§ Ш ыңғыс  хан  "О тырарда  ер кек   кіндік  қалмасын!"  д е­

қақпасы н  Шыңғыс  хан  әскерлеріне  ашып  берген  сатқын
ж ігітпң  трагедиясы  маған  үстазды қ  қы зм ет  атңарды
Осы  әңгімесі  үшін  ғана  әкем,  әкем  арқылы  О тырар  менің
өмірлік  мақтанышыма  айналды.  Кейде  көзімді  жүмсам
болдьіі  тоғыз  ж асар  мені  алдына  алып,  Отырар  жанкеш -
тілігі  туралы  вңгіме  айтып  отырған  өкем  елестейді. 
Сезіммен төрбиелеу -  тәрбие  атаулының  ұлысы.
Әкемнің  жастай  сүйегіме  сіңірген  тәлімі,  оған  деген 
өзімнің  де  ерекш е  сезімім  мен  құрметім  мені  мүлде 
басқа  арнаға  алып  ш ы ққан  болар.  Оның  ұстанған  өмірлік 
дағдысы  да  менің  күнделікті  өдетіме  айналды.  Кішкене 
ғана  мысал  келтірейін.  Неге  екенін  қайдам,  әкем  марқұм 
түске дейін  еш уақытта  шашын  алдырмайтын  еді.
Енді  мына  қы зы қты   қараңыз,  мен  де  осы  ж асқа  кел- 
генше,  шашымды  бір  рет  те  түске  дейін  алдыртып  көр- 
меппін.  Бәлкім,  мұнда  тұрған  ерекш е  ештеңе  де  ж о қ 
шығар.  Осы  өдетімнің  талай  зардабын  да  шектім.  Бірде 
Америкаға  ертең  түскі  үш ақпен  үшамын  деп  отырғанда, 
шаш  қидыртуым  керек  екені  есіме  келді.  Қараңғы  түсіп
қалған,  шаш тараз  ж абы қ.  Ертең  түске  дейін 
у а қ ы т ы м  
бар,  бірақ  бала  күннен  әдетке  айналған  дағдыны  бұзуға 
болмайды.  Амал  ж оқ, 
шашым  қауғадай  боп, 
өзге 
құрлы ққа  аттанып  кеттім.
Сонымен  өкем  мен  үшін  туған  ж ер  ж әне  еш уақытта
да  одан  ұзап  кете  .алмайтын  туған  топырағымның  түп 
қазы ғы  сияқтанып  қалды.
1992  жылы  Отырар  топырағында  жерлестерімнің 
сұрауымен  шығармашылық  кешім  өтетін  болды.  Қ ы ры қ 
күн  шілденің  соңы.  Аспан  айналып  ж ерге  түсердей 
қапырық.  Орталықтан  отыз  ш ақырым  қаш ы қты қта,  ау- 
дан  ш екарасы  саналатын  елсіз  ж ерде  үш  мыңға  тарта 
жерлестерім  тосып  алды.  Әкемнің  көзін  көрген  қариялар 
мен  а қ   жаулықты  кейуаналардың  қүш ағы   бірінен  соң 
бірі  тартып  алып,  қапелімде  босатар  емес.  Ж ергілікті 
ақындар  кезекпе-кезек  ж ы р  арнап,  иен  дала  ән  мен  биге 
бөленіп  кетті.  Үш  әж ей  Отырар  топырағын  алтын  жіппен 
әдіптеген  а қ  ж ібек  матаға түмар  етіп  орап:
-  
Құлыным,  қайда  ж үрсең  де,  туған  топырағыңның 
қасиеті  жебеп-ж елеп  жүрсін,  — деп  мойныма тақты.
Осы  өмірімде  туған  халқымның  талай  сый-сыяпатын 
көріп,  өз  елімнен  тыс  жерлердің  де  кейбір  құрметті  сый- 
лықтарын  алған  екенмін.  Бірақ  еш қайсысы  осы  туған 
ж ер топырағы түйілген тұмардай  тебірендірген  емес.
А йт м ат ов.  Әлгі  әңгімеңнен  шығады,  баяғыда  ата- 
бабамыз  ж ы р ақ қ а  қоныс  аударатын  болса,  ырым  ғып,

беліне  бір  уыс  туған  ж ердің топырағын  түиш   алады  екен.
С оғы сқа  аттанған  боздақтарға  олардың  елде  қалы п  бара 
ж аткан   ж ары   не  ғашығы  таба  нанны ң  ш етш   тістетш,
сақтап  қойы п  отырған.  Ондағысы  —  Туған  ж ердің  дәю
елге  оралсын  двгөн  и п  тілөк.
Ш аханов.  Шіке,  тарихи  ж ады ға  баиланы сты   өзімді
ту й ы қ қ а тіреген  бір  оқиға  болды.
М енің  С ергей  Т ерещ енко  деген  ж ерлесім   бар. 
О зі
к азақ ш а 
мақалдап 
сөйлегенде, 
анау-мы нау 
шала 
қазағы ңды   ж аңы лы сты рады .  Бірнеш е  ж ы л  комсомол 
ж ұм ы сы нда  қы зм етте  болдк.  Ш ымкент  облы сты қ  партия 
комитетін  басқарды.  К ейіннен  Республика  М инистрлер
Кабинетінің Төрағасы  болып та.  істеді.
Сергейдің  әкесі  де  Түлкібас  ауданының  үлкен  бір
шаруашылығын  ұ з а қ   ж ы л  басқары п,  С о ц и а л и с т а   Еңбек 
Ері  атанған  ел-ж ұрты на  сыилы  қария.  Бір  сөзбен 
айтқанда,  екеуі  де  тамырын  туған  топы рағы на  ж іберген
жандар. 
.
М онғол 
халқы ны ң 
тұңғыш  
ғары ш кері 
Ж ү г-
дэрэмидийн  Гуррагча  деген  досымды  да  сы рттай  ж ақсы  
білуіңіз  керек.  Сіздің  алуан  тілде  ж а р ы қ   көрген  шығар- 
маларыңызды  ж инап  ж үреді.  "Ғарыш қа  қаи та  ұшсам, 
міндетті түрде  Айтматовтың  ш ығармаларын  өзіммен  бірге
__
л р п
. 
біонеш е  дүркін  мәлімдегені  бар.
•  II
а 
|
Міне,  сол  қимас  досты  өзімнің  туған  топы рағы ма 
алып  бара  жатып,  С ергей  Т ерещ енкоға  жолығып  қалдым.
_   Гуррагча  досыңа  Отырарды,  оны ң  бабалары   ж ер- 
мен  ж ексен   етіп  қ и р атқ ан   сол  маңдағы  өзге  қалаларды ң 
орны н  көрсет.  Бәлкім,  бүл  оған  өзгеш е  бір  ой  салар, 
деп,  қулана  жымиған-ды.  С ергейдің  әзілінде  кейіннен 
көңілімді  астан-кестен  еткен  терең   астар  ж атқан ы н   сол 
кезде  аңғармаған  екенмін.  О ты рар  топы рағы на  қадам  
бастық.  Аудан  басш ылары  қуан а  қарсы   алысты.  Кеш кілік 
ж аңадан  'салы нған  Әбу  Н асы р  әл-Ф араби  атындағы 
М әдениет  сарайы нда  екеум ізбен  кездесу  ж оспарланған. 
Түс  ауа,  елді  мекендерді  аралауға  шығар  алдында,  осы 
өлкедегі  өзіме  тонны ң  ішкі  бауындай  ж ақ ы н   інілерім  бірі 
Қ анж ігіт 
С ы зды қов 
пен  Әбілқасым 
Қ үлы м бетовтен 
маған  "Отырар  ауданының  құрм етті  азаматы"  деген  атақ
берілетінін  естіп  қалдым.
Кеңес  Одағының  түңғыш   әйел  ғары ш кері  Т ереш кова
атында  Алматыда  тігін  ф абрикасы   бар;  Гагарин,  Титов, 
Н иколаев  атындағы  мектеп 
пен 
көш е  Қ азақ стан д а 
ж үздеп  саналады.  Көк  ж үзін  ш арлап  қ ай тқ ан   әрбір  ға- 
ры ш керге 
қонған 
өңіріне 
байланысты 
}Кезк,азған,

А рқалық  қалаларының  құрметті  азаматы  атағын  беру 
сол  кезде  дөстүрге  айналған.  Ал  Гуррагчаның  Оңтүстік 
өлкесіне,  оның  үстіне  Отырарға  тұңғыш  рет  келуі,  бұған 
да  осындай  құрметті  атақ  бере  салса,  ешкімнің  бекер 
болды  демесі  хақ.  Партиялық,  саяси  жағынан  бұл  тіпті 
халықтар  арасындағы достықты  нығайту боп  табылады.
Сол кездегі  аудан  басшысы  М ұхамедқасым  Шөкенов:
— 
Мұха,  ниетіңіз дұрыс  қой...  Бірақ бұл мәселені  ауыл 
қарттарымен  ақылдасып  шешейік,  -  деді.
Ерте  көктемнің  кезі.  Күн  ш уаққа  мейірленген  дала 
көкорай  шалғынға  бөленіп,  бусанып  жатыр.  Қираған 
Отырардың  орнын  Гуррагчамен  бірге  ұ за қ   араладық. 
Осы  бір  оба  боп  ж атқан  үйіндіні  кезінде  Ұлы  Ж іб ек  жо- 
лының  бойындағы  150  мың  халқы  бар  сәулетті  шаһар, 
гүлденген  мөдениет  пен  сауда  орталығы  десе,  адам  сен- 
бестей.
Иә,  заманында  о зы қ  өркениетпен  дамыған  Отырарда 
әлемнің Аристотельден  кейінгі  екінші  ұстазы   атанған  Әбу 
Насыр  әл-Фараби  туған,  онымен  тұлғалас  тарихшы,  ф и ­
лософ,  емші,  жұлдызшы,  математик  ғалымдардың  үлкен 
бір  шоғыры  осы  топы рақта  өсіп  ш ыққан.  Тіпті  қалаға  су 
құбы р  арқылы  келіп  тұрған  десе,  білмейтін  біреуге  бұл 
ертегідей  көрінер.
Сол  мойны  озы қ  үлы  мәдениет  Шыңғыс  хан  әскерлері 
атының  түяғы  астында  қалып,  тарих  сахнасынан  өпггі. 
Ж үкті  әйелдің  ішін  жарып,  өлтіріп,  еркек  кіндік  қалмасын 
деген  ұранның  жетегінде  жас  сәбиді  жоғары  лақтырып 
жіберіп,  найза  үшымен  тосып  алған  қатыгез  кезеңді  осы 
мекеннің  халқы  өзінің  тарихи  жадына  сақтап  қалды.  Оған 
мына  бар  сырын  ішіне  бүккен  бүкір  бел  төмпешіктер  мен 
күнсіп ж атқан  үйінділер  ғана куө.
Біз  өлі  қаламен  іпггей  сырласып,  етекке  түскенде, 
ауыл  адамдары  кек  майсаның  үстіне  кілем,  көрпе  төсеп, 
ортаға  дастарқан  жайып,  ж ез  самауырынды  бұрқ-сарқ 
қайнатып  қойған  екен.
М ына  қ ы зы қ қ а  қараңы з.  Ө з  туған  өлкеңді  тас-талқан 
етіп  қиратқан,  халқын  қынадай 
қ ы р ғ а н , 
өнер-ғылымы, 
әдебиеті  ш арықтап  өскен  елдің  өркениетін  ж үздеген 
жылға  кейін  шегеріп  жіберген,  қатыгездігіне  найза  бой- 
ламаған  Шыңғыс  хан  сарбаздарының  ұрпағымен  араға 
аттай  жеті  жарым  ғасыр  салып,  ж ан  аяспас  дос  боламын 
ж әне  онымен  бір  кезде  бабалары  күлін  көкке  суырған  өлі 
қаланы ң  үстінде  отырып,  н ақ  бұл  арада  еске  аларлық 
еш теңе  өтпегендей,  түрлі  әзіл-қалжыңға  бой  алдырамыз 
деп  кім  ойлаған?!

Әлдөн  уақы тта ж аны м ы зға  өзім  ервкш в  қадір  түтаты н 
М ұсабек  Әжібеков,  Қ ұты м  О рдабаев  бастаған  бір  топ 
қария 
келіп, 
аттан 
түсе 
бастады. 
Ішінен 
Әдіһам 
Ш ілтерханов  деген  ақ сақ ал   көзіме  оттай  басылды.  Бұл 
өзі  О ңтүстік  өлкесінің  ш ежірөсін  ж атқы зы п-өргізетін, 
ылғи  да  тарихи  тақы ры п қа  қалам  тербеп  ж азы п   ж ү р е п н
ақылман  қари я  еді.
А мандық-саулықтан  соң,  олар  мені  оңаш а  алып
шықты.
—  М ұхтарж ан,  сен  әлгіндө  аудан  басш ы лары на  оір 
ұсыныс  айтыпсың.  М онғол  ғары ш кері  сенің  қонағың, 
досың  болған  соң,  халқы мы зды ң  дәстүрлі  сы й-сы япаты н 
көрсетеміз. 
Ал, 
өзің 
айтқандай, 
оған 
О ты рарды ң 
құрм етті  азаматы"  атағын  беруіміз  қалай  болар  екен? 
О ны ң  түп  аталары  осынш ама  зұлы м ды ққа  бармаса, 
қасиетіңнен  айналайы н  О ты рар  әлі  күнге  сонадайдан  көк 
мұнаралары   көзге  шағылысып,  мен  мұңдалап  тұрм ас  па 
еді?  Ж алғы з  О ты рар  емес,  Сыр  бойындағы  ж ер   бетінен 
жоғалып  кеткен  өзге  қ ы р ы қ   екі  қаланы   қайда  қоям ы з? 
Гуррагчаның  не  ж азы ғы   бар  дерсің?  Рас,  қ а р а   басы ны ң 
ты рнақтай  да  кінәсы  ж о қ   екенін  біз  де  ж а қ сы   білеміз. 
Б ірақ  Гуррагча  түп  аталары ны ң  зүлымдығы  үшін,  бәлкім, 
шамалы  мөлшерде  қан   құры лы м ы   ж ағы нан  ж ауапкер 
болар.  М ұны   тарихи  ж ады ны ң  ш ығарған  үкім і деп  ұ қ қ а н  
жөн.  Ө ткенге  кек  сақтау  салтымызда  ж о қ.  Б ір ақ   оны  
ұмытуға да тиісті  емеспіз.  Осы  ж ағы н  ойланып  көрші...
Үш  қар и я  аты на  отырып,  келген  іздерімен  кері
қайтты.
Үстіме  әлдекім  бір  ш елек  су  қүй ы п   ж ібергендей, 
сергіп  шьіға  келдім.  Ө з  қылығымнан  өзім  ұялы с  тауып, 
көпке дейін  состиып  тұрдым  да  қалдым.  Япырай,  талайды 
аузыма  қ ар атқ ан   ақы н  болсам  да,  мына  қой м аж үрек, 
тарихкөз  қариялардан  әлдеқайда  төмен  екенмін-ау.  Өкем 
есіме  түсті. 
Е, 
тоғыз 
ж асы м а  дейін 
О ты рар 
к,а- 
һармандығын  маған  сан  рет  қайталап  аитуы ны ң  аста- 
рында  осындай  терең   мән  ж атқан ы н   кім  ойлапты?  Міне,
мәселе  қайда?
К ейіннен  Гуррагчаға  қарттарм ен  болған  әңгімені  ай-
тып  ем,  ол:
-   Әр  шалыс  қадамыңды  мүлт  ж ібермейтін, 
өз 
ұлтының  тарихи  ж ады н  қолдап,  қорғап  оты раты н  ау- 
лыңда  осындай  қарияларды ң  болуы  сенің  де  ақы н д ы қ
бақытың,  -  деді  шын  көңілмен.
А й т м а т о в.  Иә,  ш ынымен-ақ,  қ ы зы қ   ж ағдай  болған 
екен.  Ұ рпақтары на  залалы  тим еу  үшін,  адамның  шешуші

жағдаиларда  өр  қадамын  байқап  басуы  тиіс  екені 
жайында  аз  айтылмаған.  Алайда  бұл  әрқаш анда  тіптен 
олай  болып  шыға  бермейді.  Ж арты   әлемді  қатыгездігімен 
жаулаған  Шыңғыс  хан  мұны  ойлады  ма?  Бірақ,  міне, 
ғасыр  өтті.  Әрине,  Гуррагчаның  бұл  ж ерде  жазығы  ж оқ, 
оны  аулыңның  ақылман  қариялары  да  сезіп  отыр.  Тари- 
хи  жадымен  санаспау  мәңгүрттік  боп  шығады.  Яғни  өт- 
кеніңді  ұмытсаң,  өруақтардың  азасына,  бүгініңмен  ғана 
өмір  сүрсең,  болашақтың табасына  қаласың.
Әйтсе де,  өткен дәуірдің сарғайған  парақтары н  ақтара 
берсек,  кімдердің  тізесі  кімдерге  батпаған.  Тарихи  жады- 
ны  өшірмейміз  деп,  Шыңғыс  хан  үшін  күллі  монғол 
халқын,  Гитлерге  бола  күллі  неміс  ж ұрты н  кінәлауға 
қандай  хақымыз  бар?  Мәселен,  кезінде  Англия  мен 
Ф ранцияның  арасында  ж ү з  жылдық  соғыс  болған.  Осы 
үшін  ағылшындар  мен  француздар  бір-бірін  кінәласып, 
бет  көріспей  кеткен  ж о қ  қой...
Демек,  тарихи  жадының  тар  шеңберінде  қалсақ,  ұлт 
ретінде  ж ақсы лы ққа  жолықпаймыз.  Ал  оны  ұмытсақ, 
рухани  мөңгүртке  айналуымыз  ғажап  емес.
Текті  халы қ  әлемдік  ортақ  рухани  мәдениетке  сүйене 
отырып,  осы  таразы ны ң  екі  басын  да  тең  ұстар  парасат 
табады.
Міне,  осындай  ес  жиғызар,  ертеңіңді  ойлатар  прин- 
циптері  болмаса,  көрген,  түйгені  көп  бүл дала  "ауыл  ака- 
демиясы"  деп  атанбас  та  еді  ғой.
Ш аханов.  Бала  кезімізде  егде  тартқан  адамдар  батар 
күнге  қарап:  "Өмірдің  көбі  кетіп,  азы  қалды",  —  деп  тол- 
ғанып  отырушы  еді.  Сізге  көгентүп  көнелерден  естіген 
өңгімемді  айтып  берейін.  Баяғыда  Сырдария  бір  түнде 
кемерінен  асып  кетіп,  жағасында  отырған  бір  байдың 
мал-жанын,  дүние-мүлкін  түгелдей  ағын  жалмапты.  Бай- 
дың  өзі  малту  біледі  екен,  әупіріммен  ж ағаға  ілініпті. 
Сонда  тілерсектен  су  кешіп,  дір-дір  етіп  тұрып:  “Иә, 
құдай,  ақырымды  бере  гөр,  ақырымды  бере  гөр!"  -   деп, 
әлсін-өлсін  қайталаумен  болыпты.  О қиғаны ң  куәсы  бол- 
ған  көңілі  тасы ңқы   бір  бай  жігіт  шалдың  мына  сөзіне 
күліп:  “Ақсақал,  ж асыңыз  болса  жетпістен  асыпты.  Бар 
жиған-тергеніңізден  жұтап,  түрысыңыз  мынау.  Енді  сізде 
не  ақы р  қалды?"  -  деп,  безбүйректік  танытып,  атын  си­
пай  қамшылап ж үріп  кетіпті.
Аударылып-төңкеріліп  жататын 
алма-кезек  дүние 
емес  пе?  Бір  жылы  елде  қатты  қуаңш ылық  болады  да, 
әлгі  өрекпіген  бай  жігіт  бар  малын  ж ү тқ а  беріп,  жүгенін 
ұстап  шығады.  Үй  іші  аш тықтан  қырылып,  соқа  басы

тіленші  боп,  ел  қыдырып,  су жағалап  кете  барады.  Қарны 
аш,  көкейде  өксік,  Сырдарияны  бойлап  келе  ж атса,  көз 
ұш ынан  сызылған  түтін  көрінеді.  Барса,  алдынан  бір  әиел 
шығып,  киіз  үйдің  есігін  ашып,  мейманды  төрге  отырғы- 
зады. 
Аш 
екенін 
сезіп, 
дәм 
ұсынады.^  Үйдің 
бір 
бұрыш ында  екі-үш   бала  асы р  салып,  а сы қ  ойнап  жатады.
_  Т ам ақ  ішіп,  әлденіп  отырыңыз,  отағасы  да  келіп 
қалар,  -   деп,  әйел  қазан -ош ақ  басында  өзінің  күйбең
тірлігімен  айналыса береді.
Бие  сауым  уақы ттан  соң  үйге  а қ   сақалы   кіндіпне
түскен  баяғы  қария  кіріп  келіпті.  Бір-бірін  ж азб ай   тани-
ды.  Ет  желініп  болған  соң,  қар и я  мейманы на  қарап,  сөз
бастайды.  . 
*/£''' ''Г-
яі
Ф ~
-  
Ө зің  күліп,  табалап,  қы р   асып  кеткен  соң,  дария 
бойлап  ж ү р е  бердім,  сөйтіп,  іргесі  сетінемей  оты рған  осы
елге  кезіктім.  Қ айғы -қасіретіме  қ а н ы қ қ ан  С°Н>  қолты қ- 
тары ны ң  астына  алып,  қолдан  келер  ж әрдем ін  аяған 
ж оқ.  М ына  ж үрген   ж еңгең  ж есір  отыр  екен.  Келе-келе, 
екі  ж арты   бір  бүтін  боп,  бас  құрады қ.  Бар  дәулетім  — 
мынау  екі-үш   тентек.  Үстінен  ж оны п  ж еп   отырған  он 
ш ақты  
у а қ  
ж андығымыз 
бар. 
Баяғыда 
құдайдан 
ақырымды  бер  деп,  сұрағаным  осы  еді.  Тілегім  орындал- 
ды,  аллаға  мың  да  бір  разымы н.  Б айлы қ  деген  қолдың 
кірі  емес  пе?  Ш ырағым,  баяғыда  сен  үлкен  астамш ы лы қ 
жасадың.  Бақ-дәулет  көзіңді  тұмандатып  ж іберген  екен. 
Адамның  әрбір  оғаш  қим ы л-крзғалы сы ны ң  ж аңғы ры ғы
болатынына  көзің ж еткен   ш ы ғар ,- депті  қария.
М ұндай  ұзын-сонар  әңгімені  қозғау себебім,  Шіке,  сол
данагөй  қария  сынды,  туған  ж ерге  табан  тірей  отырып,  "е,
құдай,  ақырымды  бере  гөр"  дейтін  кезең бізге де  келеді...
А йт м ат ов.  Бұл  айтқаны ңны ң  ж өні  бар:  ғұмырдың
анағұрлым  көбі өтіп,  азы   қалды.
Пәнде  біткеннің  бәріне  де:  "Е,  тағдыр,  ақы ры м ды   б е­
ре  гөр!"  дейтін  сәт  таянар.  Сол  кезге  кім-кім  де  өмір- 
өзеннің  сан  тосқауы л  сы ны нан  аман  өтіп, 
ж ам ан 
қы лы қтарды ң ұяты н  арқалам ай  ж етсе  болды-дағы.
Ш аханов.  Ш ыр  етіп  дүниеге  келген  әр  сәбидің  оң 
мен  солын  танып,  ел  қатары н а  қосылып,  азам ат  атан- 
ғанға  дейінгі  тәлім-тәрбиешісі  де,  қайы ры м ды   әрі  қатал
сыншысы  да  осы  туған  ортасы.
Қ ы зы лқұм да  ж ан тақ   деген  өсімдік  бар.  (Бұл  туралы 
мен  арнайы   өлең  де  жазғам.)  К,ара  қарған ы ң   миын 
қай н атқан   аптап  ы сты қта  ж ап-ж асы л  боп  ж айнап,  тамы- 
ры н  қ ы р ы қ   құлаш   тереңдікке  ж іберген  күйі,  шөл  дала- 
ны ң  төсінде  м ізбақпай  қасқай ы п   тұ р а  береді.  Сусыма

құм,  жел  ыңғайымен  шоғырланып,  біресе  анда,  біресе 
мұнда  көшіп,  қаң бақ  сорлы  сай  мен  сайға  домалап, 
байыз  таппай  кетеді.  Міне,  тамырсыздық  деген  қандай. 
Ал  тамырын  ж ер  асты  суына  дейін  жіберетін  ж ан тақ  өз 
орнында  қалып  қояды!
А й т м ат ов.  Адамдар  да  сол  сияқты.  Құдайым  бола- 
ш ақ  ұрп аққа  ж антақты ң  терең  тамырлы  тағдырын 
қисын  даг  тізгінін 
ж ел  ұстаған  тексіз 
қаңбақты ң 
бәтуасыз  тірлігінен  аулақ  етсін  деп  тілейік.  Ондай 
міскіндер  қоғам  үшін  қай  заманда да  қауіпті.
Мынадай  бір  аңыз  бар.  Қапияда  жау  қолына  тұтқын 
боп  түсіп,  құлды ққа  сатылған  бұғанасы  қатпаған  жас 
бала  жылдар  өте  келе,  кіндік  қаны  тамған  топырағын, 
әлпештеп  өсірген  ата-анасын  ұмытуға  айналады.  Ж ат 
өлкеге  бауыр  басып,  жақсы-жаманды  бастан  кешіп,  төзі- 
мі  мен  ақыл,  қайраты ның  арқасында  ақыры  бөтен 
ж ұртты ң  билеушісі  атанады.  Ж ылдар  жылжып  өтіп,  шау 
тартқан  шағында  ат  арытып  алыстан  келген  керуен  туған 
жерінің  бірі  түп 
жусанын 
жеткізеді. 
Ж ұп ар 
иісі 
бұрқы раған  жусан  билеушінің  есіне  бала  күнгі  ұмыт 
болған  бейкүнә  дәуренін,  туған  ж ер  төсінде  қызғалдақ 
теріп  өскен  мұңсыз  күндерін  қайта  түсіреді.  Көзінен 
жасы  бұрш ақтап,  санасында  сары  тап  болып  ж атқан 
сағыныш  сезімі  б ұ р қ   етіп  оянып,  шыдас  бермейді.  Енді 
оның  жолына  кесе-көлденең  тұру  мүмкін  емес  еді.  Та- 
лайларға  арман  болған  тақ   пен  тәжді  тәрк  етіп,  баққа, 
байлы ққа  да  бұрылып  қарамай,  түлпарына  ер  салып, 
туған  ж еріне  суыт  аттанған  екен деседі.
Туған  жерді  сүю  дегеніміз  -   өмір  бақи  өз  жеріңде 
байланып  қалу  емес.  Шулы,  дулы  әлемге  назар  аудармай, 
суым  басымда,  молам  қасымда  деп,  табандап  отырып 
алсақ,  бұл  —  архаизмнің  көрінісі.  Яғни  ақпайтын  көл 
секілді  өз-өзімізбен  тұйықталып,  әлемдік  даму  мен  өрке- 
ниеттен  құралақан  қалар  едік.
Мәселен,  сенің  О тырарың  мен  менің  Ш екерімнің 
небір  жас  жеткіншегі  қазірде  әлемнің  төрт  бұрышын 
шарлап  кетті.  Біразы  білім  алып,  тұрақтап  қалып,  кәсіби 
мамандықтарын  жетілдіру  үстінде.  мАтың  барда  ел  таны 
желіп  жүріп"  деп,  бабаларымыз  айтқандай,  қажырлы, 
қайратты  ш ақта  көкірек  көзін  ашып,  дүниенің  ойы  мен 
қы ры н  шолғанға  не  жетсін!
Десе  де,  ж ер  шарының  қай  ендігі,  экватордың  қай 
белдеуінде  ж үрсең  де,  қайта  соғар,  сағынышыңды  басар 
темірқазы ғы ң  — туған  ж ер  атты  ұлы  ұғым  біреу.  Соны- 
мен  рухани  байланысыңды  үзбесең  ғана,  айдарыңнан

ж ел  еспек.  Өйткені  өзге  топы рақ,  өзге  ауа,  өзге  су  оның
орнын  толтыра  алм ақ емес.
Иә,  біз  туған  ж ерм ен  көзге  көрінбейтін  сансы з  ж іптер 
арқы лы   байланып  ж аты р  екенбіз.  Ж оғары дағы   өлеңіңде 
айтылғандай,  әр  адамның  өз  анасы нан  б асқа  төрт  анасы 
болуы  керек  деген  пікіріңе  толы қ  қосыламын.  Осы  төрт 
ананың  ең  ұлысы  ғып  туған  ж ерді  алдымен  атағаны ң  да
орынды. 
* 
*  ^ Н Щ Ц н Н Н И
М ен  туған  ж ерсіз  тірлік  кеш е  аламын,  ал  туған  ж ер
менсіз  өмір  сүре  алмайды  деген  әлдекімдердің  астам 
көңілі  бізге  жат.  Керісінше,  қасиетіңнен  айналайы н  туған 
ж ер  бізсіз  гүлдеп,  бізсіз  өмір  сүре  алар,  ал  біздің  рухы- 
мыз  онсыз  биік  самғамақ  емес.
Иә,  туған  ж ер  барда  —  біз  бармыз!

Бір  уыс
топырақ

Оларды  еске  алу  қандай  мереке!  Ж ан  сарайың  кеңіп, 
санаңда  кун  шуағы  ойнағандай  эсер  аласың.  Жалпы, 
кімнің  болса  да  өз  дәуірінен,  өз  замандастарынан 
мойны 
озық  түрған  қасиет ін  айіпу  —  әлемдік  өркениет ке
қосылатын  үлестің  бір түрі.
Біріншіден,  бүл  еске  т үсіру  ө зіт з  үшін  қажет  десек, 
екіншіден,  сол  ж әдігерлердің  қайсар  рухы  алдьтдағы 
інілік,  перзент т ік  борыиіымыз,  әрі  олардың  уақыт т ың 
жаңбыры  шайып,  күн  қақт аған  қасиет т і  зират т арына
салған  бір  уыс топырағымыз  болар.
Оңай  емес,  оңай  емес  бүл  егес,
Қашан  болсын  бірлік жолы  бүрыстау. 
Керек  десең,  т үсінбест ік кінә  емес, 
Қылмыспен  т ең  т үсінуге тырыспау.

А йт м ат ов.  Ылғи  да  түс  көремін.  Не  ғажабы  бар 
екенін  қайдам,  кірпігім  айқасса  бітті,  алуан  түрлі  түстер 
қамауға  алады. 
Таң  алдында  бірде  қуанып, 
бірде 
мұңайып  оянамын.  Қуанатыным  -   заманында  тірліктің 
ащы-тұщысын  қатар  татқан ,  көңіл  көгінде  жұлдыздай 
жанған  аяулы  адамдарды  көремін.  Кейде  түсіме  өзім  ара- 
ласпаған,  бірақ  сырттай  сыры-қырына  қан ы ққан   үлкен 
тұлғалар  да  кіреді.  Тірі  ж анға  тіс  ашпайтын  құ- 
пияларымды  кейде  соларға  ақтарып  жатамын.  Ж асы ра- 
тыны  ж оқ,  бір-екі  рет  дәрігерге  де  қаралғаным  бар. 
Олардың  пікірінше,  артық,  кем  епггеңе  ж оқ,  бәрі  дұп- 
дұрыс.  Көзім  сәл  ілінсе,  сан  түрлі  оқиғалар  мен  елес- 
тердің ішіне  қайта енемін де  кетемін...
Ш аханов.  Шіке,  дәрігер  болмасам  да,  айтайын,  мұнда 
бас  қаты раты н  дәнеме  ж оқ.  Байқауымша,  бұл  қиял  мен 
әсердің  ұшқырлығына,  кең  ауқымдылығына  байланысты 
ж ай  болса  керек.  Ж ән е  сәл-пәл  қорқы ты п  та  қояйын... 
Бәлкім,  түс  көруден  тыйылсаңыз,  қазіргі  деңгейдегідей 
жазуш ы  болмай  қалуыңыз  әбден  мүмкін...
Ал  аспаннан  жұлдыз  ақты   деп  жатамыз.  Өшкен 
жұлдыздың  ең  соңғы  таратқан  жарығының  өзі  ж ерге 
миллиондаған  ж ыл  ж үріп  жетеді  екен.  Ж ердегі  адамдар- 
дың  кейбірі  бақи  тірлікпен  қопггасқан  соң,  тірілердің 
санасында  сол  жұлдыздардай  ж арқы рап,  сәуле  шашып 
тұрмақ.  Бұл  күнде  көбі  көз  көрмес,  қол  ж етпеске  кеткен 
жұлдыз  түлғалар  Сізге  болмыс  пен  сананың  көзге  керш- 
бес  ұш қы р  сөулелері  арқылы  түсіңізге  енетін  шығар. 
Өздері  үлгере  алмаған  қабырғалы  істі,  өмірдің  бұралаң 
жолдарында  сан  соқтырып  кеткен  кейбір  арман-тілегін 
Сіз  орындасын деп,  аян  беретін  болар.
А йт м ат ов. 
Сөзівде  әзіл  ұш қы ны  
жатқанымен, 
дұрыс  пайымдап  отырсың.  "Илиада"  мен  "Одиссеяны" 
жазған  Гомер  хақында  грек  ойшылы  Платон:  "Бұл  ақы н 
бүкіл  Элладаны  тәрбиеледі",  -   деген  екен.  Ұлылар  -   елдің

ықпалы 
болмаса,  біздің  тағды 
са  басқаш а  қалы птасар  ма  еді
кім  білсін?
қ   жұлдыздардың  ішінде  алғаш  ганы сқан  ада- 
мым  -   қ а з а қ   халқы ны ң  ұлы  перзенті,  күллі  әлем  мойын- 
даған  ж азуш ы   М ұхтар  Әуезов  болатын.  О л  кезде 
Бішкектегі  С крябин  атындағы  ауыл  ш аруаш ылығы  ин- 
ститутының  студенті  едім.  "Манас^  эпосы  ж аилы   дау- 
дамай  өршіп  тұрған  ш ақ.  О ны ң  үлы   эпос  екенін,  исі 
қы рғы зды ң  бар  тарихы,  ерлігі,  елдігі,  ұлтты қ  бояуы  осы 
ұлан-ғайыр  ж ы рда  ж атқаны н  ж ұ р т  тегіс  мойындайды. 
Сөйте  тұра,  мәселе  социалистік  реализм нің  ыңғайына, 
талабы на  сәйкес  келе  ме,  ж о қ   па  дегенге  тірелгенде,  көбі 
тайсақтап  қалады.  Ол  кездегі  идеологияға  байларды  ж а- 
мандаған,  кедейдің  наш ар  тұрм ы сы н  көрсеткен,  тіпті 
үстем тап  өкілдеріне  қарсы   көтеріліске  ш ы ққан ы н   сипат- 
тайты н  туындылар  қ аж ет  еді.  Эпостың  басты   кейіпкері 
М анас  болса  -   Ж ақ ы п   байдың  ж алғы з  ұлы,  әрі  хан  деген
аты 
бар. 
- 
< • V
Кейбір  зерттеуш ілерді  (қырғызы,  оры сы   аралас)  хан
деген  сөздің өзі  бүйі  ш аққандай  шошытты.
"Манас"  эпосы  бай-ф еодалды қ дәуірді,  ханды қ  билікті 
көксеген,  қарапайы м  халы ққа  ж ат,  кертартпа  туынды" 
деген  ойға  саятын  ж аң а  бір  қозғалы с  етек  алды.  Газет, 
ж урнал  беттерінде  эпосқа  қарсы   ж азы лған  пікірлвр 
аш ы қ  бой  көрсете  бастады.  Бұл  ұлы  эпосты ң  басы на 
қара 
бұлт  үйіріліп  келе  ж атқаны ны ң  хабары   еді.  Сол 
тұста  М анасты  қолдаған  бірлі-екілі  м ақала  да  болды.
Б ірақ оларға  қ ұ л а қ  асқан   ешкім  ж оқ.
Елдің  бәрі  осындай  екі  үдай  сезімде  ж үргенде,  КСРО 
Ғылым  академиясы ның  Қ ы рғы з  филиалы  ғимаратында 
"Манас"  ж айлы   конф еренция  болатын  көрінедһ*  эпостың 
тағдыры  осы  ж иы нда  шешіледі  екен  дегенді  естіп,  лек- 
циядан  шыға  сала,  ш ұбыры п  жеттік.  Бұл,  үмытпасам, 
1952  жылдың  күзі  еді.  Келсек,  ғимараттың  ішіне  ену 
мүмкін  емес,  ж ұртты ң  көбі  иін  тіресіп,  көш еде  тұр.  Дем- 
дерін 
ішінен  алып, 
"апыр-ай, 
М анастан 
айырылып 
қалм асақ 
жарады" 
дегендей, 
алабұрты п 
ж үргендер 
қаншама!
Бір  иы қпен  ж ы лж и-ж ы лж и,  ақы ры   кон ф ерен ц и я  өтіп 
ж атқан   залдың  есігінен  сығаладым.  М ойнымды  созы п
қарасам,  төрдегі  төралқада  о н -о н   бес  кіеі  ж аиғасы пты. 
Қ а қ   орталарында  Қ ы рғы зстан  Компартиясы  О рталы қ 
Комитетінің  сол  кездегі  бірінші  хатш ысы  И схак  Раз- 
заков,  оны ң  оң  ж ағында  ай  маңдайы  ж арқы рап,  М ұхтар

жүктеу/скачать 22,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: