Пікір жазған: филология ғ. к доцент А. Мауленов
жүктеу/скачать 2,47 Mb. Pdf көрінісі
|
• «¨§¥¢ ‚. ’¥®à¨ï «¨â¥à âăàë ª § å᪮¬ ï§ëª¥
| §3. МОТИВ
Музыкатануда орынққан осы бір сөзге [668] әдебиет туралы ғылымда жауапты орын берілген. Түп төркіні латындық moveo (қозғаймын) етістігінен шыққан осы сөз барлық жаңа еуропа тілдерінде берік орнығып, қазіргі таңда өте ауқымды мағынаға ие. Аталған әдебиеттану терминінің бастапқы, жетекші, басты мәні анықтама беруге қиындықпен көнеді. Мотив дегеніміз – бұл асқан маңыздылыққа (семантикалық байығуға) ие туынды компоненті. Ол туындының тақырыбына және концепциясына (идеясына)белсене қатысты, бірақ теңдес емес. Б.Н. Путиловтың сөзімен айтқанда, "тұрақты семантикалық бірліктер" болып табылатын мотивтер "асқан семиотикалық дәрежелігімен сипатталады. Әрбір мотив тұрақты мағыналық жиынтыққа ие"[669]. Мотив туынды бойында белгілі бір деңгейде локалданған, бірақ та,өзінің түрлі формасында кезіге береді. Ол қайталанатын және түрленетін жеке сөз бен сөз тіркесі түрінде көрініс береді немесе түрлі лексикалық бірліктердің көмегімен таңбаланатын әлдене немесе аталым мен эпиграф түрінде немесе астар мәтін тасасындағы тығылған ұғым ретінде танылады. Тұспал сөздерге жүгініп, сөз толғар болсақ, мотивтер аясын тек жіті оқырман мен әдебиеттанушы-сарапшылар ғана әрі сезініп, әрі түстеп танитын туындының буындары ішкі көрінбес курсивтері құрайды деп тұжырымдауға болады. Мотивтің маңызды нышан-белгісі – оның жарым-жартылай жүзеге асырылатын жартыкеш, жұмбақты танылуға қабілеттілігі болып табылады. Мотивтер не болмаса, жеке туындының жекелеген аспектісі және олардың циклдері түрінде, олардың буындық құрылмының сипатында бой көрсетеді, не болмаса, қаламгердің барша шығармашылығының және де тіпті тұтас жанрлардың, бағытттардың, әдеби дәуірдің, бүкіл әлемдік әдебиеттің қазынасы. Олардың тап осы индивидуалдықтан үстем қыры тарихи поэтиканың ең маңызды тақырыптарының бірін құрайды. XIX- XX ғғ. тоғысынан бастап "мотив" термині сюжеттерді, әсіресе, ежелгі тарихи, фольклорлық зерттеуде кеңінен қолданылады. Осылайша, А.Н. Веселовский өзінің аяқталмай қалған еңбегі "Сюжеттер поэтикасында" мотив турасында сюжеттің негізіне жататын (әуел баста – мифтер мен ертегілердегі) қайталанушы кестелік формулалық әңгімелеудің қарапайым, бөлінбес бірлігі дейді. Тап осындай болған деп ғалым күн немесе ару қыздың ұрлану, құрғап қалған қайнар және т.б. мысалдарды келтіреді[670] Бұндағы мотивтер тек жеке туындыларға ғана емес, жалпы сөз өнерінің байлығы ретіндегі қатынаста қарастырылады. Мотивтер, Веселовскийше, тарихи тұрақты, әрі шексіз қайталанушы. Ғалым сақтықпен, әрі жорамал формасында: "...поэтикалық шағармашылық бір ұрпақ екіншісінен, ал, ол үшіншісінен қабылдап алатын <...> танымал белгілі бір формулалармен, тұрақты мотивтермен шектеулі ме? Әрбір жаңа поэтикалық дәуір бұрыннан амантталған тарихи образдармен жұмыс жасай ма, міндетті түрде меженің маңын айналып, өзіне тек жаңа комбинация түзіп <...> әрі оны өмірді жаңаша түсінумен толықтырға ғана мүмкіндік беретіндігі ме <...>?" деп тұжырымдады[671]. Веселовскийден бастау алған мотивті сюжеттің ілкіэлементі деп ұғыну бойынша Ресей ҒА 181 Сібір бөлімшесінің ғалымдары орыс әдебиетіндегі сюжеттер мен мотивтердің сөздігін құрастырумен жұмыс істеп жатыр [672]. Соңғы он жылдықтарда мотивтер белсенді түрде индивидуалды шығармашылық тәжірибемен байланыстырылып, жек жазушылар мен туындылардың құндылығы ретінде қарастырыла бастады. Осы жайында, оның ішінде, М.Ю. Лермонтовтың поэзиясын зерттеу тәжірибесі куә болады[673]. Әбеби туынды бойында тасаланған мотивтерге назар аудару оны толық та, терең ұғынуға мүмкіндік береді. Осылайша, автор концепциясының әлдебір "асулы" сәтінің бой көрсетуі И.А. Буниннің белгілі әңгімесінде аяулы қыздың өмірінің аяқ астынан үзілуі суықпен қатынастағы "жеңіл тыныс" (атауға айналған сөз тіркесі) болып табылады. Осы терең тамырлана байланысқан мотивтер буниндік сөз жауһарының бірден-бір маңызды композициялық "жалғаушыына", әрі сонымен бір мезетте, жазушының болмыс және ондағы адамының орны туралы философиялық таным-түсінігіне. Суық Оля Мещерскаяның тек қыста ғана емес, жазда да қыр соңынан қалмайды; ол ерте көктемдегі моланы бейнелеп, көмкеруші сюжеттік эпизодтарда үстемдік құрады. Аталған мотивтер әңгіменің соңғы фразасында бір арнаға тоғысады: "Теперь это легкое дыхание снова рассеялось в мире, в этом облачном небе, в этом холодном весеннем ветре". Толстовойлық роман-эпопея "Соғыс және бейбітшіліктің" мотивтерінің бірі – кейбірде тағдырға ризашылық және бас ию, көңілдің босауы және көз жасымен, ең бастысы – қаһармандар өмірін кей сәттеріндегі арайланушы әлдебір жоғарғы рухты танытушылықпен жарыса жүретін жан-дүние жұмсақтығы. Қарт кінәз Волконский клінінің өлімі туралы білгенін; Мытищидағы жаралы кінәз Андрей эпизодтарын еске түсірейік. Пьер Наташамен әңгімелескеннен кейін, кінәз Андрей алдында кінәлі санап, әлдебір жан-дүниесінің тебіренісін сезінеді. Және де бұл арада оның, Пьердің "расцветшей к новой жизни, размягченной и ободренной душе" сөз етіледі. Безухов тұтқыннан кейін Наташи Андрей Болконскийдің соңғы күндері турасында:"Так он успокоился? Смягчился?" деп сұрайды. М.А. Булгаковтың "Шебер мен Маргаритасындағы" ең орталық мотив – толық айдан тараған тыншымсыз, ала құынды, азап шектіруші. Осы жарық әр түрлі деңгейде романнның бірқатар персонаждарын "іліп түседі". Ол ең алдымен азап шегуші ар туралы түсінікпен – Понтий Пилаттың өз "мансабынан" қорыққан кейпі мен тағдырымен байланысты. Лирикалықй поэзия үшін сөздік мотивтер тән. А.А. Блок: "Кез келген өлең – бірнеше сөздің сүңгісіне ілінген жайма. Осы сөздер жұлдыздай жарқырайды. Олар үшін өлең өмір сүреді" деп жазды[674]. Осылдайша, блоктық өлең "Әлемдер ұшадыда" (1912) тірек (кілт) сөздер: мақсатсыз және мәжүни ұшу болып табылады; оған мазасыз және ызыңдаған қоңырау шылдыры ілеседі; шаршаған, тұмыққа батқан жан; және де (осының бәріне контрасты) қол жетпес, жымыңдай алдаушы бақыт. Блоктық "Кармен" циклінің мотивтік функцисын "опасыздық" сөзі атқарады. Бұл сөз поэтикалық және сонымен бір мезетте жан дүниенің трагедиялық стихиясын айшықтайды. Опасыздық әлемі бұл арада "сығандық өліп-өшкен құштарлықпен" және туған елден кетумен байланыстырылып, түсіндіріп берілуі мүмкін емес қайғылы сезімен, ақынның "қара және жабайы тағдырымен", сонымен қатар, шексіз еркіндік тылсымымен, "орбитсыз" еркін ұшумен жалғастырылады: "Бұл – жасырын опасыздықтың әуені?/ Бұл – Кармен жүрегіндегі тұтқындық?" Байқайтынымыз, "мотив" термині біз иек сүйейтін емес, мүлдем басқа мәнінде қолданылады. Осылайша, мотивтер деп кейбірде қаламгер шығармашылығындағы (мысалы, адамның имани түлеуі; адамдар тірлігіндегі алогизм) тақырып пен проблемаларды атайды. Заманалық әдебиеттануда мотив туралы "тысқары еструктуралық" бастау көз жайындағы, мәтіннің емес, оның туындыгерінің достояниесі 182 жөніндегі, туындыны тәпсірлеушінің ештеңемен шектелмейтін шексіз ойы турасындағы ұғынымдар кезігеді. Б.М. Гаспаров мотивтердің қасиеті ғалым қаламгер шығармашылығын қандай конмәтінде қарастырғанына қарамай "өздік сараптама кезінде әр кезде қайтадан туындайды". Осылайша, ұғынылған мотив "сараптаманың негізгі бірлігі" сипатында пайымдалып, сараптама "мәтін түзуде объективті дәйектеуші функциясы бар құрлыым бөліктерінің бекемденуі ұғымынан түбегейлі бас тартқызады" деп тұжырымдайды[675]. Әдебиетке деген тап осындай қадам А. К. Жолковскийге "Адасқан түс көрулер" кітабында, оқырмандарға бір қатар: "тамаша және парадоксалды Бродский арқылы Пушкинді, Соколов арқылы Гогольді интерпретациялап" ұсынуға мүмкіндік берді деп атап өтті М.Л. Гаспаров[676]. Бірақ та, қандай да болмасын мағыналық тон әдебиеттануда "мотив" сөзіне берілмесін, әдеби туындының реалды (объективті) кезігетін қырын танытатын осы термин бәрі бір өзіндік әдеттегі бөлінбес маңыздылығын және шынайы өзектілігін сақтап қалады. жүктеу/скачать 2,47 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|