Г.Ш. Сейдалиева, Р.Т. Закизянов, А.С. Жандарова

 
30 
воспитывает,  формирование  нового  сознания  у  тех,  кому  предстоит  жить  в  более 
цивилизованном мире. 
Эти  задачи  может  и  должна  решать  психологическая  наука  и  практика. 
Психология,  психологические  исследования  сегодня  востребованы  всеми  сферами 
социально-культурной деятельности человека. Данная концепция поворачивает нас 
лицом к субъективности человека. Индивидуальность, внутренний мир, самость - вот 
основные ключи развития личности гражданина суверенной республики. Сегодня в 
психологии  речь  должна  идти  о  сущности  самого  человека  -  его  саморазвитии. 
Психология должна стать стержнем проектирования новою образования.  
Психологизация  всех  уровней  -  корень  успешной  реализации  этого  проекта. 
Любая концепция должна основываться на какой-то научной основе, идее. С нашей 
точки зрения, ее основной лейтмотив - это личностно-ориентированное образование, 
направленное  на  развитие  индивидуальности  и  потенциала  детей,  что  будет 
способствовать их самореализации. 
Мы  приветствуем,  что  обучение  в  школах  Казахстана  предполагается  с  6  лет. 
Однако идеи этого перехода должны быть подкреплены психологической наукой, а 
именно  творческим  применением  наследий  Л.С.Выготского  о  том,  что  всякое 
обучение должно опережать детское развитие или идти в ногу с ним[1]. 
Большую  тревогу  вызывает  слабость  психофизического  здоровья  нынешних 
детей.  Установлено,  что  к  шести  годам  почти  у  большей  половины  детей 
наблюдается  незрелость  психомоторики,  эмоционально-волевая  неустойчивость, 
снижение  работоспособности,  социальная  незрелость,  тревожность  и  aгрессия.  В 
этой  с в я з и   для  дальнейшей  модернизации  образования  необходима  выработка 
cтратегически  выверенных  и  научно  обоснованных  направлений  организации  всех 
звеньев  образования.  Исследования  должны  б ы т ь   комплексными  с  участием 
психологов, психоневрологов, педагогов, социологов.  
Возможно,  определенная  категория  шестилеток  может  обучаться  в  классах 
выравнивания. К сожалению, растет также количество детей, как с тяжелыми, так 
и  легкими  психофизическими  отклонениями.  Именно  эта  категория  лиц  должна 
стать  предметом  особой  заботы,  т а к   как  по  уровню  отношения  к  ним  всегда 
расценивался 
уровень 
цивилизованности 
государства. 
Вопросы 
дифференциальной  диагностики,  форм,  методов  и  содержания  обучения, 
социально-трудовой 
подготовки, 
оказания 
психологической 
помощи, 
трудоустройства  –  вот  далеко  не  полный  перечень  проблем  касательно 
коррекционных (специальных) дошкольных и школьных учреждений Казахстана.  
Современная  школа  должна  подчинить  цели  обучения  целям  воспитания 
личности.  Обучение  не  должно  быть  самоцелью,  оно  должно  стать  средством, 
методом  формирования  личности  обучающихся,  его  мотивационно-потребностной 
сферы,  развития  познавательных  возможностей.  Школа,  вуз,  родители,  педагоги 
должны  создать  такие  психологические  условия,  чтобы  они  способствовали 
успешности  межличностных  взаимоотношений  взрослых  и  детей,  а  также  детей 
между  собой,  обеспечивали  индивидуальную  интенсивную  целенаправленную 
деятельность. Только это может быть гарантом самовоспитания, саморазвития любой 
личности. 
Но  все  же  самым  главным  фактором  развития  остается  деятельность  самого 
ребенка  по  саморазвитию.  Практика  и  научные  факты  показывают,  что  наиболее 
эффективными  являются  те  воспитывающие  действия,  когда  ученики  с  помощью 
какой-то  деятельности  воздействуют  на  самого  себя,  чтобы  сформировать  у  себя 

 
31 
какие-либо личностные качества. Ребенок должен этого желать и хотеть сам. Однако 
это трудный процесс. И здесь на помощь приходят блестящие идеи талантливейшего 
психолога Л.С.Выготского [1]. 
 Как известно, он указывал, что развитие всякой психической функции проходит 
через  зону  ближайшего  развития,  когда  ребенок  умеет  что-либо  делать  только  в 
сотрудничестве  со  взрослым  и  постепенно  переходит  на  уровень  актуального 
развития, когда эти действия он может осуществлять самостоятельно. Изменившиеся 
социально-экономические  условия требуют пристального внимания, как  ученых, так 
и  практиков  к  тому,  чтобы  переосмыслить  цели  и  задачи  формирования  личности 
современного подрастающего поколения.  
В  настоящее  время  необходимо  осуществлять  целостное  развитие  личности 
каждого  учащегося.    Прежде  всего,  необходимо  максимально  развивать 
инициативность  школьников  через  активизацию  их  общения[2].  Общая  активность 
всегда  способствует  проявлению  творческой  активности.  Для  этого  каждый  учитель 
должен  хорошо  овладеть  психологическими  знаниями  по  установлению 
индивидуально-типологических особенностей детей.  
На фоне экологического и социального неблагополучия, а также интенсификации 
школьного  образования,  наблюдается  нарастающее  ухудшение  здоровья  детей.  Эта 
проблема  усугубится  при  переходе  на  12  летнее  обучение.  Большинство  детей,  с 
точки  зрения  психофизического  развития,  приходят  в  школу  даже  в  7  лет 
недостаточно готовыми к обучению.  
Школьные  перегрузки,  которые  приобретают  характер  систематичности, 
являются  причиной  неуспеваемости,  либо  достижения  в  обучении  достаются  ценой 
здоровья  детей.  Длительное  пребывание  в  этих  ситуациях  вызывают  различные 
поведенческие  и  нервно-психические  нарушения  младших  школьников.  Какой  же 
выход  из  этого  тупика,  из  этой  проблемы,  носящий  социальный  характер  и 
невероятно  нарастающей,  как  снежный  ком,  в  связи  с  ожидаемым  переходом  на  12 
летнее образование.  
Психологическая  наука  может  дать  ответы  на  многие  вопросы  этих  насущных 
проблем. На наш взгляд, ученым и практикам-психологам необходимо активно искать 
эффективные  научные  пути  разработок  оберегающих,  щадящих  здоровье  детей, 
обучающих  технологий.  Поскольку  психика  человека  имеет  в  своей  основе 
нейрофизиологическое  функционирование,  то  необходимо  уделить    пристальное 
внимание  и  этим  аспектам.  В  советской  нейропсихологии  накоплен  значительный  и 
ценный  материал,  глубокое  изучение  которого,  составит  основу  щадящего 
педагогического процесса.  
Остановимся  на  основных  трудностях  обучения,  которые  чаще  всего 
встречаются  у  современных  детей  6-7  лет.  Одной  из  часто  встречающихся  детских 
проблем  является  снижение  их  работоспособности.  Истощаемость  и  повышенная 
утомляемость  ярко  видны  по  цвету  лица  детей,  по  двигательному  беспокойству, 
расторможенности  и  характеру  их  неадекватного  поведения.  Все  это  приводит  к 
фрагментарному  усвоению  и  пониманию  информации,  а  далее  к  серьезным 
проблемам здоровья.  
Известно,  что  наиболее  энергоемкой  функцией  в  этом  возрасте  является 
внимание.  Именно  оно  почти  у  половины    первоклассников  снижено[3].  Страдают 
такие 
свойства 
внимания, 
как 
объем, 
переключаемость, 
устойчивость, 
сосредоточение, а колебание внимания является бичом этих малышей. Даже у детей с 
высокой мотивацией школьного обучения обнаруживаются эти особенности.  

 
32 
Выходом 
из 
этой 
ситуации 
является 
профилактика 
нарушения 
психосоматического  здоровья  школьников,  основу,  которой  составляет  правильная 
дозировка  учебных  заданий  и  обеспечение  полноценного  отдыха.  Переутомление 
лучше предупредить, чем допустить. Здесь огромная роль принадлежит смене видов 
деятельности,  регулирование  чередованием  активной  напряженной  работы  и  ее 
снижения, эмоциональной активности и волевых  усилий и т.д. Важно не забывать о 
том,  что  целенаправленная  физкультминутка  с  включением  основной  мышечной 
системы снимает и предупреждает утомление.  
Следующая здоровьесберегающая технология это эмоциональная вовлеченность 
ребенка  в  процесс  учения.  Этот  факт  значительно  повышает  работоспособность 
детского мозга и не вредит здоровью школьника.  
Другой  здоровьесберегающей  технологией  является  реализация  принципа 
осмысленности  материала  ребенком.  Необходимо  избегать  механических, 
технических  заданий.  Например,  вместо  того,  чтобы  заставлять  ребенка  написать  2 
строчки буквы «а» можно попросить ребенка писать эту букву после такого задания: 
«Напиши букву «а» в таком количестве, представляя, что ты  усыпляешь малыша» и 
т.д. 
Поскольку  обучение  это  двусторонний  процесс  и  перед  нами  младшие 
школьники, то следует подчеркнуть личностно-профессиональные  качества  учителя, 
которым  он  должен  обладать  для  эффективного  взаимодействия  с  ребенком. 
Здоровьесберегающая  технология  обучения  и  воспитания  требуют  от  учителя  и 
школьного  психолога  умений  создать  хороший  психологический  климат, 
доброжелательность,  творческую  атмосферу.  Каждый  ребенок  должен  чувствовать 
сопереживание  со  стороны  взрослых  и  чувствовать  социально-психологическую 
защищенность.  
Учитывая сложный период школьной адаптации поначалу педагогом необходимо 
избегать  негативной  оценки  поведения  и  деятельности  первоклассника.  Слова  и 
действия  учителя,  по  отношению  к  детям  должны  быть  последовательными, 
понятными  и  доступными,  значимыми  и  результативными.  Каждый  ребенок  для 
учителя  должен  быть  уникальной  личностью,  имеющий  свою  неповторимость  и 
знание  этого  феномена  самим  ребенком  составляет  личностно-профессиональную 
ценность  и  суть  Учителя.  Этого  невозможно  осуществить,  если  педагог  не  знает 
сильные и слабые стороны каждого ребенка. Вначале педагог берет на себя функции 
слабого звена (помогая, поддерживая, подсказывая, поощряя, направляя и т.д.), затем 
постепенно передает эти функции самому школьнику.  
Следующей проблемой 6-леток является недостаточно развитый в этом возрасте 
процесс контроля и программирования. Особенно резко эти своеобразия проявляются 
на  первых  порах  обучения,  при  переутомлении,  на  последних    уроках,  при 
недопустимом, постоянно строгом и требовательном отношении к учащемуся. В этой 
связи  хорошим  подспорьем  является  альтернативность  форм  предъявления  и 
закрепления  материала.  Эффективное  расслабление  вызывают  игровые  элементы 
урока  с  достаточным  эмоционально-доброжелательным  их  предъявлением. 
Подчеркнем, что из-за некоторых функциональных нарушений и инфантильностью у 
детей этого возраста бывают недостаточно развиты ведущие анализаторы. Тогда, как 
известно,  что  именно  активная  межанализаторная  связь  лежит  в  основе  успешного 
обучения первоклассника.  
В  связи  с  этим  необходимо  специально  уделять  внимание  подготовке 
дидактических средств урока, которые нацелены на деятельность всех анализаторов: 

 
33 
зрительных,  слуховых,  тактильных,  речевых,  двигательных.  В  данном  случае  все 
каналы  получения  информации  активно  работают,  однако  главным  дидактическим 
средством  должно  быть  то,  что  направлено  на  деятельность  сильного  и  сохранного 
анализатора.  
Кроме  названных  трудностей  обучения  у  6  леток  следует  выделить  трудности 
переработки  слухоречевой  и  зрительной  информации.  В  этом  случае  учитель 
совместно  со  школьным  психологом  и  логопедом  готовят  специальную 
коррекционно-развивающую программу, направленную на развитие фонематического 
слуха,  звуко-буквенного  анализа,  внимания,  и  т.д.  Эти  занятия  должны  проходить 
регулярно,  а  на  уроке  учитель  обязан  осуществлять  фрагменты  индивидуально-
дифференцированного подхода[4].  
Таким  образом,  особая  роль  принадлежит  подготовке  кадров  для  работы  в 
школах.  Увеличение  грантов  на  учительские  специальности,  на  психологов, 
социальных  работников,  дошкольников,  открытие  новых  педагогических 
институтов  в  различных  регионах  позволит  сделать  существенный  рывок  в 
реализации задач концепции.  
____________________  
1.Выготский Л.С. Собрание сочинений: В 6т - М., 1982. - 452с 
2.Жиенбаева Н.Б., Измайлова Ж.Т. Особеннсти взаимосвязи развития 
коммуникативной активности с уровнем личностного развития младших 
школьников. // Вестник университета «Кайнар» №3/2, Алматы, 2008г.   
3.Андреев И.В. Распространенность дефицита внимания среди младших школьников 
в г.Караганде. // «Вестник» КазНПУ им.Абая №2 (3). Алматы. 2003   
4.Ахутина Т.В. Нейропсихологический подход к профилактике трудностей 
обучения // Школа здоровья. Москва, 1995 
  
  
 
  
                                 

 
34 
ФИЛОЛОГИЯ 
 
Н.Н. Арыстанова,  М. Балтабай 
 
АХМЕТ  БАЙТҦРСЫНОВ - ЭТНОЛИНГВИСТ  ҒАЛЫМ 
 
ӘӚЖ 82.085 
А 75 
 
Тіл  әлемі  -  «Әдебиеттану»,  «Адамтану»,  «Қоғамтану»  ғылымдарымен  тығыз 
байланысты  әлем.  Әсіресе  ғылымның  қоғамдағы  орны  мен  мәні  ӛте  биік.  Қоғам  – 
бірлесу формасы, адамдар қоғамдастығы.  
Адамның  ӛмірі  мен  әрекетін  ұйымдастыру  тәсілі,  қоғам  мен  адамның  тарихи 
даму  деңгейі  мәдениет  арқылы  кӛрініп,  материалдық  және  рухани  байлықты 
жасайды.  Мәдениет  халықтың  мыңдаған  жылдар  бойындағы  шығармашылығын, 
адамның  рухани  ізденістерін,  халықтың  даналығы  мен  адамгершілік  нышандарын 
жинақтайды.  Адамзаттың  рухы,  келбеті,  еркі,  бостандығы,  тарихи  санасы,  жады, 
философиялық  жүйелері,  рәміздері,  ӛмірлік  сабақтары,  діні,  ділі,  мұраты,  бәрі 
мәдениетпен біте қайнасып жатады.  
Академик  Ә.Т.Қайдаров:  «Этностың  басынан  ӛткен  сан  ғасырлық  даму  жолы, 
оның белгілері, бейнелері біздерге тас мүсіндер мен жартасқа қашалған сына жазулар 
арқылы,  мәдени  ескерткіштер  мен  әртүрлі  ғимараттар  түрінде  жетуі  мүмкін.  Бірақ 
бұлардың бәрі этнос ӛмірінің мың да бір елесі ғана. Оның шын мәнісіндегі даналығы 
мен  дүниетанымы  тек  тілінде  ғана.  Әрбір  дәуірде  ӛмірге  қажет  болған  құрал-
сайманның,  қару-жарақтың,  киер  киім  мен  ішер  тамақтың,  тұрмыстық  заттар  мен 
салт-санаға,  әдет-ғұрып,  наным–сенімге,  ойын–күлкі,  той-томалаққа  байланысты 
ұйымдардың  аты-жӛні,  сыр-сипаты    т.б.  тек  тіл  фактілері  ретінде  ғана,  яғни  жеке 
сӛздер мен сӛз тіркестері, фрозеологизмдер мен мақал-мәтел арқылы ғана бізге жетуі 
мүмкін» деген [1] пікірінен кӛп нәрсе аңғаруға болады.  
Тіл  -  мәдениеттің  бір  кӛрінісі.  Мәдениет  дегенде  біз  оны  тілден  бӛліп  қарай 
алмаймыз.  Ол  екеуінің  ара-қатынасы  ерекше  де  маңызды.  Кез  келген  мәдениеттің 
түрлері,  атаулары  тіл  арқылы  бейнеленіп  кӛрінетіні,  ұрпақтан-ұрпаққа  жеткізілетіні 
белгілі.  
Ұлтымыздың  тарихы,  тұрмыс-салты,  ой-  ӛрісі  мен  эстетикалық  талғамдары  тек 
оның  рухани  байлығы  арқылы  ғана  емес,  оның  күнделікті  тұрмыста  қолданылған 
құрал-жабдықтарынан, үй жићаздарынан, киім-кешектерінен, әшекей  бұйымдарынан 
да  кӛрінеді.  Сондықтан  олардың  бәрін  сала-сала  бойынша  жинап,  арнайы  зерттеу 
бұрын  мәдениетіміз  болмаған  деп  түсінетін  мәңгүрттер  үшін,  ия  ол  туралы  дұрыс 
түсінігі  жоқ  жас  ұрпақ  үшін,  тіптен  ӛткен  тарих  пен  тегіне  биік  талғам-талаппен  
қарайтын  кӛпшілік  қауым  мен  ӛскелең  ұрпақ  үшін  де  тіл  мәдениетімізді  түсініп 
білудің,  игерудің  басты  кілті  болар  еді.  Олар  арнайы  да  терең  этнолингвистикалық, 
тарихи–лингвистикалық  зерттеуді  қажет  етеді.  Қазақ  халқының  тарихи-мәдени 
әлемінде  әлі  болса  толық  игерілмей  жатқан  ұшан-теңіз  байлық  кӛзі  -  фольклорлық  
мұралар,  этнографиялық  деректер  және  жер-су  атаулары  туралы  материалдар. 
Еліміздің  ӛткен  тарихын  зерттеуде  бұлардың  алатын  орны  ерекше.  ХІХ  ғасырдың 
екінші  жартысына  дейінгі  ірі  тарихи  оқиғалар,  наным-сенімдер,  дүниетанымдық 

 
35 
мәліметтер  халық  есінде  фольклорлық  туындылар,  этнографиялық  деректер  арқылы 
сақталып қалған.  
Қазақ  фольклорының  тарихи    танымдық,  идеялық  кӛркемдік  қасиеттеріне, 
жанрлық  ерекшеліктеріне,  әдет-ғұрпына,  жер-су  аттарына  байланысты  кезінде 
Ш.Уалиханов,  Г.Потанин,  Н.Н.БЕрезин,  А.Васильев,  В.Радлов,  Ы.Алтынсарин, 
Ә.Диваев,  А.Құнанбаев,  Ж.Айманов,  О.Әлжанов,  М.БАйжанов,  М.Бекімов, 
Б.Дауылбаев,  М.Ешмұхамедов  сынды  зерттеуші-ғалымдар  құнды  пікірлер  білдіргені 
белгілі. Олар мүмкіндігінше жинап, қолға түскен материалдарды газет-журналдар мен 
кітаптарда  бастырды.  Ел  ішінен  де  белсенді  жанашыр  жинаушылар  шыға  бастады. 
Атап 
айтқанда, 
М.Кӛпеев, 
Е.Есенжолов, 
І.Толыбеков, 
Қ.Байғұлұлы, 
Ж.Шайхисламұлы,  Х.Ғали,  С.Шорманов,  Ш.Білтебайұлы,  М.Бікеұлы  сияқты  ұлы 
азаматтарының еңбектерін ерекше айтуға болады.  
Осыншама  бай  этномәдени  мұрамыздың,  жинақталған  материалдардың  халық 
ішінде  тиімділігі  мен  пайдасы  -  олардың  терең    ғылыми  жүйеге    түсуінде.  Ұлттық 
фольклорды  терең  ғылыми  жүйелеу  біріміздің  жұмысымыз.  Жүйелеу  жұмысына 
қарап,  халқымыздың  фольклор  туралы  ғылымының  да  қандай  дәрежеде  екенінін 
байқауға  болады.  Фольклор  үлгілерін    жүйелеу  текстологиясымен    де  тығыз 
байланысты. 
Ауыз    әдебиеті  жанрларының  ғылыми  тұжырымдарын  жарыққа  шығару  - 
жүйелеу жұмысының нәтижесіне сүйенеді.  
Жүйелеудің  әр  түрлі    жолдары  бар.  М.Әуезов  атындағы  әдебиет  және  ӛнер 
институтының  ғалымдары  бұрын-соңды  қазақ  фольклорына,  этнографиялық  және 
ономастикалық  атауларына  еңбек  сіңірген  зерттеушілердің  еңбектерінің  негізінде 
қазақ  фольклоры  жанрларын  тегіне,  жанрларына  және  жанрлық    түрлеріне 
байланысты жіктеу жобасын жасаған болатын. [2] Олар мыналар: 
Салтқа қатысты фольклор: тұрмыс-салт жырлары, еңбек пен кәсіпке байланысты 
ӛлеңдер.  
І.Тӛрт-тҥлік туралы ӛлеңдер: аңшылық жыры, егіншілік жыры, наурыз жыры, 
жарапазан (жарамазан). 
Сәбиге  арналған  салт  ӛлеңдер:  бесік  жыры,  жуату  ӛлеңдері,  ырым  ӛлеңдері  – 
тұсау кесу, майлау, сылау 
Ҥйлену салтына қатысты ӛлеңдер:той бастар, той тарқар, жар-жар, сыңсу, 
жұбату, құттықтау. 
Жерлеу салтына байланысты ӛлеңдер: естірту, кӛңіл айту, жоқтау, дұға.  
Әдет-ғҧрып ӛлеңдер: алғыс, бата, қарғыс, амандасу, кӛрісу. 
Наным-сенім ӛлеңдері: бәдік, арбау-байлау, жалбарыну, бақсы сарыны, дуалау, 
бал ашу, түс жору, ұшықтау (түшкіру),  аластау, жын шақыру. 
ІІ.  Салттан  тыс  фольклор:  хайуанаттар  туралы,  қиял-ғажайып,  новеллалық-
тұрмыстық, батырлық, сатиралық, бейпіл сӛз (анекдот),  
Аңыз: тарихи, мекендік, күй-аңыз. 
Әпсана, аңыздау: тарихи (мекендік), діни, күй әпсанасы, хикая ертегісі. 
Миф:  жалпы  шежіре,  рулар  шежіресі,  тайпалар  шежіресі,  жеке  адамдар  шежіресі, 
қожалар (хандар шежіресі). 
Әңгімелер: күлдіргі әңгімелер, тұрмыстық әңгімелер. 
ІІІ.Эпикалық  жанрлар:  кӛне  эпос,  батырлар,  лиро-эпос  жыры,  қисса-
дастандар, тарихи жырлар, реалды тарихи жырлар. 
IV.  Шағын  жанрлар:  мақалдар,  мәтелдер,  жұмбақтар,  жаңылтпаштар,  нақыл 
сӛздер. 

 
36 
V. Шешендік сӛздер: шешендік толғау, шешендік арнау, шешендік дау. 
VI. Мысал: мысал, аналог, тәмсіл. 
VII. Лирикалық ӛлеңдер: қара ӛлең, ән ӛлең, тарихи ӛлең, хат ӛлең. 
VIII.  Нақыл,  ӛсиет  ӛлеңдер:  арнау,  толғау,  терме,  желдірме,  мадақтау,  даттау, 
даттау. 
IX.  Айтыс:  ақындар  айтысы,  түре  айтыс,  сүре  айтыс,  қыз  бен  жігіт  айтысы, 
жұмбақ айтыс, дін айтысы, хат айтысы. 
X. Драмалық айтысы: айтыс ойындар, қайым айтыс, мысал айтыс, бәдік айтыс, 
жар-жар айтысы, драмалық іс-әрекет ойындары, қағысу, қуыршақ, үйшік ойындары. 
XI. Балалар фольклоры. 
XІІ. Балалар ӛлеңдері: тақпақ, мазақтау, қорқыту, арқау (тілек ӛлеңдері), ӛтірік 
ӛлеңдер. 
XIIІ. Балалар ертегісі. 
XIV. Ойын ӛлеңдер: санамақ, сұрамақ, қаламақ. 
XV. Ойындар: асық ойындары, ауызша есеп ойындары. 
Әлем халықтары, оның ішінде қазақ халқы ӛткен тарихын әдет-ғұрпы мен салт-
дәстүрін  материалдық  мәдениетін  жаңғырту  үрдісіне  бет  бұрды.  Қазақстан 
Республикасы  Президентінің  «Ішкі  және  сыртқы  саясатының  2004  жылға  арналған 
негізгі  бағыттары»  атты  Қазақстан  халқына  жолдауы  аясында  және  Қазақстан 
Республикасы  Үкіметінің  2003ж.  5  қыркүйектегі  №903  қаулысымен  бекітілген, 
Қазақстан  Республикасы  Үкіметінің  2003-2006  жылдарға  арналған  бағдарламасын 
іске  асыру  жӛніндегі  іс-шаралар  негізінде  «2004-2006  жылдарға  арналған  «мәдени 
мұра»  мемлекеттік  бағдарламасының  [3]  мақсаты  елдің  рухани  және  білім  беру 
саласын  дамыту,  мәдени  мұрасының  сақталуын  және  тиімді  пайдаланылуын 
қамтамасыз ету жұмыстары ӛз маңызын жойған жоқ, қайта жаңғырып, тарихи-мәдени 
мәні  тереңдеп,  ӛмірлік  маңызы  артуда,  қазақтардың  осы  жерді  мекендеуші  басқа  да 
халықтармен  қарым-қатынасы,  мәдениеттің  ӛзара  ықпалы  жӛніндегі  мәселеге  де 
айрықша  назар  аударылуда.  Егеменді  Қазақстан  газетінің  4  қараша  2008  жылында 
«Этнос мәдениеті - елдік» деген [4] мақалада:  
«Біздің  елдегі  саяси,  әлеуметтік  және  экономикалық  тұрақтылық,  мемлекеттік 
негізінде  ғана  іске  асып  отырған  жоқ.  Бұл  мәселе  Қазақстан  қоғамын  кемелдендіру 
ісіне байланысты мемлекет беріктігі қоғамға тікелей байланысты. Азаматтары қоғам 
болып  қалыптаспаған  мемлекеттер  елдік  кемел  мәселелерді  шешуде  дәрменсіз. 
Мысалы, Грузия елі біртұтас ел болудан алып Оңтүстік Осетия мен Абказияға бӛлініп 
кетті. Қоғам дегеніміз - біртұтас ел болу. Бұл әлемдік қаржы дағдарысынан да ауыр 
жағдай. Қоғамы қалыптаспаған елде ыдырау, іргесі сӛгілу, территориялық тұтастығы 
сақталмайды. Қоғамдық бейне біртұтас елдік, территориялық тұтастық, ерекше саяси-
мәдени  институт    болуы.  Мысалы:  Халық  Ассамблеясының  болуы,  оның  нәтижесі 
қызметі мемлекет беріктігі қоғамға тікелей байланысты». 
Қоғамдық-әлеуметтік  мәселелер  қоғамдық  та,  тарихи  да,  мәдени  де, 
этнолингвистикалық  та  маңызы  терең,  ӛміршеңдік,  елдік  табиғаты  кең,  сан-салалы 
мәселе.  
Оны  қазақтың  этномәдени  мұралар  жинаудың  бірыңғай  әдістемесінде  былайша 
жүйелеп кӛрсетеді: шаруашылық-кәсіби дәстүр, егіншілік мәдениеті, ас-су тағамдары, 
ет  тағамдары,  сусын  тағамдары,  киім-кешек,  қадым  заман  ескерткіштері, 
тоқымашылық    ӛнер,  ыдыс-аяқтар,  шежіре,  баспана  (үй-жай),  қоныстану  жүйесі, 
халықтық  дәстүр  әскери  ӛнері,  той-томалақ  (мереке),  туыс  (жекжат),  халық 

 
37 
медицинасы,  халық  ветеринариясы,  халық  астрономиясы,  әдет-ғұрыптар  (салт-
дәстүрлер), дін және дін мәселесі, ауыл (село), білім және мәдениет [2].     
Бұл  этнографиялық  деректер  этнолингвистикада    этнографизмдер,  яғни 
этнографиялық лексика деп аталады.  
Ә.Т.Қайдаров:  «Этнографизм  дегеніміз  -  ӛткен  тұрмысымызда  болған,  кӛбі  әлі 
қолданылып  келе  жатқан  тұрмыстық  бұйымдардың,  белгілі  бір  кәсіпке, 
шаруашылыққа,  салт-дәстүрге,  әдет-ғұрыпқа,  наным-сенімге,  баспанаға,  киім-
кешекке, ішер асқа, туыстық қатынасқа, ел билеу ерекшелігіне, заң тәртібіне, әдеттік 
проваға    байланысты  қолданылатын,  халқымыздың  тұрмыстық    және  тілдік  ӛзіндік 
ерекшелігін  кӛрсететін  арнаулы  атаулар  мен  сӛз  тіркестері»  -  деп    этнос  пен  тіл 
қатынасының белгісін кӛрсетеді [5].  
Ономастикалық  материалдың  тіл  тарихы  мен  қоғам  тарихы  әрі  этнография, 
география т.б. ғылымдар  үшін мән-маңызы айрықша зор. Оның  топонимика (жер-су  
аттары),  антропонимика  (адам  аттары),  зоонимия  (үй  хайуандарының  аттары), 
космонимия  (ай,  жұлдыз,  әлем  жарықтарының  аттары)  атты  салалары  қыруар,  бай 
мағлұматқа  ие. Онда халқымыздың  ӛткендегісі   мен бүгінгі  тарихының,  әдет-ғұрып, 
салт-санасының, тіл байлығының, тарихи географияның сан қырлы құпия сыры  мен 
бай  қазына,  мәдени  мұрасының  ізі  жатыр.  «Қазақтың  этномәдени  мұраларын 
жинаудың бірыңғай әдістемесі» атты еңбекте: «Ономастика құрамында кӛне дәуірдің 
куәсі ретінде сақталған атам заманғы «қарт» атаулары мен қатар, жаңа дәуір атаулары 
да мыңдап кездеседі.  
Олай болса  ол  атаулардың  денінде  жеке  сӛздердің  ғана тарихы емес, азаматтық 
тарихтың, халық этнографиясының, жер, ел тарихының қат-қабат сыры жатыр».  деп  
тіл  мен  ономастика  атаулары  байланысының  терең  құпиясын  ашып  береді  және 
ономастикалық атауларды тӛмендегідей жіктеп береді: жер-су аттары, кісі аттары, әке 
аты,  тегі  (фамилия),  лақап  есімдер,  бүркеншек  есімдер,  астронимдер,  космонимдер 
[2]. 
Ономастикалық  атаулар  елді  мекеннің  атын,  бұрынғы  аттары  қалай  аталған,  не 
себептен ӛзгерген, ол туралы қандай тарихи деректер, ел аузында қандай аңыз-әңгіме 
барын,  жер  аты,  кісі  атына,  ру  атына  қойылған  болса,  неге  аталғанын  зерттеп, 
тексеріп  тарихи-мәдени  және  лингвистикалық    әдіс-тәсілдер  арқылы  ой  қорытынды 
жасайды.  Сол  маңдағы  жер,  су,  тау,  кӛл,  сор,  шоқы,  тоғай,  тӛбе,  жыра,  сай,  құдық, 
ыза, саз, жойқан т.б. аттары болса, неге қойылған, қандай аңыз-әңгіме мұнда қазақтың 
қандай тайпалары, рулары мекендейді, аң, жәндік аттарынан қойылған жер-су аттары 
бар ма, жер-су аттарынан этимологиясы туралы мақалалар бар ма, кісі аттарының тӛл 
сӛзден жасалаған есімдері не басқа тілден енген болса, себебі, кісі аттарының халық 
арасынан кеңірек тараған түрлері, лақап ат пен бүркеншек тағу дәстүрі қандай деген 
мәселелерді  ономастика  талдай  отырып,  этнолингвистикалық  мәнімен  дерек  беріп, 
ӛте маңызды іс атқарады.  
«Қазақтың  этномәдени  мұраларын  жинаудың  бірыңғай  әдістемесі»    еңбегінде: 
«Еліміз  егемендік  алып,  тарихымызды  жаутаңдай  отырып  жазудан  арылған  шақта, 
рухани-мәдени  ӛміріміздің  айнасы  боларлықтай  айғақтарды  қайтадан  ӛз 
халқымыздың  күш-қуатынан  іздейміз.  Ал,  ондай  күш-қуаттың  қайнар  кӛзі  - 
халқымыздың  мәдениеті  екені  даусыз»  -  деп,  мәдениеттің  күш-қуатын  пайдаланған. 
ХХ ғасырдың бірінші ширегінде дүниеге келген А.Байтұрсынов ӛзінің нық ғылыми, 
ғылыми–оқыту  (оқыту-ғылыми,  ғылыми  әдістемелік)  және  ғылыми  кӛпшілік 
еңбектерінде 
рухани-мәдени, 
этномәдени 
мұраларын 
пайдаланып, 
ӛзінің 
этнолингвист ғалым екендігін таныта білді [2.3].  

 
38 
Этнолингвист ғалым екендігін филология ғылымдарының докторы Р.Сыздықова: 
«Қазақ  тіл  білімінің  іргетасын  қалаушы  ғалым  Ы.Алтынсариннен  кейінгі  еңбегі 
ерекше  ағартушы  педагог,  сӛз  құдіретін  танытқан  тамаша  ақын,  баспасӛз  тілінің 
ұлттық  үлгісін  кӛрсеткен  талантты  публицист,  туған  халқының  рухани  дүниесін 
кӛтеруге  кӛп  күш  жұмсаған  мәдениет  қайраткері,...»  деп  А.Байтұрсыновқа  әділ  баға 
беріп, нақты тұжырым берген [6].  
Этнолингвист  ғалым  екендігін  тек  1912  жылы  шыққан  «Оқу  құралы»  еңбегінен 
кӛруге  болады.,  онда  этномәдени  сипаттағы  мына  тақырыптарды  пайдаланған: 
«туысқан-туған  ілікдес  киімдер,  ойын-ойыншықтар,  тамақтар-сусындар,  дене 
мүшелері,  үй  саймандары,  ыдыс-аяқ,  малдардың  аты,  малдан  басқа  тӛрт  аяқтылар, 
құстар болады. Жер жүзінің аттары, сан, жаңылтпаш, жұмбақ, мақалдар, біздің үй мен 
қалай  оқуға  бардым,  ӛтірік  ӛлеңдер,  шын  ӛлеңдер»  деп  этнографиялық  және 
фольклорлық  материалдарды  ерекше  пайдаланып  отырған.  Бұл  бір  еңбегі  бойынша 
[7.  43-47],  А.Байтұрсыновтың  «Ақ  жол»  еңбегінің  «Асыл  сӛз»  дейтін  [8.340-470] 
үшінші  бӛлімінде  фольклорлық  мұраның  жанры,  тегі  түрлеріне  ғылыми  талдау 
жүргізіп, нақты этнолингвистикалық талдау жасалып,  этнолингвист ғалым екендігін 
нақты кӛрсете білген.  
_________________________ 
1.Қайдаров  Ә.Т.  Тарихи  лексикология  және  этнолингвистика    //Қазақ  тілі  тарихи 
лексикологиясының мәселелері. – Алматы,1988. 36- б 
2.Қазақтың  этномәдени  мұраларын  (фольклор,  этнография,  ономастика)  жинаудың 
бірыңғай әдістемесі.- Алматы. Білім, 1998. 52 –б 
3.2004-2006 жылдарєа арналған «Мәдени мұра» мемлекеттік  бағдарламасы.- Алматы,     
2002. 3-б 
4.Этнос мәдениеті – елдік //Егеменді Қазақстан, 4 қараша 2008 жыл.5-б 
5.Қайдаров.Ә.Т. Этнолингвистика // Білім және еңбек  №10, 1985. 18-25-б 
6.Сыздықова.Р.  А.Байтұрсынов  (ӛмірі  мен  қызметі  туралы)  //А.Байтұрсынов  «Тіл     
тағылымы» Алматы: Ана тілі 1992. 8-б 
7.А.Байтұрсынов    Оқу  құралы  //А.Байтұрсынов  Тіл  тағылымы,  Алматы,  Ана  тілі, 
1992. 33-47- б 
8.А.Байтұрсынов  «Ақ  жол»  ӛлеңдер  мен  тәржімалар,  публицистикалық  және  әдеби 
зерттеу  
//Құрастырған Н.Нұрғалиев. Алматы жалын, 1991. 340-461- б 
      
 

жүктеу/скачать 1,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: