66
I бөлім
•
Классикалық әлеуметтану теориясы
Барбара Эренрайхтың ашқан жаңалығының – жалақысы төмен жұмыс орында-
рына арналған көптеген жұмыс ұсыну жарнамаларының мақсаты:
«Жарнамалық хабарландырулар белгілі бір уақытта қолжетімді жұмыс
орындарының сенімді өлшемі емес екенін кейінірек қана түсіндім. Олар
жұмыс берушілердің төменгі жалдамалы жұмыс күшінің тұрақты бол-
мауынан одан қорғанудың сақтандыру полисі болады. Үлкен қонақүй-
лердің
көбі хабарландыруды, тұрақты жарнамалауды жұмыстан кеткен
немесе бо са тылған жұмысшылардың орнын басу мақсатында өтініштер
легін қа лыптастыру үшін ғана жалғастырды».
(Ehrenreich, 2001:15)
Капиталистер жұмысшыларға өздеріне жұмсап отырған құндылықтардан аз
төлейді. Бұл
тәжірибе бізді Маркстің
қосымша құн тұжырымдамасына алып
келеді, ол сатылған кездегі тауар өнімінің құны мен осы тауар өнімін шығару
кезінде тұтынылатын элементтер (жұмысшының еңбегін қосқанда)
құнының
арасындағы айырмашылық ретінде анықталады. Капиталистер бұл пайданы
жеке тұтыну үшін пайдалана алады, бірақ ол капитализмді кеңейтуге әкел мей-
ді. Керісінше, капиталистер өздерінің кәсіпорындарын бұрынғыдан да көп құн-
дылықтар өндіру үшін пайданы айналымға түсіру арқылы кеңейтеді.
Айта кету керек, қосымша құн – тек экономикалық тұжырым емес. Капитал
сияқты, қосымша құн – белгілі бір әлеуметтік қарым-қатынас пен үстемдік ны-
саны, өйткені еңбек – қосымша құнның нақты көзі. «Сондықтан
қосымша құн көр-
сеткіші – капиталдың еңбек күшінің немесе капиталистің жұмысшыны қанау
дәрежесінің нақты көрінісі» (Marx, 1967:218). Бұл байқау Маркс түсіндіретін
метафораларының біріне нұсқайды: «Капитал – өлім-жітім, бұл вампир тәрізді,
тірі еңбекті сору арқылы ғана өмір сүреді» ([1867] 1967:233).
Маркс (1857–1858) 1974:414) капитал туралы басқа маңызды нәрсені атап
көрсетеді: «Капитал бар және тек көптеген капитал сияқты өмір сүре алады».
Демек, бұл – капитализмді үздіксіз бәсекелестік басқарады дегенді білдіреді.
Капиталистердің бақылауында сияқты көрінуі мүмкін, бірақ тіпті олар капи-
талдар арасындағы тұрақты бәсекелестікке негізделеді.
Капитализм көп капи-
талды қорландыру және инвестициялау үшін қомақты пайда табуға ұмтылады.
Олай жасамайтын капиталисті солай әрекет ететін басқалар ығыс тырып шыға-
рады. «Осылайша ол өзін-өзі байытуға бағытталған абсолюттік жетістіктерін
бөліседі. Алайда сараңның бойында өзімшілдік мания ретінде көрініс табатын
бұл құбылыс – капиталистің бойында тек бір бұранда рөлін ойнайтын әлеумет-
тік механизмнің әсері
» (Marx, [1867] 1967:739).
Мол пайда мен өндірісті кеңейту үшін қосымша
құнды көбейте беруге де-
ген талпыныс – капитализмді Маркс
капиталистік қорланудың жалпы заңы
деп атаған әрекетке итермелейді. Капиталистер жұмысшыларды мүмкіндігін-
ше пайдалануға тырысады: «Капиталдың тұрақты беталысы – еңбек құнының...
нөлге ұмтылуын талап ету» (Marx, [1867] 1967:600). Маркс, негізінен, капита-
лизмнің құрылымы мен құлдырауы капиталистерді одан сайын көп капиталды
жинақтау бағытына итермелейтінін айтты. «Еңбек – құндылықтың көзі» деген
Маркстің ойын ескере отырып, капиталистер пролетариатты қанауды күшейте-
ді, осылайша таптық қақтығысқа жол ашады.