Қоштай бай:
Пай! Пай!
Аралбай:
Ал Қашаған ақын болса бұлардың үшеуін де ӛзіне
ұстаз тұтқан. Әйтпесе алты алашты аузына қаратқан Қашаған:
Кӛзім кӛрген адамда:
Абыл, Нұрым, Ақтаным,
Осылар еді тақтағым
Осылай деп маған үйреткен
Тарихтың ескі ақпарын –
деп тегінен тегін айта қоймас еді.
Бұлар шетінен ерекше жандар ғой! Інім деп үйреткен, ағам деп
ардақтаған!..
Бірін
-
бірі шәкірт тұтқан!
Бірін
-
бірі ұстаз тұтқан!
Бірін
-
бірі қастерлеп ӛткен!
Мҧрын жырау:
Аралбай ағамыз Адайдың бес жүйрігінің бірі…
Енді мен Аралбай ағаның бір ауыз сӛзін еске түсіріп кетейін… Арал
-
екең болса жүйріктердің қалған тӛртеуін де қатты құрмет тұтқан
секілді…
247
Жырлап емес, тақпақтап айтады.
Қолыма қалам алып хат жазғанмын,
Ақындық –
қүрбы кӛңілін ақтарғанмын.
Заманның сатқын, жауыз түрін кӛріп,
Абайлап ақылменен басқарғанмын.
Жігітке ақыл, ӛнер қабат келсе,
Аярма қолдан келсе тапқандарын?!
Мен ӛзім "бес жүйріктің" бірі болып,
Алқаға түскен жерде мақталғанмын.
Алдымда Абыл менен Нұрым болды,
Қашаған, Ақтан –
менен бұрын болды.
Олардай аса шешен болмасам да,
Дүлдүлдей дүсірлетіп дуды кӛрсем,
Ас, тойда ақын атын ақтағанмын!..
Мҧрын жырау:
"Адайдың бес жүйрігі" деген атақты алғаш рет
кім ойлап шығарғанын ешкім айтып бере алмады. Бірақ халық осы
бесеуіне "бес жүйрік" деген ат тағып алыпты. Ӛткен бір аста
халықтың ӛзі таққан атын әлеумет алдында билер де жария еткен
еді.
Аралбай:
Бұл атты ойлап тапқан Қашаған ақын еді дейді
.
Бірақ ол ӛз атын жүйрік санатына қоспай "Адайдың тӛрт жүйрігі"
деген секілді. Бірақ жүйріктер аты халық құлағына тӛртеу болып
жеткен менен аузынан шыққан кезде бесеуге айналыпты. Бес жүйрік
атапты. Қашағанды қосыпты. Әйтпесе нағыз дүлдүл Қашағанның ӛзі
емес пе!..
Мҧрын жырау:
Сол сӛз шындыққа жақындау секілді.
Қоштай бай:
Рас болар. Ал енді мына Тұрсын ертең халық
алдында ӛз ӛнерін ортаға салады. Билер отыздан озық келді деп
осы аста ӛнер кӛрсеткендерден жеті әншіні таңдап алатын
болыпты.
Біз бүгін оның жарыс алдында аздап терін алсақ қайтеді?
Мҧрын жырау:
Жарыс алдында жүйріктің ащы терін алып
қойған дұрыс.
Аралбай:
Тұрсын жұрт сені тек әнші емес, домбырашы да деп
мақтап жүр. Тұрсынның ілме қағысы дей ме?.. Тұрсын қағыс дей
ме?..
Кӛрсетші ӛнеріңді, сол қағыстарыңды...
Тұрсын домбырасын қолына алып біраз ойнатып отырады.
248
Тҧрсын:
Халықтың мақтайын десе тым аспандатап жіберетіні
де бар ғой... Мен ертең жұрт алдына "Оймауыт" атты әніммен
шыққым келіп отыр. Соны айтып берейін.
Оймауыт, Сары Мауыт, Мауыт, Мауыт,
Сарымды сағынамын ауыт
-
ауыт.
Есіме беу қарағым сен түскенде,
Құладым ақбозаттан есім ауып.
Келемін Оймауыттан ойған болып,
Беремін қызға сарқыт тойған болып.
Сен бол да қызыл түлкі қызар да жат,
Тояйын қызығыңа сойған болып.
Қымыз бен зереңдер келеді.
Қызметші қыз
-
келіншектер қымыз беруге дайындық жасай бастайды.
Шымылдық.
Сырттан ас хабаршыларының дауыстары естіледі.
Дауыстар:
Ертең сәскеде шаңдақ жерге құм тӛктірген Қоштай бай аулында күрес
басталады.
Бала күрестің жүлдегері, бала палуан атанып, аулына тай мініп қайтады.
Палуандар күресінің жеңімпазы аулына ат мініп қайтады.
Түие палуан атанған боталы інген жетектеп қайтады.
Қысқа кӛрініс
Үш би нӛкерлерімен асқа тігілген ауылдарды аралап жүреді.
Иса би:
Ал мырзалар! Кӛрнекті деп таңдаған үйлерді қарап
шықтық. Қай үйді ең озық үй деп танитын болдық?
Мәтжан би:
Иса
-
еке! Мыңнан астам үй тігіліпті. Содан біздің
кісілеріміз озық деген отыз үйді ерекшелеп шығарды. Отыздан озық
деп біздер жеті үйді кӛріп бӛлектедік. Жетеуін де Сіз ӛз кӛзіңізбен
кӛріп шықтыңыз. Бәрі де шеберлеріміздің қазақ киіз үйіне деген
сүйіспеншілігін айғақтап тұрған үйлер. Жүрегі сезімге, қолы ӛнерге
суарылып жаратылған іс екенін кӛрдік. Қайсысы озық екенін айтуды
Ермембет би екеуміз сізге жүктегелі отырмыз. Байрағының жобасын
да тағайындай кетсеңіз жақсы болар еді.
249
Ермембет би:
Иса
-
еке! Бұл жарыста ескеретін бір нәрсе бар
секілді. Мына атақты үйлердің кӛбі байлардың үйі. Байлық пен
барлықтың арқасында, басқа ӛнер иелерінің ӛнерін пайдалану
арқасында дәрежелі болып
тұр. Солар ішінде бір ғана орта
шаруаның үйі бар. Ӛздері ӛнерлі кісілер екен. Ері зергер, әйелі қолы
ұсынақты шебер.
Иса би:
Ендеше біздер сол үйді озық деп жариялалық!
Ермембет би:
Бәрекелде!
Иса би:
Онда хабаршылар баршаға жар салсын…
Мың ішінде маңдайлы шықты деп отыз үй таңдалып алынды
десін. Аттары аталсын.
Отыздан жетеуін озық деп жарияладық. Жетеуінің де
керегелеріне Хорасан кілемі ілінсін.
Мәтжан би:
Дұрыс
-
ақ!
Иса би:
Мыңнан тұлпар, жүзден жүйрік, жетеуден дүлдүл
шыққан әлгі орта шаруаның белбеуіне боталы аруана
байлансын!
Ермембет би:
Олардан сүйінші сұрау керек болды ғой!
Мәтжан би:
Сүйінші сұраймын дегенше боталы маясын
жетектеп кетемін десеші!
Иса би:
Ендеше, осы аста байраққа бұйырған заттарды
басқаға жоралғы деп беру болмасын деп жариялансын!
Билер
күлісіп алады.
Иса би:
Аты кім еді, әлгі орта шаруаның?
Ермембет би:
Қаражүсіп шебер деген кісі.
Иса би:
Қаражүсіп шебердің керегесіне Хиуа қанжары ілінсін.
Қаражүсіптің, үй отағасысының иығына Бұхар шапаны
жабылсын.
Әйелінің, үй отанасының қолына Қайып зергердің қолынан
шыққан құдағай жүзік салынсын.
Мәтжан би:
Әмин! Алла мұраттарына ұстатқай!
Билер жүріп кетеді.
Шымылдық
250
Екінші кӛрінііс.
Шолтаман ҥйі. Әділ ӛнері. Досат ӛнері.
Шолтаман үйі.
Сыр бойын, Арқа, Мұғаджар, Нарын, Жайық ӛлкелерін
аралап келген ӛнерпаз жастар кӛңіл кӛтеріп отырады.
Досат, Шолтаман құрдастар. Досат пен Әділ ӛнері. Қызыл орамалды
қыздар мен ақ шарқатты келіншектер. Жамал қыздың әні.
Шолтаман:
Бүгін Әділ мен Досат халыққа ӛз ӛнерін сынатады.
Билер алдында ӛлең айтады. Оны қошаметтеу үшін бәріміз осы
сәнімізбен, сал
-
серілер сәнімен баратын боламыз.
Жамал:
Шолтаман аға! Әділ ағаға "Жайма қоңырын"
айтқызалықшы!
Келіншек:
Жоқ! "Жайма қоңырды" сен айт. Ән иесі ӛз әнін
басқадан тыңдасын. Сен тәуір әншісің. Мүмкін бір пайдасы болар.
Жамал:
Бізге әншілік қайда? Біздікі бала жұбатарлық жоба
болар.
Келіншек:
Тек, байқап сӛйле! Байға шықпай жатып бала
дәметпес болар!
Жастар күліседі. Қыз ұялып қалады.
Келіншек: Әбес сӛйлегеніңнің айыбына Сен қыз мына Әділдің
"Жайма қоңырын" айтып бер. Саған сондай айып салдық.
Досат:
Айта ғой қарындасым.
Шолтаман:
Әділ сен де домбыраңды қолыңа ал. Қосылып
отыр.
Жамал ән айтады. Әділ қостап отырады.
Жарасқан ақсұр атқа қара терлік,
Жігітке пайда бермес тӛтен ерлік.
Жабыққан
жамандардың ісі дейді,
Кӛңілді айтып ӛлең кӛтерелік.
Ақсұрым ішін тарта кісінейді,
Әншінің шырқау дауыс күші дейді.
Қалқатай сүзіле тек бір қараса,
Он бес жас бола берсін кіші мейлі.
251
Дауыстар:
Бәрекелде! Әнші екен!
Әділ:
Бұ қыздар менің әнімнің сәнін бізден де асырып жіберіпті
ғой! Сынаймыз деп отырып сыналып қалуға айналыппыз.
Жамал:
Әділ аға, о не дегеніңіз! Әлде, он бес жас кіші
болмады деп, бізді келеке қылып отырсыз ба?
Әділ:
Жоқ қарындасым! Сен нағыз әншісің!
Шолтаман:
Әнші! Нағыз әнші! Енді біз Әділдің ӛнер
сапарынан не алып қайтқанын естиік! Біздердің бүгінгі басты
қызығымыз сол болады.
Әділ:
Шолтаман аға! Біз сіздің тапсырмаңызбен Сыр
сүлейлерінің арасында болдық. Арқаның сал
-
серілерімен де
араластық. Жайық бойын жағаладық. Ӛнерлерімен танысып
қайттық.
Досат:
Олар біздің әндерімізді айта ма екен?
Әділ:
Айтқанда қандай! "Босмойынды" екінің бірі біледі. Тіпті
біздің серілерге ән арнағандары да бар екен.
Шолтаман:
Ол қандай ән?
Әділ: Мен ол әнді үйреніп келдім. Ол ән бүкіл Арқаны аралап
ӛтіп, енді
сыр сүлейлерінің де аузына іліне бастапты.
Досат:
Мынауың жақсы хабар екен!
Әділ: Бұ хабардың тағы бір жақсылығы сол, ән сізге
арналыпты, Досат мырза!
Досат:
Ол кім болды екен, бізге ән арнаған?
Әділ: Ғалияның әні деп жырланады. Ғалия жеңгеміз ӛзінің әнін
біздің Досат серіге арнапты.
Досат:
Солай де…
Ойланып қалады.
Шолтаман:
Жылкелді! Мыналар не дейді? Маңқиып жүріп,
бәрімізден озған екен, біздің құрдас! Біз де домбыраны тастап,
қолымызға тостақан аламыз ба, енді!
Әділ:
Сӛздері қандай десеңізші!..
Досат: Әділ! Ойнама! Елге тарап кетер. Мына Шолтаман бір
естісе ұйқтап жатып түсінде айтып жататын болады. Ағаңды күлкі
қылма.
Жылкелді:
Осы Әділ ерлеп жүр. Сыртқа шықса қалай да бір
ән алып қайтады.
Шолтаман:
Жаңа ән болса, осынша уақыт қалай ішіңе сыйып
отыр? Естіртпейсің бе? Естімейміз бе!
Әділ:
Ыңғайсыз болып жүрмесе?
Шолтаман:
Айта бер. Ауызға іліккен ән құлаққа жетпей
қалушы ма еді. Ертең
-
ақ ән жақсы болса бүкіл қазақ даласына
жайылып кетпеді. Ештеңе етпес. Ұялма.
Ақын елдің тілі...
252
Ақын жасы –
елмен жасты...
Ақын бәріңмен құрдас!
Әділ:
Дегенмен бұл әнді Досат ағамнан ұрқсат алып
берсеңдер ғана айтамын. Әйтпесе…
Шолтаман:
Мен не, Досат не! Бізді ешкім бӛлмеген. Бердім
ұлқсатымды. Кәне бастап жібер.
Әділ Досатқа қарайды. Ол жымиып, күледі. Қарсылығы аз секілді.
Досат:
Шолтаман бізді ешкім бӛлген жоқ деп отыр ғой. Ол рас
еді. Ел бӛлмесе менің бӛлгенім қалай болады. Оның сұрағы менің
сұрағым болады дағы.
Әділ:
Ендеше айтып берейін. Бұл ән Кӛкжар маңындағы ел
аузына Ғалияның әні деп тарап кеткен ән екен. Кӛкжарда шыққан ән
қазір мына Жем бойына жетіпті, Үстірттен ойға құлай бастады. Міне
енді іздей
-
іздей иесін де тапты.
Жылкелді:
Ал бастап жібер. Сәттіғұл сен тез үйренгіш едің
ғой! Қапы қалма!
Әділ домбыра күйін келтірп ап, айтатын әнінің сазын шерте бастайды.
Басқа әншілер ӛз домбыраларымен Әділдің сазын қайталап, үйреніп алуға
тырысады.
Сәттіғҧл:
Әділ аға! Мына жерін тағы бір қайталап жіберші!
Жылкелді:
Ай, Сәттіғұлжан
-
ай! Артынан түзетіп алмайсың ба!
Әділ: О жерін былайша тартыңдар.
Жылкелді:
Болды! Енді басынан бастап тағы бір ойнап ӛт…
Әділ бұлардың сұрақтарын орындағасын ән бастап кетеді.
Жауғашты Кӛпжасардың қатыны едім,
Кӛкжарда сауық құрып жатыр едім.
Адайда әнші Досат кездесіп қап
Әні мен қызығына батып едім…
Арайлап талай таңым атып едің,
Махаббат қызығына батып едім.
Кӛкжарда сауық құрып жатып едім…
Талай таң Досатпенен атып едің.
Махаббат –
Досат мырза, сенің сыйың,
Байымнан таяқ дәмін татып едім?..
Арайлап талай таңым атып едің,
Махаббат қызығына батып едім.
253
Шолтаман:
Сен әлгі "Босмойын деген әніңді осы келіншекке
шығарып па едің?
Досат: Байына да хабар жеткен екен, Ғалия сорлының!
Шолтаман: Жеткен сайын ерегескен секілді. Атыңды айтып ән
шығарыпты ғой, тіпті. Ал енді ӛзің оған шығарған әніңді айтып берші.
Досат:
Қойыңдаршы!
Шолтаман:
Қалай қойыңдаршы? Ғалияға жауап бер! Ая, оны!
Махаббат –
Досат мырза, сенің сыйың,
Байымнан таяқ дәмін татып едім?..
Таяқ жеп жатыр, Жұбат!
Досат:
Бұл айтқызбай қоймас!
Досат "Босмойын" әнін айтады. Досат домбырасыз, әдемі күмістелген
зереңмен аузынан шыққан дыбысты ӛзгерте отырып ән салады.
Айта бар, барсаң сәлем босмойынға,
Бос болса, келіп кетсін осы ойынға.
Құс жастық, патшай кӛрпе белден мамық,
Жатады қандай жігіт сол қойынға.
Кӛкжарда кӛп жатқанда ай жатармыз,
Самаурын саздың суын қайнатармыз.
Осыдан салқан түсе елге жетіп,
Кӛздерін босмойынның жайнатармыз.
Жамал: Мына екі ән де ӛз иелеріне қандай мәңгілік махаббат
сыйлаған десеңізші...
Шолтаман:
Әдемі айттың
-
ау, Жамал!
Келіншек:
Мәңгілік бақытқа кенелген жандар екен!
Жамал:
Махаббат пен қоса ӛздерін
-
ӛздері мәңгілік ғұмыр иесі
етіпті.
Шолтаман:
Ән бұларды кӛңілдендіре ме десек, қалың ойға
батырып барады ғой. Әділжан ӛз әніңе салып жіберші.
Әділ ӛзінің "Әділдің қара әні" аталатын әнін айтады.
Ой, дӛңгей мына дӛңгей, дӛңгей, дӛңгей,
Дауысым ашылмайды шыға желмей.
Кешегі бес болыстың базарында,
Алқада алшаңдадым бәйгі кердей.
Түйемді ойтаң жерге шӛгергенім,
254
Соңына салқамдықтың кӛп ергенім.
Жарты құрт жанқалтадан жарып жеген,
Құрбыдан сүйтіп жүрген не кӛргенім.
Келіншек:
Мен осындай ӛлең шығарып, сӛз жазған ақындарға
түсінбеймін. Мына Әділге "Құрбыдан сӛйтіп жүрген не кӛргенмін"
деп зарланады да, бір құрбысына наз айтпайды. Әлі күнге сүр
бойдақ боп жүргені.
Ал енді мына қыздың даусын тыңдап кӛріңдерші, ол Жамалды
Досаттың ӛзінен де жақсы айтады.
Досат елең ете қалады.
Досат:
Қалқам, айтып берші! Мына келіншек тым қызықтырып
жіберді ғой.
Жамал:
Мен "Жамал" әнін отырып айта алмаймын. Тұрып
айтсам бола ма? Досат аға, ӛзіңіз сүйемелдеп жіберерсіз.
Әттең! Осы ән арналған Жамал ӛзім
болмағанына ӛкінемін...
Келіншек Досатқа домбыра ұсынады. Досат домбыраға ұмтылмайды.
Домбыраны Әділ қолына алады.
Ерекше сезіммен Жамал "Жамал" әнін шырқап береді.
Алқызылдың басында ала ноқта,
Айналайын, қарағым, еркем тоқта, Жамал
-
ай.
Бірге отырған ауылым кӛшіп барад,
Әнәугі айтқан уәдең бар ма, жоқ па, Жамал
-
ай.
Қайырмасы:
Жамал
-
ай! Жамал
-
ай!
Не жаздым қалқам, саған
-
ай!
Ұстағаным қолыма бұйда пышақ,
Жамал сені кӛрдім де жайдым құшақ, Жамал
-
ай.
Ақ жүзіңе Ақжамал болдым риза,
Айдын кӛлдің аққуы саған ұқсап, Жамал
-
ай.
Қайырмасы:
Жамал
-
ай! Жамал
-
ай!
Не жаздым қалқам, саған
-
ай!
Досат:
Шыныменен зор сезіммен айтады екен! Әл енді иесін
тауыпты. Қарындасым, мен ендігі жерде сен отырған жерде бұл әнді
айтпайтын боламын!
Жамал: Мен шыныменен әншәмін бе?
255
Досат:
Әншілердің серкелерінің бірісің! Әнді сүйіп айтады
екенсің!
Жамал:
Сіз де солайсыз ба?
Шолтаман:
Досат ән салғанда әнін ӛзінен қызғанып отырады.
Тіаті қолына домбыра алмай, тостаған ұстайды. Даусын әсерлейді.
Досат:
Мен әнді ат үстінде жортып келе жатып кӛп айтамын.
Содан қалыптасқан әдет қой!
Сырттан сатырлаған дабыра дыбыстары естіледі. Бұлар селт етіп
дыбысқа құлақ түреді.
Ас хабаршылар дауысы: Ертең түс мезгілінде Ӛскенбай аулының
қасында Айша бишінің ӛнерін тамашалаңдар!
256
Ҥшінші кӛрініс.
Ас кӛріністері. Құдайға шүкір!.. Сәнді келіншек... Күрес...
Арыз... Шет елдіктер...
1 -
қысқа кӛрініс. Қҧдайға шҥкір!..
Үш би нӛкерлерімен асқа тігілген ауылдарды аралап жүреді.
Үш биге қоңқақ мұрын бір шал сәлем береді.
Шал:
Ас
-
салау
-
ма
-
ғалай
-
кум, билер!
Билер:
Уа
-
ғалай
-
кум
-
ас
-
салам!
Мәтжан би:
Шырағым, қай жақтың адамысың?
Шал:
Мырзайыр, Ондыдан келдім... Тоқабай аулынанбыз.
Қоңқақ мұрын шал ӛтіп кетеді.
Мәтжан би:
Құдайға шүкір!..
Ермембет би:
Неменеге шүкіршілік айтып келесің?
Мәтжан би:
Ӛз еліміз екен ғой... Әйтпесе әлгінің түрін кӛріп
Кавказ асып кеттік пе деп зәрем кеткені...
Ермембет:
Шыныңды айтшы Мәтжан! Осындай сӛздерді
бұрыннан ойлап қоясың ба, жоқ әлде, сол бойда аузыңа түсе кете
ме?
Мәтжан би:
Әрине ойлап, дайындап қоямын, Ереке! Қазір
алдымыздан бір кӛзі кем кісі кездсіп қалса не айтамын деп ойланып
келе жатырмын.
Қасындағылар Ермембет бидің бір кӛзі соқыр екені еске түсіп жымыңдап,
күлісіп қалады.
Ермембет:
Тілің кесілсін сен жары!
Иса би:
Мәтжан сӛзге шебер ғой. Оның аузына сӛз салып
тұратын періштелері тым тез қимылдайды.
2 -
қысқа кӛрініс. Сәнді келіншек...
Ас. Тойға сәнденген қыз
-
келіншектер. Орталарында ерекше сәнді,
зергерлік бұйымдармен безендірілген камзолы бар келіншек. Бұлардың
қасынан бір қарт кісі ӛтіп бара жатады. Кенеттен тоқтай қалып қарт адам сәнді
келіншекке сәлем береді.
257
Кісі:
Ассалаумағалайкум!
Сәнді келіншек:
Есенсіз бе, шырағым!
Достарыңызбен бөлісу: |