Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2015

 
121 
ӘОЖ [811.111]:004 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Д.Х. Байдрахманов 
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия 
ұлттық университеті,  
пед. ғыл. канд., доцент 
 
М. Қонқал 
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия 
ұлттық университеті, магистрант  
 
 
Модульдік оқыту 
технологиясының 
білім 
алушылардың 
білім сапасын 
арттырудағы рөлі  
 
Аннотация 
Мақалада  қазіргі  білім  берудің  оқу-
тәрбие  үрдісінде  оқыту  технологияларының 
алуан 
түрлерін 
ұтымды 
қолдану, 
оқушылардың 
үйлесімді 
әлеуметтенуіне 
жаңаша қарым-қатынастарды жүзеге асырып 
отыру  үздіксіз  педагогикалық  процестің 
мақсатты  құбылысына  бет  алауы  тұжырым-
далады.  Оқу  орындарында  жастарға  білім 
беру  мен  тәрбиелеу  үрдісі  оқушы  тұлғасы 
мен 
кәсіби-тұлғалық 
қасиеттерінің 
қалыптасып  дамуына,  өз  бетімен  іс-әрекет 
құралдарын  жүзеге  асыруға  айрықша  көңіл 
аударылады.  
Түйін сөздер: оқыту технологиясы, әдіс, 
модульдік оқыту, педагогикалық технология 
 
 
Қазақстан 
Республикасының 
«Білім 
туралы»  Заңында  оқыту  формасын,  әдістерін, 
технологиялар 
таңдауда 
көп 
нұсқалық 
қағидасы  бекітілген,  бұл  білім  мекемелерінің 
мұғалімдеріне, педагогтарының өзіне оңтайлы 
нұсқаны  қолдануға,  педагогикалық  процесті 
кез  келген  үлгімен,  тіпті  авторлық  үлгімен 
құруға мүмкіндік береді [1]. 
«Модуль»  ұғымы  термин  ретінде  алғаш 
математика  ғылымында  пайда  болды.Бұл 
термин латынның modulus ( өлшеуіш) сөзінен 
шыққан.  Векторға  арнап  бұл  терминді  алғаш 
рет  1814  жылы  Швейцария  математигі  Жан 
Роберт Арган қолданған. Көшу модулін алғаш 
рет  енгізген  ағылшын  математигі  Роджер 
Коутс [2, 272]. 
Шетелдік ғалымдар модульдік білім беру 
идеясының  туындауын  1960-жылдардың  аяғы 
мен 1970- жылдардың басына жатқызады.  
Модуль  арқылы  оқытуды  экспериментті 
және  практикалық  түрде  тәжірибеде  қолдану 
АҚШ,  Батыс  Еуропа  елдерінің  колледждері 
мен 
жоғары 
оқу 
орындарында, 
ТМД 
елдеріндегі  жоғары  оқу  орындарында  қазір 
кеңінен  жүзеге  асуда.  Қазіргі  білім  берудің 
оқу-тәрбие  үрдісінде  оқыту  технология-
ларының  алуан  түрлерін  ұтымды  қолдана, 
оқушылардың 
үйлесімді 
әлеуметтенуіне 
жаңаша  қарым-қатынастарды  жүзеге  асырып 
отыру  үздіксіз  педагогикалық  процестің 
мақсатты құбылысына бет алады.  Модульдық 
 

 
122 
оқу  бағдарламаларының  бірнеше  түрлері  болды.  Олар:  «оқу  пакеті»,  «білімді  игеру 
пакеті»,  «жеке  білім  алу  пакеті»  және  т.б.  Білім  беру  мазмұнының  өлшемдері 
концепциясының  тәжірибесін  қорытындылаудың  нәтижесінде  өмірге  «модуль»  және 
«модульдік білім беру» деген ұғымдар келді. Кейбір пікірлерге сүйенсек, модуль дегеніміз 
–  ол  белгілі  бір  концептуальды  өлшемді  қамтитын  оқу  материалының  пакеті  болып 
табылады.  
Модульдік оқыту  – білім мазмұны, білімді  игеру қарқыны, өз бетінше жұмыс істей 
алу мүмкіндігі, оқудың әдістері мен тәсілдері бойынша оқытудың дербестігін қамтамасыз 
етеді.  
Ал  «модуль»  дегеніміз  –  іс-әрекеттің  мақсатты  бағдарламасы  белгілеген  деңгейіне 
(жоспарланған  алдағы  нәтиже)  жету  үшін  сұрыпталған,  дидактикалық  өңделген  білім, 
білік,  дағдының  белгілі  мазмұнының  бірлігі  және  оның  әдістемелік  нұсқауы  немесе 
аяқталған  оқу  ақпараты  болып  табылатын  модульдік  бағдарламаның  негізгі  құралы. 
Басқаша айтқанда, адамның өзіндік дамуының деңгейі. Жалпы «модуль» сөзі  «оқытудың 
мазмұны  мен  технологиясын»  білдіреді.  «Модуль  мазмұны»  өзіндік  мағына  беретін  оқу 
материалының көлемі ретінде ұсынылады.  
Модуль  дегеніміз  –  қандай  да  бір  жүйенің,  ұйымның  анықталатын  біршама  дербес 
бөлігі  (Ожегов  С.И.).  Оқу  модулі  қайта  жаңартушы  оқу  циклі  ретінде  үш  құрылымды 
бөліктен: кіріспеден, сөйлеу бөлімінен және қорытынды бөлімнен тұрады.  
Қазіргі таңда ағылшын тілі сабағын оқытуға жаңа идеяларды әр сабақта жан-жақты 
қолданып, жаңаша оқытудың тиімді жолдарын тауып, жүйелі түрде қалыптастыру – заман 
талабына айналды. Модульдік оқыту XX ғасырдың 60-жылдарының аяғынан бастап дами 
бастады.  Оның  негізгі  мәні  –  сабақтың  жоспары,  ақпараттар  жиынтығы  және  сабақтың 
дидактикалық  мақсаттарына  қол  жеткізуге  бағыт  беретін  әдістемелік  нұсқаулардан 
тұрады.  
Модульдік  технологиялардың  ерекшелігі  –  тек  білімді  меңгерту  емес,  оқушының 
танымдық  қабілетін  есту,  көру,  қимыл  ойлауды,  ынтаны  қабылдау  қабілетін  дамыту 
арқылы және оны бекіту, шығармашылық деңгейін арттыру арқылы жүзеге асырылады.  
Бүгінгі  таңда  Д.Б.Эльконин  мен  В.В.Давыдовтың  дамыта  оқыту  технологиясы, 
В.Ф.Шаталовтың  оқу  материалдарының  белгі  және  сызба  үлгілері  негізінде  қарқынды 
оқыту  технологиясы,  П.М.Эрдниевтің  дидактикалық  бірліктерді  шоғырландыру 
технологиясы,  В.М.Монаховтың,  В.П.Беспальконың  және  басқа  көптеген  ғалымдарың 
технологиялары  кеңінен  танымал  [3,  4,  5,  6].  Қазақстанда  Ж.А.Қараевтің,  Н.Оралбаева-
ның, М.М.Жанпейісованың және т.б. ғалымдардың оқыту технологиялары белсенді түрде 
қолданылуда [7]. 
«Педагогикалық  технология»  -  ұғымы  1960  жылдары  дамыған  елдердің  баспа 
беттерінде көріне бастады. 1961 жылы АҚШ–та, «Педагогикалық технология», 1964 жылы 
Англияда  «Педагогикалық  технология  және  оқыту  процесі»,  1965  жылы  Жапонияда, 
«Педагогикалық технология» журналдары, 1971 жылы Италияда жарық көрді. ЮНЕСКО 
«Педагогикалық 
технология» 
серияларын 
бүкіләлемдік 
білім 
бюросының 
бюллетендерінде шығара бастады. Біздің елімізде «педагогикалық технология» ұғымы 60- 
жылдардың  аяғында  пайда  болып,  70-жылдары  оны  қолдаушылардың  саны  артты,  -деп 
пайымдалған [8, 206]. 
Әлемде  қоғамдық  қарым-қатынастардың  үдемелі  өзгеріп  жаңа  келбет  алу  бет 
бұрыстары 
әлеуметтік-экономикалық 
инфрақұрылымның 
модернизациялануымен 
шектелмей, дүние жүзілік білім беру кеңістігінде де біршама динамикалық түрлендірулер 
жүруде. 
Осыған  сәйкес,  отандық  және  шетел  мемлекеттерінде  жастарға  білім  беру  мен 
оларды  тәрбиелеу  педагогтің  үстемдік  тұрғыда  оқытудан  тұлғалық  бағдарлы  оқытуға 
көшудің  жаңа  парадигмалары(үлгі)  қалыптасуда.  Оқу  орындарында  жастарға  білім  беру 
мен  тәрбиелеу  үрдісі  оқушы  тұлғасы  мен  кәсіби-тұлғалық  қасиеттерінің  қалыптасып 

 
123 
дамуына,  өз  бетімен  іс-әрекет  құралдарын  жүзеге  асыруға  айрықша  көңіл  аударылуда. 
Осы  өзекті  мәселені  шешуге  өткен  ғасырда  шетел  мен  Отандық  ғылыми-педагогикалық 
қауымдастық педагогика ғылымы мен оның тәжірибесіне біршама үлес қосты. Оған кепіл 
болатын– оқытудың жаңа технологиялары. 
Дәстүрлі  оқытудың  мазмұны  мен  әдістемесі  білім  алушының  пән  бойынша  оқу 
материалын  теориялық  мазмұнда  игерсе,  ал  тәжірибеде  қолданылуы  шектеулі  болғаны 
белгілі.  Бұл,  әрине,  оны  тәжірибелі  іс-әрекеттерді  белгіленген  алгоритм  бойынша 
орындауға  көп  еліктетті,  бірақ  әрбір  әрекетті  дәл,  нақты  орындауға  ұмтылдырды.  Оқу 
үрдісіндегі оқу әрекеттері педагогтің басшылығымен орындалуы жиі байқалды. 
«Оқыту  технологиясы»  ұғымын  алғаш  рет  педагогика  ғылымына  енгізген 
А.Макаренко,  қазір  бұл  ұғым  оқу-тәрбие  үрдісінде  кеңінен  қолданылып  жүр.  Ал 
«педагогикалық  технология»  ұғымына  алғаш  рет  жүйелі  зерттеу  жүргізген  Т.Ильина 
болды [9, 23]. 
Педагогикалық  технологияға  алғаш  анықтама  берген  ғалымдардың  бірі  –  орыс 
ғалымы  В.П.Беспалько.  Оның  пікірінше:  «Педагогикалық  технология  дегеніміз  – 
тәжірибеде  жүзеге  асырылатын  белгілі  бір  педагогикалық  жүйенің  жобасы,  ал 
педагогикалық  жағдайларға  сай  қолданылатын  әдіс-тәсілдер  оның  құрамды  бөлігі  ғана» 
[10]. 
И. Талызинаның пікірі бойынша, педагогикалық технологияның басты мақсаты  – іс 
жүзінде  дидактикалық  мақсатқа  жету  үшін  қолданылатын  ең  тиімді  әдістерді  анықтау. 
Педагогикалық  технология  оқыту  үрдісін  ғылыми  жүйелеу  бағытында,  яғни  оқыту 
тәжірибесінде  қолданылатын  ғылыми  негізделген  талаптар  жүйесі  болып  табылады  [11, 
123].  
«Педагогикалық  технология  дегеніміз  –  оқушы  мен  мұғалім  үшін  барлық  жағынан 
өте қолайлы жағдайлар жасай отырып, оқыту үдерісін жобалаудың, оны ұйымдастырудың 
және  өткізудің  бүге-шігесіне  дейін  ойластырылған,  әрі  бірлесіп  жүзеге  асырылатын 
педагогикалық қызметтің моделі» (В.М. Монахов) [6]. 
Көптеген шетелдік ғалымдар технология деп оқытудың объективтік факторларының 
жиынтығын  (бағдарламаланған  оқыту  құралдары,  дидактикалық  материалдар,  құрал-
жабдық, техникалық құралдар, т.б.) қандай да бір үрдісте нәтижеге жету құралы ретінде 
қарастырады.  Мәселен,  поляк  педагогі  Ф.Янушкевич  оқыту  технологиясының  мәнін 
ашқанда  «оқыту  технологиясы  -  ғылыми  ұстанымдар  жүйесінде  қолданыс  табатын 
бағдарламаланған  оқыту  үрдісін  айтады  және  оқу  мақсатына  жетуге  бағытталған  оқу 
тәжірибесінде  қолданылады,  көбіне  оқытылатын  пәнге  емес,  оқушыларға  бағытталады, 
оқыту  әдістері  мен  тәсілдерін  сынақтан  өткізуге,  эмпирикалық  талдау  жасауға  және 
оқытуда  аудиовизуальды  құралдарды  кеңінен  қолдануды  талап  етеді»,  -  деп  анықтама 
берген. 
Дәстүрлі тағы бір анықтама бойынша технология дегеніміз – педагогика ғылымы мен 
мектеп  тәжірибесінің  дамуындағы  сабақтастықты  сақтай  отырып,  педагогика  мен 
методиканың инструментальдық және әдістемелік құралдарын түбегейлі түрде өзгерту. 
ЮНЕСКО-ның  бір  құжатында  педагогикалық  технологияға  мынандай  анықтама 
берілген.  Педагогикалық  технология  дегеніміз  –  бүкіл  оқу  процесін  бағалаудың  жүйелі 
әдісі және білімді адамдық және техникалық ресурстарды ескере отырып игеру және білім 
берудің ең тиімді әдістеріне жету мақсатындағы олардың өзара ынтымақтастығы [12, 251] 
болып табылады.  
Қазіргі уақытта педагогика ғылымының бір ерекшелігі - баланың тұлғалық дамуына 
бағытталған жаңа оқыту технологияларын шығаруға ұмтылуы.  
Педагогикалық технология - мұғалім мен оқушының іс-әрекеттерінің біріккен жүйесі 
арқылы іске асатын, ақпаратты білім беру нәтижесі және рефлекция негізінде білім алуға 
бағытталған,  бір  үлгідегі  педагогикалық  жүйе.  Педагогикалық  жүйенің  мынадай 
құрылымы  бар:  1)  оқу  және  тәрбиелеу  мақсатында  нақты  жүйелі  дидактикалық, 

 
124 
педагогикалық зерттеу жүргізу; 2) оқушы меңгеруге тиісті ақпарат мазмұнын толықтыра 
отырып, жүйелеу; 3) қажетті дидактикалық, техникалық оқу құралдарын дұрыс қолдануын 
қадағалау;  4)  тәрбиелеу  және  диагностикалық  оқыту  жүйесін  дамыту;  5)  оқушыларға 
жоғары деңгейде сапалы білім беру.  
Педагогикалық  технологияға  –  В.П.Беспалько  «Практикада  іске  асатын  нақты 
педагогикалық  жүйе»  –  деген  анықтама  берген.  Ал  педагогикалық  жүйені  тұлғаны 
қалыптастыруға  ықпал  ететін  арнайы  ұйымдастырылған,  мақсаты  бір  –  бірімен  өзара 
байланыстағы әдіс-тәсілдер деп қарастырады [10]. 
Әлемдік білім берудегі дамудың стратегиялық бағытының бірі – оқытудың дәстүрлі 
репродуктивтік  стилінен  өтіп,  оқушылардың  таным  белсенділігін,  өз  бетімен  ойлау 
қабілетін  жетілдіретін  білім  берудің  енді  дамып  келе  жатқан  моделіне  көшу,  оқу-тәрбие 
үрдісінің  ұйымдастыруы  мен  мазмұнына  өзгеріс  енгізуіне  лайық  жол  табу,  жаңа 
технологияларды  қолдану.  Осы  міндеттерді  шешуге  оқыту  технологиялары  жағдай 
жасайды, себебі сабақтарды іс-әрекет жасау арқылы өткізу негізінде мүмкіндік береді.  
Жаңа білім парадигмасы бірінші орынға баланың білімін, білігі мен дағдысын емес, 
оның тұлғасын, білім алу арқылы дамуын қойып отыр. 
Педагогикалық  технологиялар  –  бұл  білімнің  басымды  мақсаттарын  біріктірген 
пәндер  мен  әдістемелердің  оқу-тәрбие  үрдісін  ұйымдастырудың  өзара  ортақ 
тұжырымдамамен  байланысқан  міндеттерінің,  мазмұнының,  түрлері  мен  әдістемелірінің 
күрделі  және  ашық  жүйелері,  мұнда  әр  позиция  басқаларына  әсер  етіп,  соңында 
оқушының  дамуына  жағымды  жағдайлар  жиынтығын  құрайды,  әсіресе,  осы  бағытта 
модульдік технологияның орны ерекше.  
Психологтардың  пайымдауынша,  әрбір  дербес  тарауды  (тақырыпты)  оқып-үйрену 
үш  негізгі  кезеңнен:  кіріспе  –  ынтасын  ояту,  операционалдық  –  танымдық  және 
рефлексиялық – бағалау кезеңдерінен тұруы тиіс [13].  
  
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1
 
Қазақстан  Республикасының  «Білім  туралы»  Заңы  //  Егемен  Қазақстан.  –  2007.  -  15 
тамыз.  
2
 
Роджерс К. Причины успеха. – Москва, 2000. 
3
 
Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. – М.: Педагогика, 1986. 
4
 
Шаталов В.Ф. Эксперимент продолжается. – М.: Педагогика, 1986. 
5
 
Эрдниев П.М., Эрдниев Б.П. О системном подходе к дидактике. – М.: Столетие, 1996. 
6
 
Монахов  В.М.  Технологические  основы  проектирования  и  конструирования  ученого 
процесса. – Волгоград, 1995. – 100 с. 
7
 
Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде / 
аударған Қайшыбекова Д.А. – Алматы, 2002. 
8
 
Наренова  А.Б.  Модульдік  оқыту  технологиясы.  «Инновациялық  педагогикалық 
технологияларды  жоғары  оқу  орынында  жүзеге  асару  мәселелері»  ғылыми-
практикалық  семинар  конференциясының  материалдар  жинағы.  -  Ақтөбе:  Ақтөбе 
мемлекеттік педагогикалық институты, 2007. 
9
 
Макаренко А.С. Коллектив и воспитания личности. – Москва, 1983. 
10
 
БеспалкоВ.П. Слагаемые педагогической технологии. - Москва, 1989. - 47 с. 
11
 
Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. - М., 1984. 
12
 
Момынбаев Б. Кәсіптік педагогіка. – Алматы: Білім, 2006.  
13
 
Фридман М.М. Формирования познавательных интересов у школьников. – М., 1997. 
 
 
 
 

 
125 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  статье  уделяется  особое  внимание  развитию  личности,  профессиональных  способностей 
обучаемых,  с  использованием  в  учебно-воспитательном  процессе  различных  инновационных 
технологий.  
 
RESUME 
 
In  this  article  a  special  attention  is  paid  to  the  development  of  a  personality,  the  development  of 
professional-personal  skills  in  contemporary  educational  institutions.  It  is  necessary  to  use  different 
innovative technologies in modern teaching and learning in the educational process.  
 
 
 

 
126 
УДК 37.013.42:159.91 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Г.К. Курманаева  
Евразийский национальный 
университет им. Л.Н. Гумилева, 
докторант PhD 
 
Научные подходы  
к развитию  
у социального 
педагога 
способности  
к рефлексии и 
самопознанию 
 
Аннотация  
В 
статье 
раскрывается 
сущность 
профессиональной  педагогической  рефлексии  и 
самопознания,  обосновывается  необходимость 
развития 
рефлексивной 
способности 
у 
социального  педагога.  Автор  описывает  способы 
и механизмы профессионального самопознания.  
Ключевые  слова:  социальный  педагог, 
рефлексия, самопознание. 
 
 
В  условиях  развития  современного  социума 
большое  значение  имеет  проблема  профессио-
нальной  подготовки  социальных  педагогов.  Быть 
востребованным  специалистом  в  своей  области 
может стать лишь тот, кто не только будет иметь 
хорошую  профессиональную  подготовку,  но 
будет  постоянно  стремиться  к  саморазвитию, 
легко адаптироваться к потребностям общества и 
стремиться  к  самосовершенствованию.  Высоким 
педагогическим мастерством является доведенная 
до  совершенства  функциональная  грамотность 
педагога,  а  также  его  умение  применять  эти 
навыки  на  практике.  Социальный  педагог 
становится  маcтером  своего  дела  лишь  через 
много  лет  работы,  его  профессиональный  рост  и 
постоянное 
обучение 
продолжаются 
на 
протяжении  всего  периода  работы.  Для  того 
чтобы  достичь  успехов  в  своей  деятельности, 
социальный  педагог  должен  стараться  постоянно 
развивать свои внутренние ресурсы, воспитывать 
волю  и  характер,  мышление  и  потенциальный 
рост.  Именно  от  умения  управлять  механизмом 
своей  деятельности  и  зависит  его  успех  как 
самостоятельной 
личности. 
Педагогическая 
рефлексия  является  одним  из  таких  способов 
управления. Понятие «рефлексия» (от латинского 
слова  reflexio  «обращение  назад»)  изначально 
появилось  в  философии  и  обозначало  процесс 
самопознания,  раскрывающий  субъекту  его 
внутреннее  состояние.  Рефлексия  как  бы 
побуждает  взглянуть  на  собственную  мысль  «со 
стороны»,  когда  с  помощью  рефлексивного 
сознания  происходит  проверка  своих  знаний, 
критическое 
осмысление 
этапов 
своей 
деятельности.  Ее  ярко  выраженная  творческая 
направленность  обнаруживает  себя  в  такой 
форме,  как  самопознание,  для которого главным 

 
127 
является  осознанное  стремление  к  созданию  разного  рода  проблемных  ситуаций  и 
благополучный  выход  из  них,  благодаря  навыкам  интеллектуального  мышления. 
Педагогическая  рефлексия  -  это  способность  педагога  дать  точную  оценку  себе  и  своим 
действиям, возможность понять свою значимость в педагогическом процессе и в процессе 
формирования  личности  ученика.  Педагогическая  направленность  рефлексирующего 
сознания  дает  о  себе  знать  и  в  таких  сугубо  личностных  проявлениях,  как  осознание 
«вхождение»  в  роль  соавтора  и  соучастника  обучающего  процесса,  самостоятельное 
проектирование  близлежащих  и  далеко  идущих  планов  собственного  развития  и 
самосовершенствования в осваиваемой специальности. Отказ от ненужных стереотипов в 
пользу  добытых  эмпирическим  путем  новых  источников  знания,  еще  не  включенных  в 
«обиход»  его  самораскрывающегося  потенциала,  а  также  попытки  управления 
собственной  деятельностью  по  «присвоению»  отождествляемых  с  личностными 
приоритетами  общегуманистических  образовательных  ценностей.  Рефлексивное 
«видение» проблем педагогического творчества, в какой бы то ни было художественной, в 
том числе и музыкальной деятельности, помогает личности обучаемого как можно глубже 
понять  и  осознать  фундаментальные  аспекты  образовательного  процесса  во  всей  их 
динамике и всеохватности. И, кроме того, способствует выработке авторской позиции по 
отношению  к  накапливаемому  опыту.  Как  указывает  Н.Д.  Хмель,  «Рефлексия 
осуществляется педагогом как контрольно-оценочная деятельность, направленная на себя. 
Педагог  должен  быть  способен  объективно  и  беспристрастно  анализировать  свои 
суждения, действия, поступки и, в конечном счете, свою профессиональную деятельность 
с  точки  зрения  соответствия  результатов  цели»  [1].  Педагог,  владеющий  рефлексией, 
неоднократно в уме рисует манеру своего поведения и поведения ученика, изменяя свои 
виртуальные действия в случае возникновения необходимости. 
Как и любой вид культуры, рефлексивная культура не дается человеку от рождения. 
Ее  становление  является  трудоемким  и  поэтапным  процессом.  Это  повседневный 
длительный  труд  над  собой,  своим  личностным  и  профессиональным  Я,  зависящий  от 
многих  факторов.  Эта  способность  формировать  представления  о  себе,  о  своей 
деятельности,  прогнозировать  и  планировать  совершенствуется  с  возрастом, 
образованием,  ростом  интеллектуального  уровня,  социо-экономического  статуса 
человека. 
Рефлексивные  процессы  «буквально  пронизывают  всю  профессиональную 
деятельность педагога» [2], проявляясь и в ситуации непосредственного взаимодействия с 
детьми,  и  в  процессе  проектирования и конструирования  их  учебной  деятельности, и  на 
этапе самоанализа и самооценки собственной деятельности, самого себя как ее субъекта. 
Необходимость  рефлексивного  отношения  педагога  к  своей  деятельности  определяется 
многими  факторами,  которые  определяют  полифункциональность  педагогической 
профессии. 
Профессиональная  педагогическая  рефлексия  несет  в  себе  потенциал  развития, 
который при определенных условиях позволяет поднимать ее на новый уровень. При этом 
обнаружено,  что  стихийного  нарастания  рефлексивности  социального  педагога  как 
результата  накопления  профессионального  опыта  не  наблюдается.  Анализ  психолого-
педагогической литературы показывает, что:  
1)  проблема  профессиональной  рефлексии  учителя  широко  обсуждается  в 
современных психологических исследованиях, однако отсутствует концепция ее развития 
у будущих учителей в учебном процессе вуза;  
2) отсутствует структура педагогической рефлексии учителя;  
3) практика рефлексии связана в основном с активными методами обучения, однако 
они пока не имеют целенаправленного, организованного характера в подготовке будущих 
учителей;  

 
128 
4)  не  представлена  программа  формирования  педагогической  рефлексии  будущих 
учителей.  
По  словам  Г.П.  Щедровицкого  любая  интеллектуальная  система  изменяется  под 
воздействием знаний о себе [3]. Исходя из того, что социальному педагогу каждый раз для 
выхода  на  новый  виток  своего  развития,  для  возможности  постоянного  личностного  и 
профессионального  саморазвития  и  самосовершенствования  постоянно  необходимы 
знания  о  себе  как  о  личности  и  специалисте,  анализ  и  осознание  которых  уже  позволит 
выбрать  ориентир  и  сделать  очередной  шаг  своего  развития,  можно  утверждать,  что 
самопознание  -  это  важная  и  необходимая  составляющая  процесса  становления 
рефлексивной  культуры  педагогических  кадров,  где  закладывается  основа  дальнейшего 
саморазвития  специалиста.  В  ходе  этого  процесса  будут  развиваться  рефлексивные 
способности,  где  рефлексия  становится  основным  механизмом  процесса  становления 
рефлексивной  культуры.  Соответственно  самопознание  равноправно  может  считаться 
этапом становления рефлексивной культуры педагогических кадров. 
Данный процесс представляет собой процесс познания себя, своих потенциальных и 
актуальных  свойств,  личностных,  интеллектуальных  особенностей,  черт  характера, 
отношения  к  профессии,  к  людям  т.п.,  а  также  это  средство  овладения  собственным 
опытом и глубинными переживаниями.  
Особое значение проблеме самопознания придается в гуманистической педагогике и 
психологии  (А.  Маслоу,  К.Роджерс,  Ш.А.  Амонашвили).  Здесь  оно  рассматривается  как 
необходимое  условие  саморазвития  личности,  ее  самоактуализации,  т.е.  как  высшая 
потребность человека, удовлетворение которой позволяет ему реализовать себя в полной 
мере,  выполнить  ту  миссию,  то  предназначение,  которые  ему  предписаны  жизнью  и 
судьбой. Только в этом случае человек обретает смысл своего существования, становится 
тем, кем он способен стать, а не тем, кем ему навязывает другие, социальное окружение. 
Организовывать  собственное  самопознание  можно  с  помощью  множества  схем, 
существующих  в  современной  психолого-педагогической  практике.  В  самом  общем  виде 
можно  выделить  следующие  блоки,  которые  могут  быть  подвергнуты  самоанализу  и 
самопознанию: личностно-характерологические особенности; эмоционально-волевая сфера 
личности;  сфера  способностей  и  возможностей;  познавательная  сфера  личности;  сфера 
внешнего  облика,  особенностей  темперамента;  сфера  отношений  с  другими  людьми, 
социальным окружением; сфера деятельности; сфера собственного жизненного пути. 
Что  касаемо  областей  самопознания,  то  чаще  всего  в  психолого-педагогических 
науках  выделяют  две  области:  сознание  и  бессознательное,  однако  в  некоторых 
концепциях  внимание  обращается  и  еще  на  одну  область  -сверхсознание,  или  высшее 
бессознательное.  
Однако  в  отношении  социальных  педагогов  нас  в  большей  степени  интересует 
педагогическое самопознание, которое, как и самопознание в целом, актуализируется под 
влиянием  определенной  мотивации,  которая  определяется  своеобразием  деятельности, 
общения  и  личности  педагога.  Профессиональное  самопознание  разворачивается  в 
системах:  «Я  и  Другие»,  «Я  и  Я»,  «Я  и  Высшее  Я».  Мотивы  профессионального 
самопознания многообразны.  
Профессиональное  самопознание  социального  педагога  побуждается  интересом  к 
себе,  стремлением  разобраться  в  своих  сильных  и  слабых  качествах  как  профессионала, 
расширить свой кругозор о собственной личности. 
Необходимость  в  самопознании  возникает,  когда  социальный  педагог  обнаруживает 
дисбаланс  между  своим  трудом  и  его  результатами,  что  также  стимулирует  процесс 
познания себя.  
Изучение  себя,  обнаружение  причин  дисбаланса  дают  возможность  социальному 
педагогу: устранить недостатки в деятельности, поведении, взаимодействии; восстановить 

 
129 
равновесие между собой и окружающими; ликвидировать отрицательные эмоциональные 
переживания, которые сопутствовали дисбалансу. 
Самопознание  активизируется  в  результате  критических  замечаний  в  свой  адрес 
других: администрации, коллег, родителей, клиентов. 
Реакция  на  критику  может  быть  различной:  деструктивной  -  критика  отвергается, 
сопровождаясь  обидами,  желанием  отомстить;  конструктивной  -  отвергается  только  то, 
что,  по  мнению  педагога,  не  соответствует  реальному  положению  дел,  и  принимаются, 
признаются  некоторые  его  недостатки  и  недоработки.  В  любом  случае  конструктивный 
подход побуждает к самопознанию и оценке собственной деятельности. 
В  качестве  стимулов  самопознания  могут  выступать  мотивы  профессионального 
саморазвития:  самоутверждения,  самосовершенствования,  самоактуализации.  Другими 
словами, социальный педагог познает  себя для того,  чтобы существенно  улучшить свою 
деятельность,  самому  личностно  вырасти,  добиться  в  своем  труде  более  значимых 
результатов. 
Если  говорить  о  мотивах  самоутверждения,  то  они  значительно  различаются  по 
своей ценности. В одних случаях социальный педагог познает себя, чтобы властвовать над 
другими  и  через  это  утвердиться;  в  других  -  примеряет  свои  возможности  к  новой 
педагогической  технологии,  добиваясь  высоких  результатов  в  овладении  ею, 
утверждается как профессионал. Если же доминирующую роль начинают играть мотивы 
самосовершенствования  и  самоактуализации,  то  самопознание  наполняется  глубоким 
смыслом, связанным с осознанием необходимости личностного роста. 
Кроме  того,  мотивация  поведения  и  деятельности  социального  педагога 
определяется  типом  его  центрации,  что  направляет  и  своеобразие  профессионального 
самопознания.  В  педагогике  и  психологии  выделяется  понятие  «педагогическая 
центрация»,  которая  характеризуется  тем,  какую  сферу  своего  профессионального  труда 
педагог  выделяет  в  качестве  основной,  ведущей.  А.Б.  Орлов  выделяет  семь  основных 
педагогических центраций:  
1) на интересах своего Я; 
2) на интересах администрации, руководства; 
3) на интересах коллег по работе;  
4) на интересах и запросах родителей; 
5) на требованиях технологии обучения и воспитания;  
6) на интересах и потребностях учащихся;  
7)  гуманистическая,  т.е.  центрация  на  интересах  (проявлениях)  своей  сущности  и 
сущности других людей: администратора, коллег, родителей, учащихся, которая является 
наиболее  ценной,  поскольку  обусловливается  сама  и  обусловливает  мотивацию 
саморазвития,  наиболее  глубокое  и  всестороннее  познание  себя  как  личности  и  как 
профессионала [4]. 
Что касается способов профессионального самопознания, то они такие же, как и при 
самопознании  в  целом  личности:  обнаружение,  фиксация,  анализ,  оценка  и  принятие. 
Средства  же  профессионального  самопознания  своеобразны  и  определяются  характером 
педагогического  труда:  анализ  педагогом  собственной  деятельности,  сравнение  себя  с 
некоторой нормативной моделью педагога, оценка личности педагога и его деятельности 
другими людьми, занятия на курсах повышения квалификации, самообразование [2]. 
Свою  специфику  приобретают  и  механизмы  самопознания  -  идентификация  и 
рефлексия.  Рефлексивный  акт  -  акт  самопознания  и  самоанализа  -  позволяет  человеку 
осознать  «белые  пятна»  в  своем  развитии,  образовании.  Идентифицируясь  с  идеалом, 
нормативным  образом  или  конкретным  человеком  своей  профессии,  а  также  с 
различными  аспектами  своей  личности,  деятельности  и  общения,  социальный  педагог 
имеет возможность выделить и зафиксировать свои личностные качества, поведенческие 
характеристики.  Рефлексия  дает  возможность  провести  различный  по  глубине  анализ  и 

 
130 
оценить  себя.  В результате  формируется  субъективно  значимый  запрос  на  психолого-
педагогические знания и умения.  
Резюмируя  различные  подходы  в  определении  понятия  рефлексии  в  деятельности 
социального  педагога,  можно  сказать,  что  рефлексия  в  социально-педагогической 
деятельности  -  это  процесс  мысленного  (предваряющего  или  ретроспективного)  анализа 
какой-либо  социальной  проблемы,  в  результате  которого  возникает  личностно-
окрашенное  осмысление  сущности  проблемы  и  новые  перспективы  ее  решения.  Таким 
образом,  рефлексивный  социальный  педагог  -  это  думающий,  анализирующий, 
исследующий  свой  опыт  профессионал.  Это  внимательный  слушатель,  умный 
наблюдатель, проницательный собеседник.  
 
 

жүктеу/скачать 2,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: