I.  Формирование  инклюзивной  культуры

 
89 
По  второму  параметру  -  поддержкой  считаются  любые  действия, 
способствующие  тому,  чтобы  школа  надлежащим  образом  реагировала  на 
разнообразие потребностей своих учеников. Все виды поддержки разрабатываются в 
соответствии с инклюзивными принципами и объединяются в общую систему. 
Ш. Развитие инклюзивной практики 
Этот  индикатор  показывает  направление    развития    практики  обучения, 
отражающей  инклюзивную  направленность  культуры  и  политики  школы.  При 
внедрении  такой  практики,    на  уроках  обязательно  учитывается  разнообразие 
потребностей учащихся, а ученики поощряются к активному участию в собственном 
образовании, основанном на опыте и знаниях, полученных вне школы.  
Развитие  инклюзивной  практики  предполагает  наличие  следующих 
параметров: 
3.1 Управление процессом обучения 
3.2  Мобилизация  ресурсов  (библиотечный  фонд  школы,  материально-
техническая  база  школы,  психолого-педагогическая  поддержка,  государственный 
культурный фонд) 
Сотрудники  школы    проявляют  активную  заинтересованность  в  поиске 
дополнительных  ресурсов, не только материальных. Поиск ресурсов, которые могут 
быть  задействованы  для  поддержки  обучения  и  полноценного  участия  каждого 
ребѐнка  в  школьной  жизни  ведѐтся  среди  всех  сотрудников  школы,  родителей 
(опекунов) и среди местных сообществ. 
Каждый  из  индикаторов  состоит  из  ряда  вопросов  или  утверждений.  Вопросы 
подсказывают, каким образом детально проработать значение каждого индикатора и 
способствует  глубокому  рассмотрению  той  проблемы,  которую  выявляет  данный 
индикатор и помогает выявить уже существующие в школьном сообществе знание и 
представление  касающейся  этой  области.  Вопросы  позволяют  точнее  определить 
текущую  ситуацию  в  отношении  инклюзии  и  предлагают  альтернативные  пути 
решения проблемы, а также могут быть использованы в качестве критериев оценки.  
На  основе  вышеизложенного,  считаем  целесообразным  адаптировать  уже 
существующие  и  успешно  апробированные  во  всем  мире  индикаторы    с  учетом 
социально-экономических,  психолого-педагогических  и  культуральных  условий 
страны по решению проблем иклюзивного образования.  
Таблица-1 
ИНДИКАТОРЫ РАЗВИТИЯ ИНКЛЮЗИВНОГО ОБРАЗОВАНИЯ 
 
1 блок  
Формирование 
инклюзивной культуры 
2 блок  
Уровень развития 
инклюзивной политики 
3 блок  
Развитие инклюзивной практики 
1.1 
Построен
ие  
образоват
ельного 
сообщест
ва  
 
1.2 
Принятие 
инклюзивны
х ценностей 
 
2.1 
Развитие 
школы 
для всех 
 
2.2 Органи 
зация под 
держки 
политики 
инклюзив 
ного 
образова-
ния 
 
3.1  
Управ 
ление 
процессом 
обучения 
3.2 Мобилизация ресурсов 
(библиотечный фонд 
школы, материально-
техническая база школы, 
психолого-педагогическая 
поддержка, 
государственный 
культурный фонд) 
 
Индикаторы 
                                                                                                                                 

 
90 
Таблица-2                  
 
ПРИМЕРНАЯ ФОРМА  ОПРОСНОГО ЛИСТА 
Индикатор 1.1.1: Каждый чувствует, что ему в школе рады и относятся  
доброжелательно. 
 
 
№ 
 
Вопросы 
Предполагаемые  ответы 
«полностью  
согласен» 
согласен до 
определѐнн
ой 
степени» 
не 
согласен 
«нужна 
дополните
льная 
информац
ия» 
1 
Когда люди впервые приходят в 
школу, чувствуют ли они, что им 
здесь рады? 
 
 
 
 
2 
Дружелюбно ли школа настроена по 
отношению ко всем  
ученикам, включая детей с 
нарушениями здоровья, иностранцев, 
беженцев? 
 
 
 
 
3 
Хорошо ли в школе относятся ко всем 
родителям/ опекунам и членам 
местного сообщества? 
 
 
 
 
4 
Доступна ли всем родителям и членам 
местного сообщества (культурно-
досуговые центры, транспортные 
агенства, национальные диаспоры, 
медицинские центры и т.д.)  
информация о школе, независимо от 
их родного языка или нарушения 
здоровья? ( информация переведена, 
записана на кассету, набрана 
шрифтом Брайля или крупным 
шрифтом.) 
 
 
 
 
5 
Доступны ли переводчики с языка 
жестов или родного языка ребѐнка, 
когда в них возникает 
необходимость? 
 
 
 
 
6 
Насколько чѐтко говорится в 
брошюре, рассказывающей  
о школе, или любой другой 
информации, которая 
предоставляется устраивающимся в 
эту школу  на работу, о том, что 
школа полностью поддерживает 
разнообразие  
учеников и их культур? 
 
 
 
 
7 
Зайдя в школу, сразу ли можно 
получить полное представление о 
школе и о тех, кто в ней 
 
 
 
 

 
91 
 
Подсчет результатов производится из расчета: общее количество вопросов = 100 %. 
Опросные  листы  можно  заполнять  индивидуально,  а  затем  сравнивать,  чтобы 
обсудить различные подходы. 
Другой  способ  –  сортировка  карточек  на  четыре  стопки  в  зависимости  от  того, 
насколько точно написанные на них индикаторы характеризуют данную школу. 
Заполнение  опросных  листов  или  сортировка  карточек  нужны  для  того,  чтобы 
определить приоритетные направления. При использовании опросных листов следует 
помнить, что обобщать следует именно приоритеты, а не ответы на все вопросы. 
Внутри  группы  необходимо  организовать  обсуждение  возникших  при 
использовании индикаторов идей и вопросов, требующих детального рассмотрения в 
будущем. 
 
 
Л.Н. Ибраимова 
 
ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ - ҚУАТТЫ МЕМЛЕКЕТ НЕГІЗІ   
  
ӘӚЖ 37.01 
       И 14 
                                                      
 Мемлекет  кӛптеген  отбасылардан  құралған  құрылым  болса,  отбасы  мәселелері  
әке –ананың,  дана халқымыздың дәстүрлі рухани дүниетенымымен ұштасып жатыр. 
Кӛп қиындық кӛріп даналыққа жеткен, кӛпұлтты, кӛпконфессиялы қазақ елі 20 жылда 
Елбасымыздың бірлік пен сабырлыққа негізделген дана саясаты негізінде рухы биік, 
ӛрісі кең, қуатты, әлем таныған, мемлекетке айналды.  
Дамыған  елу  елдің  қатарына  қосылу  дегеніміз,  әрбір  отбасының  мәдени, 
әлеуметтік,  экономикалық  жағдайы  ӛте  жоғары  жағдайда  болуы  қажет  деген  сӛз. 
Елбасымыз  Н.Назарбаевтың  «Қазақстан  –  2030»  Қазақстан  халқына  Жолдауында: 
«Бізге  жергілікті  деңгейде  де  отбасын,  әйелдің  жүкті  кезін  және  балаларды 
тәрбиелеуді  қолдаудың  жаңа  жолдарын  табу  керек.  Неке  мен  отбасы  институтын 
нығайтудың  жолдарын  мұқият  талдау,  жалғыз  басты  аналар  проблемасын  шешу 
керек. Егер біз адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің 
алдындағы,  ал  ең  бастысы  балаларының  алдындағы  жауапкершілігін  күшейтуге 
работает/учится? 
8 
 
 
 
Бережно ли школа относится к 
местным культурам, особенно при 
использовании указателей и на 
школьных стендах? 
 
 
 
 
9 
Чувствуют ли ученики, что классы 
или комнаты для занятий  
принадлежат им? 
 
 
 
 
10  Чувствуют ли ученики, родители, 
сотрудники школы, попечители  
и местное сообщество, что школа в 
целом принадлежит им?  
 
 
 
 

 
92 
тиіспіз. Ата-аналар балаларына, ал балалар ӛздерінің қартайған ата-аналарына қамқор 
болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда  – еліміз үшін алаңдамауға 
да  болады.  Бұл  ұсыныстар  Қазақстан  халқына    тән  болған,  оларды  жандандырып, 
жан-жақты қорғау қажет» делінген.  
Қазақстан Республикасының 2011- 2020 жылдарға дейінгі білім беруді дамытуға 
арналған  мемлекеттік  бағдарламасының  түбегейлі  мақсаты  да  әлемдік  ӛркениетке  
сай  тәрбие  беру,  ақпараттық-интеллектуалдық  ресурстарды  ӛз  бетімен  ала  отырып, 
талдай  білетін,  идея    бере  алатын,  ылғи  даму  үстінде  болатын,  адамгершілік 
тұрғысынан  жауапты  шешімдер  қабылдауға  қабілетті  жеке  тұлғаны  қалыптастыру 
болып отыр. 
Әсіресе  елбасының  2004  жылдың  наурыз  айындағы  «Бәсекеге      қабілетті 
Қазақстан  үшін,  бәсекеге  қабілетті  экономика  үшін,  бәсекеге  қабілетті  халық  үшін» 
атты  халыққа  Жолдауында:  «Ұлттың  бәсекелестік  қабілеті  бірінші  кезекте  оның 
білімділік  деңгейімен  айқындалады.  Келешекте  мұғалім  мамандығы  ең  беделді... 
мамандықтардың  бірі  болуы  керек.  Әрине  мұғалімнің  ӛзі  де  уақыт  талабына  сәйкес 
болуы міндетті» делінген. 
Бұл айтылғанның педагогикалық мәні мынада: 
Бәсекелестік  –  қашанда  дамудың  басты  құралы,  ал  қабілеттілік  кез  келген  іс-
әрекеттің тиімді шешілуіне икемділік. Бұдан Қазақстан, оның экономикасы мен халқы 
бәсекеге қабілетті болу үшін ұлттың бәсекеге қабілеті болу керек, ол қабілет ұлттың 
білімділік  деңгейімен  айқындалады.  Ұлттың  білімділік  деңгейі  жоғары  болу  үшін 
мектептің жаңа типін құру және жаңа формациядағы педагог даярлау қажет. 
Жаңа  типті  мектеп  –  ол  ұлттық  мектеп,  жаңа  формациядағы  педагог  тек 
педагогикалық  жоғары  оқу  орнында  даярланады.    Сондықтан  да  Президенттің 
ұсынысымен Қазақстанда бес  педагогтік институт ашылды, соның бірі - біздің Тараз 
мемлекеттік педагогикалық институты. 
Жалпы  білім  беретін  қазақ  мектептерінің  оқушыларына  ұлттық  тәрбие  берудің 
және оған болашақ мұғалімдерді дайындаудың бағдарлы идеялары еліміздің тұңғыш 
президенті  Н.Ә.Назарбаевтың  «Қазақстан-2030»  халыққа  Жолдауының  «Қазақстан 
мұраты»  бӛлімінде  былай  айтылған:  «...  Олар  бабаларының  игі  дәстүрлерін  сақтай 
отырып,  қазіргі  заманғы  нарықтық  экономика  жағдайында  жұмыс  істеуге  даяр 
болады. Олар... күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы, ӛз елінің патриоттары болады... Олар 
ұрпақ тәрбиесінде дана болады: оның саулығына, біліміне және дүниеге кӛзқарасына 
қамқорлық жасайды...»  делінген.  
Бұл  стратегиялық  міндетті  шешудің  жаңа  жолдарының  бірі  қазіргі  отбасылық 
тәрбиені  жақсарту,  ол  үшін  қазақ  халқының  отбасылық  тәрбиесін  ұлттық  құндылық 
ретінде жандандырып, оны әрбір отбасына ендіру қажет. Отбасылық тәрбие – ұлттық 
тәрбиенің,  қуатты  мемлекеттің  негізі,  ал  ұлттық  тәрбие  алған  ұрпақ  еңбекқор,  дені 
сау,  білімді,  ақылды,  иманжүзді,  адамгершілігі  мол,  сұлу  да  сымбатты,  ұлтжанды 
азамат  болып  ӛседі.  Қазақ  халқында  отбасылық  ұлттық  тәрбие  ана  құрсағынан 
басталып, адамды ӛмір бойы және оны ол дүниеге шығарып салумен аяқталатын әдет-
ғұрыптар  мен  салт-дәстүрлер  негізінде  үздіксіз  жүргізіліп,  іс-әрекеттер  мен  қарым-
қатынастар арқылы жүзеге асырылған. 
Жас  ұрпаққа  ұлттық  тәрбие  берудің  негізгі  бағдарлы  идеялары  еліміздің 
Президенті  Н.Ә.Назарбаевтың  «Қазақстан  -2030»  бағдарламасында  былай  деп 
жазылған:  «Толық  ӛркениетті  ел  болу  үшін  алдымен  ӛз  мәдениетімізді,  ӛз 
тарихымызды  бойымызға  сіңіріп,  содан  кейін  ӛзге  дүниені  игеруге  ұмтылғанымыз 
жӛн».  Ӛзінің «Туған елім - тірегім» кітабында «Кешегі бабамызбен ғана емес, бүгінгі 

 
93 
бағамызбен,  ертеңгі  шамамызбен  де  мақтана  алатын  ұлт  болуды  ойлауымыз  керек»  
деген болатын. 
Олай  болса  басты  мақсат  -  жас  ұрпақты  ұлттық  игіліктер  мен  адамзаттық 
құндылықтар, рухани-мәдени мұралар сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеу.  
Рухы асқақтаған, бірлік пен сабырлыққа негізделген толеранттылық саясатының 
жемісі  негізінде  ӛзге  ел,  ұлт,  ұлысқа  үлгі  болар,  ұстанымы  мықты  отбасындағы 
тәрбие жемісі – отбасы,  оқу орны, әлеуметтік орта мен  ата-аналардың, ұстаздардың 
дүниетанымына  сәйкес  және    жас  ұрпақтың    парасатты  ойы,    нақты  ісі  мен  жүріс-
тұрысына, қарым-қатынасына байланысты болып тұр.  
Ӛтпелі  кезеңнің  қиыншылықтарынан  ұлт  рухының  әлсіріп,  ӛскелең  ұрпақтың 
дүниетенымына  сәйкес  ұстанымы  қалыптаса  қоймағанын  пайдаланып,  жеріміз  бен 
байлығымызға қызыққан түрлі ағымдар мен секталар санамызды жаулап алу әрекеті 
мен  ақпарат  құралдары,  білім  мен  тәрбие  салалары  арқылы  қаржысы  мен  айласын 
аямай,  пиғылдарын  іске  асыруда.  Бұның  салдары  экономикамыз  бен  мәдени 
дамуымызға  әсер  етіп,  ӛмірлік  кӛзқарасы  қалыптаспаған  жастарымыздың  шет 
мәдениетіне  еліктеп,    теріс  іс-әрекеттерге,  атап  айтқанда,  мақтаншақтық  пен 
мансапқорлық,  жауыздық  пен  жезӛкшелікті,  маскүнемдік  пен  парақорлықты 
күшейтіп, ұлттық құндылықтарымызды  әлсірету мақсатымен  еліміз  бен  бірлігімізге 
қарсы  насихат  кӛріністері  жағдайында  не  істеу  қажет?  –  деген  мәселелер  ел 
зиялылырын толғандыруда.  
Ақпараттық  құралдарының  сӛзіне  сенсек,  қазіргі  қазақ  жастарының  арасында 
120.000 қыз үйде отырса (тұрмыс құрмаған), 40.000 астам сүрбойдақ бар екен. Қазақ 
қыздарының  жат  қылықтарға  баруы  (жезӛкшелік,  шылым  және  наркотикалық 
заттарға  әуестілігі)  кӛптеп  барады.  Халық  болып,  мемлекет  болып  жан-жақты  күрес 
жүргізу  қажет.  Халқымыз  қыз  психологиясының  ерекшелігін  жақсы  түсіне  білген. 
Әрбір  отбасы  әке-шеше,  аға-жеңге  бойжеткен  баласын  ылғи  да  жібектей  мінезімен, 
уыздай  тәтті  қылығымен,  іскерлік-ұқыптылығымен  кӛргісі  келген.  Оларды 
кішкентайынан  кӛздің  қарашығындай  сақтап,  әлпештеп,  мәпелеп  жаны  мен  арының 
таза,  мінезінің  жайсаң  болуын  қадағалап  отырған,  жасӛспірім  шақтағы  олардың 
балқыған,  шалқыған,  еліктегіш  қасиеттерін  ескеріп,  оған  «Қырық  үйден  тыю»  салу 
керектігін де үнемі еске алған. 
Халықтың  дәстүрі  қыз  бала  тәрбиесінде  ереже  ұсынбайды,  тек  бағыт-бағдар 
береді,  ӛнеге  кӛрсетіп,  әдептілік  жӛн-жосығын  нұсқайды.  Оның  барлық  сыры  мен 
сынына  әдебі  мен  мінезіне,  тілі  мен  дініне,  мінезі  мен  құлқына  орай  ӛрілген  тӛрт 
ұғым  тӛңірегінде  топтасады.  Бүгінгі  бойжеткен  ертеңгі  отбасы  ұйытқысы, 
болашақтағы асыл жар, аяулы ана, ел ардағы ақылман әже. Бала тәрбиесіндегі әйел-
ананың  орны  ерекше.  Ӛйткені  ана  тілі,  ұлттық  ерекшелік,  адамға  жақсылық  атаулы 
ана  сүтімен  сіңеді. Сондықтан  әйел  болмысының  ӛзгеруінің әлеуметтік  себептерінің 
алдын  алып,  оны  әуел  бастағы  табиғат  алдындағы  ұлы  міндеті  –  бесігінен 
ажырамауына қамқорлық жасау.  
Баланы  кішкене  кезінен  анасының  сүтін  ӛтеуге  баулу,  бүкіл  қоғамда  әйелге, 
анаға  ерекше  ілтипат  қалыптастыру,  оған  қамқорлық  жасау  қажет.  Сондай-ақ  бала 
тәрбиесіндегі  әкенің  жауапкершілігін,  тәрбиелеу  мүмкіндіктерін  арттырудың  да 
маңызы ерекше. Ӛйткені отағасы – шаңырақтың қорғаны, асыраушысы, қамқоршысы, 
ақылшысы.  Сондықтан  қазақ  әулетінің  ер-азаматты  бағалау,  пір  тұту  дәстүрін  одан 
әрі жалғастыру қажет.  
Қыз баланың тәрбиесі  ең алдымен анаға байланысты. «Шешесін кӛріп қызын ал, 
аяғын  кӛріп  асын  іш»  деген  мақал  тегін  айтылмаған.  Әулеттен  әулетке  қалған  мұра 

 
94 
имандылық пен инабаттылық болса «Жігіттің жақсысын – қыздай, қыздың жақсысын 
– уыздай» деп айтуда да терең мән жатыр. 
Елбасымыз    Нұрсұлтан  Әбішұлы  Назарбаев  «Қай  заманда  болмасын  отбасы 
бақыты  -  әйел-анаға  байланысты  болған.  Шығыс  халықтарының  арасында,  жалпы 
мұсылман әлемінде әйел затын бӛлекше бағалайтын, қарындасты қатты қастерлейтін 
халықтың  бірі  де,  бірегейі  де  –  біздің  қазақ»  -  деп  қоғамдағы  әйелдерге  деген 
қамқорлықты айтады.  
Тағылымы  мол  тарихқа  кӛз  жүгіртсек,  VІІ-VПІ  ғасырда  пайда  болған  оғыз-
қыпшақ  мемлекетінің  оғыз  тайпасынан    шыққан    әйгілі  ақын,  күйші,  дарынды  
данышпан,  Қорқыт  тағылымдарында  отбасындағы  ең  әуелі  ананы  сыйлау,  әкені 
құрметтеу,  отбасындағы  жарасымды  қарым-қатынас,  ұл  мен  қыз  тәрбиесі,  әйел-
ананың  ақыл-ойы  ерге  беріліп,  ел  үшін  ерлік  жасауға,  ана  абыройы,  отбасының 
татулығы қастерлене баяндалады. 
Ата - ердің инабаты, ұлттың ұлағаты, қасиеті, - деп біледі Қорқыт атамыз. Қорқыт 
ата  әйелді  тӛрт  түрге  бӛледі:  Тұқымды  аздыратын  әйел,  ӛмірін  тоймен  тоздыратын 
әйел,  үйдің  тірегі  болатын  әйел,  не  айтсаң  да  қозғалмас  әйел  сияқты  түрлерін 
салыстыра сипаттап, әйел-ананың қоғам дамуына негіз болатынын дәлелдейді. Әрбір 
халықта  адамдар  арасындағы  қарым-қатынасты,  бала  тәрбиесін,  отбасылық  ӛмірді 
сипаттайтын  жазба  ескерткіштер    болғанын  тарихтан  білеміз.  Сол  сияқты,  Жүсіп 
Баласағұнның    ірі  туындысы  «Құдатғу  білік»  (құт  әкелетін  білім,  ғылым  поэмасы) 
адамзатты ойландырып келген қызды тәрбиелеу сұрақтарына жауап беретін болады. 
Жүсіп  Баласағұнның  ерекше  кӛңіл  аударуға  тұратын,  бүгінгі  педагогикалық 
қағидалармен  терезесі  тең  тұрып  пікір  таластыра  алатын  пайымдауларының  бірі  – 
баланы бӛтен жерге бермей, ӛз қолында,  үйде тәрбиелеу мәселесі. 
Ай маңдайлы ұл-қыз туса алдында, 
Үйіңде ӛсір бӛтен жерде қалдырма. 
Қолдан ерте шығарсаңыз сіз егер, 
Ұл-қыздан қайыр жоқ үмітіңді үзе бер. 
Ал,  қазіргі  адамзат  даму  барысында  балалардың  ата-анасынан,  әсіресе  ана  
тәрбиесінен,  аналық  мейірімнен,  шапағаттан  шеттетіліп,    балабақша,  «няня»  жалдап 
ӛз баламыздың тағдырын ӛзгеге тапсыру жайлап бара жатқандығын сол кездің ӛзінде 
сезгендей    әсер  қалдырады.  Ол  қандай  тәрбие  алды,  қандай  орта  кӛрді.    Оған  кӛз 
жеткізген жоқпыз. 
«Қызыңды үйден ұзатпа алыс, жүгін ер, 
Егер шықса, тура жолдан сүрінер! 
Қыз да бір ет, сақта, бапта қалайды, 
Сақтамасаң ет бұзылар, не пайда? ,-  деп қыз бала тәрбиесіне терең  мән берген. 
 Орта  ғасыр  ойшылы  М.Қашқари  ата-аналарға  балаларыңыз  ӛскенде  оларды 
отбасын  құруға  дайындап,  үйленуге  жол  сілтеңіз  дейді.  Онда  балаларды  ӛздерінің 
ұнатып  қалаған  адамдарына  қосылуын  қолдауын  жӛн  кӛрді.  «Ей  перзентім,  күйеу 
бала сүйкімді болсын, қызыңды кӛріксіз адамға берме. Ӛйткені, қыз кӛріксіз жігітке 
кӛңілі  елікпейді»,  -  деп  ата-аналарға  қыз  баласының  сезімін  бағалап  кӛңілі  қалаған 
адамына  тұрмысқа  шығуын  қолдауды  кеңес  береді.  Сонымен  қатар,  М.Қашқари 
отбасында татулық пен ынтымақтастық болуы үшін жар таңдауда үнемі адам ӛзінен 
дәрежесі тӛмендеу жердің қызына үйленуге немесе ӛзінен тұрмыс-дәрежесі тӛмендеу 
жігітіне  тұрмысқа  беруді  дұрыс  деп  санайды.  Оған  дәлел  «Күйеу  балаң  мемлекет 
және  қызмет  бабы  жағынан  сенен  тӛмен  дәрежеде  болуы  керек.  Демек,  сені 

 
95 
пайдалансын,  сен  күйеу  балаңды  пайдаланба.  Қызың  ізет,  үрмет,  рақатпен  ӛмірін 
ӛткізсін. Сондықтан да күйеуден кӛп нәрсе талап етпе», - деген сӛздері дәлел. 
Қазақ ағартушылары Ыбырай мен Абай да отбасы тәрбиесіне айрықша мән берді. 
Абай  әйелді  кем  тұтқан  жоқ,  ерлермен  тең  қоғамның  белсенді  мүшесі  санады. 
«Масғұт» поэмасында Масғұт қарақшының қолына түскен қарт адамды арашалайды. 
Сонда  қарт  «Сен  маған  жақсылық  жасадың,  енді  мен  саған  қарамын  қайтарайын, 
Ертең  пәлен  уақытта  қаланың  сыртындағы  молаға  кел»  дейді.  Келген  соң  әлгі  қарт 
Масғұтқа үш түрлі жеміс ұсынады.  
Ағын жесең ақылың жаннан асар 
Сары жесең байлығың судай тасар 
Егерде қызыл жеміс алып жесең,  
Ұрғашыда жан болмас сенен қашар,- 
дейді. Масғұт  қызыл  жемісті  таңдайды. Қарт оның  себебін сұрағанда,  «Әйел  де 
халықтың кӛп бӛлігі ғой, олармен дос болсам, маған қауіп жоқ»,- дейді Масғұт. 
Тектілікті  ту  еткен  ата-баба  дүниетанымына  келетін  болсақ,  отбасы  тірегі 
отағасының  дүниетанымына  сәйкес,  дәстүрді  қастерлей  білген  ұл,  қыз,  ата-ананың 
тәрбие кӛрген ортасына байланысты болған.  
  Адам  баласы  үшін  отбасынан  киелі  ештеңе  жоқ.  Ӛйткені  адамның  ой-санасы 
ӛсіп,  ақыл-ойының  кемелденуі  үшін  де  тіршілік  нәрі  санаға  отбасынан  кіреді, 
отбасында  кӛрген  жақсы-жаман  қылықтардың  бәрі  бала  сезіміне  әсер  етеді,  күллі 
парасат,  пайым  отбасынан  ӛрбиді  деп  ұғады.  Сондықтан  қазақ  салтында  отбасының 
тәлім-тәрбиесі  ерекше  дәстүр.  Сол  отбасының  ұйытқысы  –  әке  мен  ана.  Әке  – 
отбасының  иесі,  қорғаны,  қамқоры,  ал  Ана  –  отты  ӛшірмей,  маздатып  жағушы, 
жылылық  иесі.  Осы  екі  киеден  қуат  алған  ұрпақ  әрқашан  еліне  жақсылық  сәулесін 
себетін  айбынды  азаматқа  айналады.  Ата-ананың  мұраты  –  ӛрендерінің  жүрегіне 
ізгіліктің, салауаттың таза, мӛлдір, тұнық қалпымен дамуы.  
Қазір  дүние  жүзі  отбасы  құндылықтарына  қайта  мән  бере  бастады.  Біріккен 
Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы Халықаралық отбасы күнін белгіледі. 
Тамыз  кеңесінде  облыс  әкімі  Қанат  Бозымбаевтың  «Бала  тәрбиесінде,  әрине, 
отбасының атқаратын қызметін ештеңемен салыстыруға  келмейді. Ата-ана мен бала, 
ұстаз  бен  шәкірт  арасында  тәрбие  деп  аталатын  мораль  заңы  бар.  Олар  бірі-бірімен 
тығыз байланысты болса ғана, үлкен мақсаттарға жете алады... Баласының тағдырына 
әрбір  ата-ана  жауапты.  Ата-аналар  ӛз  кезегінде  мұғалімдерге  дұрыс  талап  қоя  білуі 
керек. Мұғалімдер  болса,  баланы жақсы оқытып, терең  білім беруге  міндетті» деген 
сӛзі  ата-аналар  мен  мұғалімдерге  ой  салса  керек.  «Жұмыла  кӛтерген  жүк  жеңіл» 
дегендей,  болашақ  ұрпағымыздың  тәрбиесі  мен  білімін  қалыптастыратын    -  мектеп, 
отбасы, қоғам. Сондықтан, мектеп пен отбасы тығыз байланыста болса, болашағымыз 
жарқын болмақ. 
Бүгінгі бала – ертеңгі қоғам мүшесі. Болашақ қоғам мүшесінің дені сау, саналы 
да қабілетті етіп ӛсіру үшін баланы балғын кезінен ӛмірге баулу керек.  
 Адамзат  ұрпағына  отбасының  аса  құнды  ықпалы  мен  әсерін  ӛмірдегі  басқа 
ешнәрсенің  күшімен  салыстыруға  болмайды.  Балаға  ата-ана  тәрбиесінің  орнын 
ешнәрсе толтыра алмайды. 
Отбасы  мүшелерінің  адалдық  пен  мейірімділік,  жауапкершілік  пен 
кешірімділікке негізделген қарым-қатынасының бала тәрбиесіне ықпалы зор. Алайда 
үлкендердің  мінез-құлқы  мен  іс-әрекеті  силауға  тұратындай,  жасӛспірімдерге  үлгі 
кӛрсететіндей  болуы  абзал.  Сондай-ақ  отбасы  тәрбиесінің  тағы  бір  артықшылығы 

 
96 
үйдегі  адамдардың  жас  шамасы  әртүрлі  болса  да,  бір-бірімен  рухани  жақындығы, 
мақсат ынтымақтастығында деп айтуға болады. 
Халықтың  ӛмір  жолында  қалыптасқан  ӛте  үлкен  тәрбиелік  мәні  бар  әдет-
ғұрыптардан туындаған салт-дәстүрлер тәрбие құралы болды. Заман кезеңдеріне сай 
әдет-ғұрыптың, салт-дәстүрдің озығы мен тозығы іріктеліп саралануының арқасында 
ӛмірге бірге қайнасқан салт-дәстүрлер қаншама құбылмалы заман ӛзгеріп жатса да, ӛз 
маңызын  жоғалтпай  тәлім-тәрбиенің  пәрменді  құралы  болып  келе  жатқаны  ӛмір 
шындығы. 
Қазіргі  таңда    отбасы тәрбиесінің кӛп аспектілі мәселелері  мемлекет  тарапынан 
қолдау  тауып,  елбасының  тікелей  бастамасымен  бірқатар  игілікті  істер  атқарылуда. 
Оған  әрбір  туылған  нәресте  үшін  берілетін  жӛргекпұлдың  пайыздық  ӛсуін,  балалар 
ауруханаларының  саны  мен  сапасының  артып,  балалардың  тегін  емделуін, 
балабақшалар  мен  мектептердің  кӛптеп  салына  бастауын  жатқызуға  болады.....  Бұл 
фактілер  халықтың  әлеуметтік-экономикалық  және  демографиялық  ӛсуге  деген 
ынтасын  біршама  арттырып  отырғандығын  кӛрсетеді.  Ӛкінішке  орай,    нарықтық 
қоғам жағдайында әлеуметтік бағытта бірқатар игі істер жолға қойылып тұрғанымен, 
отбасы  тәрбиесіндегі кемшіліктердің кӛрсеткіштері керісінше тӛмендемей отыр. 
Ӛйткені,  бүгінгі  қоғамда  отбасына  деген  кӛзқарастарда  ӛте  маңызды  ӛзгерістер 
орын алды. Нарықтық қатынастар экономикалық фактордың мәнін күшейте түсті, бұл 
ата-аналар  мен  педагогтардың  бүкіл  қызметінің  тұлғалық  -    педагогикалық, 
құндылық-адамгершілік  факторына  қайта  бағдар  жасау  керектігін  туғызды.  Қазіргі 
кезде  психологиялық  қорғаудың  және  оңды    әсерленушілікті  қалыптастырудың 
отбасы  қайнар кӛзі деген кӛзқарас бұзылды. 
Қазақ  отбасы  тәрбиесіндегі  мәдени  құндылықтар  деп  тӛмендегілерді  айтуға 
болады: 
1.
 
Жетілген адам, яғни «Сегіз қырлы, бір сырлы адам» тәрбиелеу. 
2.
 
Отанды,  халқын,  жерін,  елін  сүю.  «Атаның  ұлы  емес,  халықтың  ұлын» 
тәрбиелеу. 
3.
 
Адал,  арлы  азамат  тәрбиелеу,  яғни  «Малым  –  жанымның  садағасы,  жаным  -  
арымның садағасы». 
4.
 
Жеті атасын білуге тәрбиелеу. «Жеті атасын білмеген жетесіз». 
5.
 
Отбасы  шежіресі  және  мұрагерлік  (туыстық  қарым-қатынас,  үш  жұрт, 
отбасындағы кенже ұлдың ерекше рӛлі). Ата-баба дәстүрін жалғастыру. 
Радио  мен  телеарналарда  біраз  ұлттық  болмысымызға  сай  бағдарламалардың 
жүргізілуін  үлкен  игілікті  істің  бастауы  деп  санауға  болады.  Мәселен:  «Мың  бір 
мақал,  жүз  бір  жұмбақ»,  «Шаңырақ»,  «Бастаңғы»,  «Айтыс»,  «Асыл  жарым»  т.б. 
бағдарламалардың  жастарға  тәлім-тәрбиелік  құндылығы  ӛте  зор.  Біздің  ақпараттық 
құралдарымыз  қазақ  рухын  мақсатты  түрде  кӛтерудің  жолын  іздестіруі  керек.  Сол 
бағытта  жастарымызды  ұлттық  рухта  тәрбиелейтін,  ұлттық  құндылықтарымызды 
наксихаттайтын    облыстық  газет  беттерінде  арнайы  бет  ашылса  жӛн  болар  еді. 
Мысалы  теледидардың  балаға,  екі  қабат  әйелдің  жатырында  жатқан  6-7  айлық 
ұрықтың ӛзіне әсерін американдық ғалымдар ғылыми талдау жасаған. Сонда жаңағы 
кішкентай  ұрықтың  ӛзі  рок  музыкаларын  ойнағанда  кірпідей  жиырылып,  бүрісіп 
қалады  екен  де,  Моцартты  ойнағанда  бостандыққа  шыққандай  жазылып, 
рахаттанғандай  кейіп  байқалады  екен.  Бұл  мысал  біріншіден,  теледидардың  
жағымды,  жағымсыз  әсерін  айқындаса,  екіншіден,  дана  халқымыздың  бала  тәрбиесі 
оның анасының бойына бітуімен басталады деген кӛрегендігінің  дәлелі. 

 
97 
Енді не тіршілік жасасақ та ұлттық мүддені мақсат етуіміз керек. Себебі, Еуразия 
құрлығының  дәл  ортасында  орналасқан  біздің  еліміз  қазірдің  ӛзінде  Батыс  пен 
Шығыс  мәдениеттерінің,  ірі  діни  конфессиялар  мен  әртүрлі  саяси  кӛзқарастар 
арасындағы  бейбіт  сұхбаттың  алтын  кӛпіріне  айналып,  жаһандану  мен  бүкіләлемдік 
рухани бірегейлену процесінің асау иіріміне тартыла бастады. 
Еліміздің  бүгінгі  негізгі  мақсаты  –  бәсекелестікке  қабілетті  50  дамыған 
мемлекеттер  қатарына  кіру  болса,  оның  негізгі  алғышарттарының  бірі  –  жастарға 
жарасымды тәрбие беру.  
Елдің  туын  кӛтеріп,  тәуелсіздік  талаптарын  орындау  ісіне  батыл  бетбұрыс 
жасаған  бүгінгі  таңда  адамзаттық  игіліктерді,  халқымыздың  ғасырлар  бойы 
армандаған мәдени-рухани мұрағаттары мен ұлттық тәлім-тәрбие саласындағы, білім 
жүйесіндегі ізденістерін кӛрсету басты міндетіміз болып қала бермек. 
Қорыта айтқанда, отбасы – тәрбие бесігі болу керек, яғни жақсы тәрбие ананың 
ақ  сүтімен,  әкенің  асыл  сӛздері  мен  ӛнегелі  істерімен  берілуге  тиіс.  Еліміздің  Ата 
Заңының 27-ші бабында «Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-
ананың табиғи құқығы әрі міндеті» - деп ерекше кӛрсетілген. 
____________________ 
1.Назарбаев  Н.  Казахстан  –  2030:  Процветание,  безопасность  и  улучшение 
благосостояния  всех  казахстанцев:  Послание  Президента  страны  народу 
Казахстана. – Алматы: Білім, 1998. – 96 с. 
2.М.А.Әуелбай.  «Ақбастау»  рухани  тазалық  бағдарламасының  авторы.  Жанұя 
мен мектептегі тәрбие. 2011-2 
3.Беркімбаева  Ш.  Қазақ  мектебі  –  қазақ  ұлтының  бесігі.  –  Алматы: 
Этнопедагогика, 2006.- 17б. 
4.Ибраимова Л. Қазақ халқының отбасылық тәрбиесі. – А. Нұрлы Әлем, 2005. 
5.ҚР конституциясы. – Алматы: Қазақстан, 1995. – 48 б6. 

жүктеу/скачать 1,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: