр мағына әр түрлі формаға түсіп отырады. Оның үстіне бір мағынаның формасы біреу ғана болмай немесе бір форманың мағынасы біреу болып қоймай бұлардың арасында қайшылықтар болып отырады. Сондықтан, грамматиканы тек мағына жүйесіне негіздесе де немесе тек форма жүйесіне негіздесе де, тілдің табиғатын көрсете алмайтын сыңар езулік болады. Грамматиканың қай жерінде болса да мағына, форманың екеуін де естен шығармай отыру керек болатыны осыдан. Бұл, әрине, қиынырақ, бірақ осылай етпесе, дұрыс шықпайды».Бұл сілтемеден біз «мағынадан тұлғаға» және «тұлғадан мағынаға» қарайғы зерттеу әдісін қолданып, функционалды зерттеуге бастау болды деп жүрген О.Есперсеннің ХХ ғасырдың 60-жылдары ғана айтылған тұжырымдарын Қ.Жұбанов осы ғасырдың 30-жылдары-ақ айтып кеткендігін аңғарамыз. «Түркологиялық грамматикалар ішінде шақты жіктеуде функционалды бағытты ұстанған профессор Қ.Жұбанов етістіктің үш шағын және әрқайсысының мағыналық топтарын атап көрсетеді. Ғалым шақ көрсеткіштерін жіктеуде олардың мағыналарына баса назар аударған. Ғалымның шақ түрлерін саралаудағы бұл жіктемесі «мағынаға баса назар аударатын» функционалды грамматиканың зерттеу мақсатымен үндесіп жатыр», – дейді филология ғылымдарының докторы А.Жаңабекова (49, 128- 131). Шынында да, Қ.Жұбановтың, мысалы, шақ категориясын жіктеуін («Сөз материалы» тақырыбын қараңыз) ғалымның тек тұлғаны ғана ұстаным етіп қоймай, қазіргі функционалды грамматикадағы тұлғадан мағынаға және мағынадан тұлғаға қарайғы зерттеу әдісін қолданғандығын байқатады. Қ.Жұбанов көмекші етістіктердің мағыналық құрылымын саралап талдай отырып, олардың қимылдың өту процесіне қатысты түрлі мағынаны білдіретінін: 1) қимылдың созылыңқы жасалуы, 2) қимылдың үзіліспен жасалуы, 3) қимылдың жасалу процесінің үдеуі, күшеюі, 4) қимылдың жасала бастауы, 5) қимылдың қайталануы, 6) қимылдың бірнеше субъекті арқылы жасалуы және т.б. деп жіктеуі және отыр, тұр, жүр, жатыр етістіктерінің көпқырлы мағыналарын табудағы әдістері қазіргі
функционалды грамматиканың зерттеу әдістеріне сай келуімен қатар, 193
ашудағы алғашқы ұмтылыстар деп есептеуге болады. Қимылдың өту сипаты категориясы қазақ тілінде алғашқыда «сыпат категориясы» тұрғысынан зерттелген. Қимылдың өту сипаты категориясы арнайы қарастырылмағанмен, бұл категорияның мағыналық аясы туралы мәселелер қазақ тілінің негізін қалаушы ғалымдар назарынан тыс қалмаған. Қимылдың өту сипаты
категориясын функционалды-семантикалық аспектуалдылық категориясы тұрғысынан докторлық диссертация қорғаған М.Жолшаева: «Біз қазақ тіл білімінің негізін қалаушы аса көрнекті тұлғалар А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбановтың етістік сөз табына қатысты мәселелерге білдірген тұжырымдарына ерекше тоқталамыз. Өйткені бұл тұжырымдардың қимылдың өту сипаты категориясын дұрыс тануға тікелей қатысы бар», – деп ұлы ғалымдар еңбектерінің маңызын ерекше атап көрсетеді (52, 65). Қимылдың өту сипаты категориясына қатысты ой-тұжырымдарды Қ.Жұбановтың «Заметки о вспомогательных и сложных глаголах» атты мақаласынан кездестіреміз. М.Жолшаева Қ.Жұбановтың қимылдың өту сипаты категориясына қатысты ой-пайымдауларын былайша түйіндейді: «Қ.Жұбанов отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктерінің бірнеше мағыналық реңктерінің бар екендігін және бұл олардың көмекшілік қызметіне де әсер ететіндігін айта келе, нақты мына мәселелерді қарастырады: қандай көмекші етістік тұлғасының қандай жетекші етістікпен тіркесетіндігі және олардың қандай мағына беретіндігі. Бірінші кезекте, төрт етістіктің басын қосатын ортақ морфологиялық белгілерді көрсетеді; екінші кезекте төрт етістіктің жетекші етістікке тіркесіп, көмекшілік қызмет атқаратындығы шақ мағыналарын беру ерекшеліктеріне тоқталады. Төрт етістіктің көмекшілік қызметте келу арқылы күрделі осы шақ түрін жасау ерекшеліктерін төртке бөліп қарайды: 1) Әмбебап осы шақ (форматив – жатыр) 2) Үздіксіз емес созылыңқы осы шақ (форматив – жүр); 3) Нақ осы сәттегі үздіксіз созылыңқы қимыл (форматив – тұр); 4) Нақ осы сәттегі белсенді қимыл (форматив – отыр) (8). Ғалым қазіргі функционалды грамматикадағы категориялардың атын атап, түсін түстемесе де, болашақ зерттеулерге ой салатын пікірлер келтіреді. Мысалы, ғалым шақ категориясын қарастырғанда тек грамматикалық формаларды ғана зерттеу нысаны етіп қана қоймай, оның басқа да тіл деңгейлерімен өзара әрекеттестігін көрсетеді: «Бір айдан бері сөз тіркесі іс- әрекеттің қанша уақытқа созылғанын нақтылайды. Әмбебап осы шақ осындай ұзаққа созылған іс-әрекетті де білдіруге қабілетті» (52, 69). Қ.Жұбановтың бұл пікірінен темпоралдылық функционалды-семантикалық категориясын білдіретін шеткері (перифериялық) тілдік құралдарды сипаттағанын аңғарамыз. Проф. Қ.Жұбановтың: «Сөйлеу – бір оқиғаның жайын хабарлау. Ондай
194
жазумен берген – С.Құлманов) білдіретін амалдар өте көп. Өйткені көңілдің
ойлары сөйлеудегі эмоционалдылық, модалділік және актуалдану мәселелеріне көңіл бөлгендігін білдіреді. Академик Р.Сыздықтың айтуынша, «ғалым «қосалқы сөз» деп атаған аналитикалық сөз-тұлғаларды талдауы валенттік теориясына негізделсе, үстеулер қатарын «аршуы», деривациялық морфология негіздеріне сүйенеді. «Из истории порядка слов в казахском предложении» деген еңбегінде ғалым сөйлемдегі сөз тәртібін зерттеу аспектілерінің ішінен диахрондық тұрғыдан қарастыруды таңдап алады да, сөз тәртібінің семантикалық қызметіне қатысты «сема-рема» мәселесін қозғайды, яғни орыс тілі терминімен айтқанда «актуальное членение предложения» деген қазақ тіл білімінде күні бүгінге дейін сөз болмай келе жатқан тақырыпқа жол ашады» (4). Әрине мұны академик Р.Сыздықтың бұдан біразырақ айтқан пікірі деп қабылдаған жөн. Өйткені қазіргі қазақ тіл білімінде «тема-рема», «сөйлемнің актуальды мүшеленуі» кейінгі кездері зерттеу нысаны болғаны рас. Ал бұл тақырыптарға қатысты негізгі ой-идеялардың Қ.Жұбанов еңбектерінде жатқандығы даусыз шындық. Қ.Жұбанов өз зерттеулерінде функционалды-семантикалық өрістерді саралап көрсетпесе де, оның төмендегі ойлары модалділік категориясының мәселелеріне қатысты деуге болады. Ғалым сөйлемдерді жеке түрлерге бөлуінде дыбыс сазын басшылыққа алады. Осы негізде оларды хабар сазды
жалыныш мәндері шығады деп көрсетеді. Бұл ғылыми пікірлер де грамматикалық формалардың (бұл жерде рай тұлғасының) сөйленімде тілдік жұмсалымдағы қызметінің тілдік ортаға, сонымен қатар сөйлеу жағдаятына байланысты болатындығын аңғартады. Профессор Қ.Жұбановтың сөйлемге қатысты тұжырымдарынан сөйлемді басқа тілдік бірліктерден ажыратып көрсетуге негіз болатын белгінің бірі ретінде сөйлем модалділігін айтып отыр деп санаймыз. Бұл термин ғалым еңбектерінде дәл осылай аталмағанымен, сөйлем мазмұнына сөйлеушінің қандай да бір қатынасы болатынын көрсетіп, оның дауыс сазымен берілетіндігін саралаған пікірлері сөйленімнің Ш.Балли ХХ ғасырдың 50-жылдарының соңында көрсеткен диктум және модус деген бөлінісінен көп бұрын айтылғандығы айқын. Бұл тіл біліміндегі модалділік категориясының зерттелуіне, аталмыш категорияның басқа тілдік құбылыстардан ерекшелігін дәлелдеуге негіз болды. Осы ретте Қ.Жұбанов тілдік бірліктердің нақты семантикалық табиғаты олардың тілдікжәнетілдік емес орта жағдаяттарына байланысты нақтыланатынын былайша түсіндіреді: «Бір одағайға бір түрлі жағдай керек, 195
ал екіншісі – басқа жағдайды керек етеді. Мысалы, тек, тәйт, қой, әй, а? сөздері тыңдаушысы болмаса одағай болмайды, әрине, ия, пәлі, жақсы, мақұл, дұрыс, рас, жарайды, жөн сияқты қоштау одағайларына тиісті сөз алқасы керек...». Ғалымның соңғы «қоштау одағайлары» деп отырғаны лексикалық бірліктері қазіргі қазақ тіл білімінде мақұлдау модалділігін білдіретін модаль мағыналы сөздер ретінде қарастырылады (88). Демек, ғалым ойлары кейінгі буын зерттеушілерінің ізденістеріне арқау болып, әрі қарай түрлі қырларынан жетілдіріліп отыр.
Әлемдік тіл білімінде 1970-жылдары ғана зерттеуге көңіл бөліне бастаған гендерлік лингвистика мәселелеріне профессор Құдайберген Жұбанов 30-жылдары-ақ тоқталған болатын. Профессор Қ.Жұбановтың осы салаға қатысты тұжырымдарын айқындай түсу үшін ғалым еңбегінен сілтеме келтірейік: «Сөйтіп үнемі өзгеріс үстінде болатын тіл жүйесі кенжелеп қалып отырады, оның мағынасынан гөрі де формасы өте баяу өзгереді, бұғанәйел жынысты, еркек жыныстысөздер (қою жазумен берген біз – С.Құлманов) дәлел бола алады». Бұл сілтемеге түсінік беріп жатудың өзі артық болар. Өйткені ғалым қандай да бір тілдік құбылысты қарастыра отырып, оның басқа да құбылыстармен (тілдік немесе тілдік емес) байланысты екендігін көрсетіп отырған. Аталған сілтемеден Қ.Жұбановтың тіл біліміндегі гендерлік зерттеуге бастау салғаны аңғарылады және бұл жайында профессор Г.Смағұлова былай деп баға береді: «Қазақ тіл білімінде гендерлік лингвистиканың зерттелуіне назар аударғанда алдымен ойға оралатын жайт – бұл мәселенің алғашқы ғылыми және танымдық бастау көзі – қазақ тіл білімінің негізін салушылардың бірі – Құдайберген Жұбановтың есімімен байланысты екендігі» (88, 240-242). Сонымен қатар, кейбір сөздердің этимологиясына байланысты ғалым айтқан пікірлер де гендерлік лингвистика саласындағы зерттеулерге негіз болары сөзсіз. Мысалы, ол «Көне түріктер бұрын бала деген жалпы атауды ұғлан деп қолданып, реалистік мәнін ашу мақсатында ер ұғлан, қыз ұғлан деп жыныстық ұғымды айырып атаған. Қазіргі тілімізде ұғлан сөзі көтеріңкі немесе асқақ стильде қолданылатын лексема. Ол оғыл – оғлан – оғлақ – ұғыл – ұл деген варианттармен бірге ер бала, ұлан дегенді білдіреді. Бұл сөз қыз эпитетімен бұл күнде қолданылмайды», – дейді. Сол сияқты Қ.Жұбанов: «Тіл адам баласының барлық табыстарын білдіреді. Адам баласының өрлеу жолындағы ізінің тілге бедері түскен. Бұл жоғарыдағы айтылғандардан да белгілі. Қазақтың «балам» деуі патриархат заманының қалдығы, өйткені бұл сөз ру деген сөзге байланысты: ұру – ұрық – ұрығ – ұру. Бұл хасыл (асыл) – тек. Көрінген баланы «балам» деуі – некесіз заманнан қалған мұра. Ол заманда әйелдің жасы үлкені ана, апа болған. Бұлар да ру аты сияқты аталған. Еркектің үлкені ата болып аталған, қыз – кішкене әйел дегенді білдіретін сөз, оны 196
кішкене дегенді білдіреді», – деп көрсетеді. Профессор Қ.Жұбанов еңбегінен талданған бірер дәйектемелер қазақ тілтанымында гендерлік бағытта ғылыми ой зерделеуге бағдаршам іспеттес болды. Өйткені автор келтірген мысалдар тілдегі гендерлік оппозицияны құрайтындықтан, гендерлік лингвистиканың ұлт
әдебиетімен, лингвомәдениетаныммен, этнолингвистикамен, когнитивті лингвистикамен, психолингвистикамен, әлеуметтік лингвистикамен тығыз байланыста қарастырылуына негіз болды.
Тіл білімінде паралигвистика деп аталып, нақты зерттеу нысанына айналған саланың да бастауында тұрғандығына ешкімнің де күмәні бола қоймас. Бұл турасында Э.Оразалиева: «...қазіргі тіл білімінде ым тілін арнайы зерттейтін сала паралингвистика деп аталып, оның кейбір элементтері 20- ғасырдың 30-жылдарынан бастап Н.В.Юшманов еңбектерінде кездессе, жалпы ұғымның өзін 40-жылдарда А.А.Хилл енгізді. Ал лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте келтірілген деректерге назар аударсақ, паралингвистика тек ХХ ғасырдың 60-жылдарында ғана нақты қолға алына бастады. Олай болса, 30-жылдары жазылып, 60-жылдары жарық көрген Қ.Жұбановтың лингвистикалық тұжырымдамалары тек қазақ тіл білімі деңгейінде ғана емес, әлемдік ғылымда да өз бағасын алар деген сенімдеміз», – деп тұжырымдайды (89). Қ.Жұбановтың гендерлік паралингвистикалық тұжырымдарынасүйенсек: «ым тілі белгілерінде дыбыс ымдары да болған,
Профессор Қ.Жұбанов коммуниканттар арасында тілдік емес құралдар, яғни бейвербалды амалдар туралы талдауларында гендерлік ерекшеліктерді сөз
етеді. Ғалым:
«Күншығыста әйелдер тұрмысы ерекше жағдайдаболғандықтан, әйелдерге арнаулы түрлі әдет-ғұрып ерекшеліктері мұнда жиі ұшырайды. Сол әдеп-ғұрып өзгешеліктердің бірі – осы күнге дейін Кавказда армян, грузин, түріктер арасында сақталған әйелдердің ым тілі. Жаңа түскен келіншек қай жерде бір айға, қай жерде бір жылға дейін ата- енесімен дыбыстап сөйлеспейді, ымдап сөйлеседі. Бұл тілді армяндар «нашнауар» дейді. Нашнауар – сондай бай, сондай ұшталған тіл. Мұнымен әйелдер сумаңдатып ала жөнелгенде дыбыс тілінен еш кемдігі жоқ сияқты», – деп, әртүрлі халық әйелдерінің өзіне тән мимикалық тілі болатынын айтады. 197
Ғалым қазақ әйелдерінің тілдік ерекшелігі туралы мынадай гендерлік дәлелдер келтіреді: «жүйелі болмаса да, әйелдерге ғана арнаулы, әйел тілінің өзгешелігі қазақта да жоқ емес. Сол өзгешеліктердің бірі әйелдерде ғана болатын «ернін шығару» (кеміткенде), «бетін шымшу» (ұятсынғанда), «аузын шылп еткізу» (таңданғанда), «аузын быртылдату» (кекеткенде). Міне, мұның соңғы екеуінде үнсіз ым ғана емес, дыбыс шығару да бар. Бірақ дыбыс айырынды (членораздельный) емес». «Аузын шылп еткiзгенде» еpiндеpi «в» дыбысын шығаpады, тiлi «д» дыбысын шығаpаpдағы қалыбында болып, деpеу iштен келген ауа тiлдi тiс түбiнен, еpiндеpдi бip- бipiнен айыpып шығады. Жалғыз айыpмасы «в» мен«д» бipден шығады және еpiндеpi бip-бipiнен тегiс көтеpiледi (сондықтан шылп етедi), «в»-ны шығаpаpда тек оpтасы ғана ашылады. «Аузын быpтылдатқанда» еpiндеp алдымен «п» дыбысын шығаpады да, аз мезгiл «қ»-ны шығаpаpдағы қалыпта тұpып, сонан кейiн қос еpiндi «б» дыбысын, ақыp аяғында «т» дыбысын шығаpады. Бipақ бұлаpды сондай тез тiзiп өтедi, баpлығы қосылып кетедi», – дей келіп, әйел затына тән био-әлеуметтік, этномәдениеттік ерекшеліктерге сәйкес ым тілінің фонациялық амалдарына да егжей-тегжей түсініктеме береді. Филология ғылымдарының докторы
Э.Н.Оразалиеваның: «...Қ.Жұбанов ым тілінің тек қимылмен шектеліп қалмайтынын, оның «дыбыс шығару процесі осы күнгі тіл дыбыстарының жүйесіне келмейтінін», әрі, ең бастысы, қарым-қатынастың бұл түрі «адам мен адам арасында ғана жүретінін», «хабар берудің» ерекше амалдарын құрайтынын дәл анықтаған. Бұл мәселелердің көпшілігі жалпы тіл білімінде тек бүгінгі күні дәйектеліп, жан-жақты талданып зерттелуде. Осыған сәйкес, паралингвистикалық (паратілдік) элементтердің функционалды-семантикалық ерекшелігін айқындау арқылы адам
қарым-қатынасының онтогенетикалық, эгоцентристік, психофизикалық әрі әлеуметтік нормаларын жүйелеуді мақсат етеді», – деген ойы жоғарыдағы пікірлерді нақтылай түседі (89). Проф. Қ.Жұбанов ым тілінің қатысымдық қызметімен қатар, ұлттық- мәдени ерекшелігіне талдау жасай отырып, оның әртүрлі халықтарда өзіндік сипатпен, ерекше жүйемен қолданылатындығына зер салады, сол арқылы бейвербалды амалдардың қоғамдық, этникалық әрі психологиялық табиғатын сұрыптауға мүмкіндік береді.
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|