Устойчивое развитие: язык, межкультурная коммуникация

Н.Н. Обозов қарым-қатынастағы психологиялық кедергі теориясын, ал А.М. Вон, А.И. 
Пригожин – «инновациялық» кедергі теориясын ұстанды. 
Екінші тілді оқытудың ерекшеліктерін сипаттайтын және түсіндіретін теориялық және 
практикалық ауқымды материал жинақталған. Сондай-ақ білім беру субъектісі ретінде 
оқушының психологиялық сипаттамалары тұжырымдалған (Б.Г. Ананьев, С.Г. Вершловский, 
С.Л. Рубинштейн, А.В. Брушлинский),басқа тұлғалармен қарым-қатынас жасау арқылы 
тақырыпты шексіз дамыту идеясы ұсынылды (Л.И. Анциферова, А.А. Бодалев, К. 
Роджерс),ересектерге шет тілін оқытудың ерекшеліктері анықталды, олардың балалардан 
айырмашылығы, бір жағынан кедергі болып табылатын бірқатар белгілі бір параметрлерге 
ие, ал екінші жағынан екінші тілді үйрену кезінде көмекші резерв пен әлеуетке ие (Г.А. 
Китайгородская [8], М.Г. Каспаров, М.К. Кабардов). 
Шет тілін үйренудегі маңызды кедергі ретінде психологиялық кедергілер мәселесі 
екінші тілді үйренудегі психологиялық кедергілердің әртүрлі анықтамалары мен 
классификацияларын беретін көптеген әлеуметтік-психологиялық зерттеулердің тақырыбы 
болды.В.Ф. Галыгин психологиялық кедергіні«жағдайдың не хабарламаның немесе жеке 
тұлғаның ерекшеліктерінен туындаған жаңа сыртқы факторларға жеке тұлғаның бейімделу 
процестерінің оңтайлы ағымына кедергі келтіретін кедергі» деп атайды[7]. А.А. Рояк 
психологиялық кедергіні «әлеуметтік-психологиялық құбылыс»ретінде анықтайды, ол 
адамның қарым-қатынас қиындықтарын сезінуінің нәтижесі ретінде көрінеді [9],ал Б.Д. 
Парыгин психологиялық кедергі – бұл «адамның рухани әлеуетін одан әрі жұмылдыруды 
және пайдалануды тежейтін, қол жеткізілген нәтижеге бекітілген адамның психикалық 
көңіл-күйі» деп санайды [10]. 
Пайда болу көзіне байланысты психологиялық кедергілерді психофизиологиялық, 
ақпараттық, эмоционалды, сапалық, мағыналық және мәдениет аралық деп бөлуге болады. 
Психофизиологиялық кедергілер мұғалім мен оқушы арасындағы байланыс болмаған кезде, 
екі тілдік шындықтың жанаспауы, үйлесімділік немесе оқытушы мен оқушының 
темпераменті арасында үлкен айырмашылық болған кезде пайда болады. Оқу бағдарламасын 
дұрыс таңдамау, оқу материалдарының деңгейі мен оны оқушының бастапқы оқу деңгейінде 
ұсыну қарқынының сәйкес келмеуі кезінде ақпараттық кедергілер туындайды. Эмоционалды 
кедергілер, ең алдымен, әртүрлі сипаттағы жеке жағымсыз эмоциялар аясында оқушының 
мазасыздығының артуымен, шет тілінде сөйлеу қабілетінің белгісіздігімен, қателік жасаудан 
қорқумен, топта ыңғайсыздық туғызумен, сұраққа тез жауап бере алмауымен, бәрін күттіруге 
мәжбүр ету қорқынышымен байланысты. Сапалық кедергілер оқушының пікірі бойынша 
объективті емес, оның жұмысын бағалау мен немесе бағалауға әсер ететін мұғалімнің жеке 
субъективті теріс қатынасының басым болуымен байланысты. Мәдениет аралық және 
мағыналық кедергілер оқушы шет тілі құралдарымен қарым-қатынас жасауды білмесе, 
қарым-қатынас және пікірталас жүргізу ережелерін білмесе немесе ескергісі келмесе, оқып 
жатқан тілдегі елдің дәстүрлеріне сәйкес өз пікірін білдіре алмаса, басқа мәдениеттің өкілі 
ретінде өз сұхбаттасушысының сөзін дұрыс түсінбесе орыналады [15]. 
Сондай-ақ, психологиялық кедергілердің жеңілдетілген жіктелуі бар, оған сәйкес олар 
сыртқы және ішкі деп екі топқа бөлінеді. Сыртқы психологиялық кедергілер – бұл 
объективті сипаттағы мүмкін еместіктен, адам қоғамындағы белгілі бір шиеленістен, 
оқушылар арасындағы кәсіби айырмашылықтардан, олардың әртүрлі әлеуметтік топтарға 
жататындығынан, сондай-ақ, мысалы, дұрыс бағдарламаны табу қиындығы, оқу курстары, 
шет тілі мұғалімі және т.б. туындаған әлеуметтік тәртіптің кедергілері, оқушыларға тәуелсіз 
жағдайлар мен кедергілер жатады. 
Субъективті мағынадағы ішкі, әлде қайда көп психологиялық кедергілер–бұл адамға 
тән екінші тілді үйренуге психофизиологиялық және лингвистикалық кедергілер. Оларға 
жас, білім беру ерекшелігі, шет тілдерін үйрену қабілетінің болуы және олардың күшіне 
сену, алдыңғы оқыту тәжірибесі, тілді меңгеру стилі, қарым-қатынас қақтығысы, ішкі 
уәждеме, есте сақтау, танымдық, эмоционалды, мағыналық және мәдениетаралық салаларды 
жаңарту, жаңа тілдік шындықты түсіну және т. б.факторлар әсер етеді. 

Араб лингвистері Х. Дулай, М.Берт [1] және С. Крашен [2] 1977 жылы тілді сәтті 
меңгеру процесіне әсер ететін «аффективті» (эмоционалды) сүзгілер теориясын алға тартты. 
Әрбір оқушыда мұндай сүзгілер бар, өйткені адам жаңа пәнді оқу барысында белгілі бір 
эмоцияларды сезіне алмайды. Дегенмен, мұндай эмоциялардың деңгейі әрқайсысы үшін 
әртүрлі. Егер «аффективті» сүзгі төмен болса, адамның шет тілін меңгеруіне кедергі 
болмайды, ол қателік жасаудан, сынның объектісіне айналудан, үнемі сәтсіздікке ұшыраудан 
қорқу түрінде эмоционалды кедергілерге ие болмайды, басқаша айтқанда, оқушының 
миындағы ақпараттқа қолжеткізуге ештеңе қиындық туғызбайды. Эмоционалды сүзгісі 
жоғары адамдар, керісінше, жоғарыда аталған барлық қорқыныштармен қақтығысады. Адам 
сыртқы ақпаратты дұрыс игере алмайды, оны әңгіме барысында қолдана алмайды.Жоғары 
эмоционалды сүзгісі бар адамдар, әдетте, лексиканың үлкен қорына ие, барлық 
грамматикалық ережелерді біледі, бірақ психологиялық тосқауылға, өз-өзіне күмәндануға 
байланысты бұл білімді пайдалана алмайды. Адамның «аффективті» сүзгісінің деңгейіне 
байланысты шет тілін меңгеруге оң немесе теріс әсер ететін факторлардың төрт негізгі 
категориясын ажыратуға болады. 
Бірінші фактор – уәждеме. Көптеген лингвистер мен психологтар уәждемені екінші 
тілді меңгеру деңгейіне әсер ететін негізгі факторлардың бірі ретінде қарастырады, онсыз 
тіпті ең дарынды адамдар оқу бағдарламасына және білікті оқытушының болуына 
қарамастан мақсаттарына жете алмайды. Р. Гарднердің пікірінше, екінші тілді үйренетін 
адамның уәждемесі [11] үш компоненттен тұрады: күш (оқуға жұмсалған сенімділік пен 
уақыт), тілек (адамның жетістікке жетуге және жоғары нәтижеге жетуге деген ұмтылысы) 
және эмоциялар (оқушының тілді үйрену процесіне эмоционалды реакциясы). Р.Гарднер мен 
В. Ламберт уәждемені интегративті және инструменталды деген екі үлкен топқа бөледі[12]. 
Интегративті уәждеме – бұл адамның шет тілі мәдениетінің бір бөлігі болуға, «оған 
интеграциялануға», ана тілдерімен еркін қарым-қатынас жасау, қоғамда белгілі бір мәртебеге 
ие болу үшін шет тілін меңгеруге деген ұмтылысы. Инструменталды уәждеме –кез-келген 
практикалық мақсат үшін, атап айтқанда, диплом немесе халықаралық сертификат алу, 
шетелдік университетте оқу, беделді жұмыс алу үшін шет тілін «құрал» ретінде үйрену 
міндетімен байланысты. Екінші фактор–тақырыпқа деген көз қарас және оны түсіну процесі. 
А.К. Маркова шет тілін үйренуге деген қарым-қатынастың бірнеше деңгейлерін анықтайды 
[13]: 
– жағымсыз көзқарас, қиындықтардан аулақ болу себептері басым болған кезде, 
қызығушылық жоқ, өзін-өзі бағалау және барлық сәтсіздіктер сыртқы себептермен 
түсіндіріледі; 
– бейтарап (пассивті-немқұрайлы) көз қарас оқушы өзіне ешқандай мақсат қоймаған 
кезде, оқу процесінің нәтижелеріне немқұрайлы қараған кезде байқалады;
– оң (аморфты) көзқарас, егер адам оқу нәтижесіне танымдық қызығушылық танытса, 
қойылған міндеттерді үлгі бойынша түсінеді және орындайды, бірақ нақты себептері жоқ;
– оң (саналы) көзқарас оқушының өз алдына қойған мақсаты болған кезде, оның іс-
әрекетінің себептері мен мақсаттары саналы түрде байланысты болады; 
– оң (белсенді, шығармашылық) көзқараста егер оқушы таным әдістерін үнемі 
жетілдіріп, оларды жаңа жағдайда қолданса, өзін-өзі жоғары бағалайтын және өзін-өзі 
тәрбиелеуге қабілетті болғанда көрінеді; 
– позитивті (жауапты) көзқарас, бұл басқа адамдармен ынтымақтастық тәсілдерін 
жетілдіруге дайын, бірлескен жұмыста әртүрлі шартты позицияны ала алатын, белсенді және 
өз мақсаттарын қоятын және оларды жүзеге асыруға тез ұмтылатын адамдарға тән. 
Үшінші фактор – мазасыздық. Мазасыздық–екінші тілді үйренуге әсер ететін 
эмоциялардың ең танымал және кең таралған түрлерінің бірі. Мазасыздықтың жоғары 
деңгейі бар оқушылардың жүрек соғысы жоғарылап, қатты алаңдаушылық пен қорқынышта 
жүреді. Екінші тілді үйрену кезінде мазасыздықтың үш түрі бар [11]: шет тілінде басқа 
оқушымен немесе оқытушымен сөйлесу қажеттілігі туындаған жағдайдағы коммуникативті 
алаңдаушылық. Мұндай мазасыздық басым келеді және басқаларға қарағанда екінші тілді 

үйренуге теріс әсер етеді;білім мен дағдыларды бақылаудан туындаған алаңдаушылық, 
оқушы емтиханға дейін, емтихан кезінде және одан кейін психикалық азап шеккен кезде, 
төмен балл алуға әкеледі. Мазасыздықтың бұл түрі бірқатар себептерге байланысты, мысалы, 
тестілеуден өткен кездегі теріс тәжірибе, алдағы бақылау немесе емтихандарды күту тек 
эмоционалды ыңғайсыздықты тудырмауы мүмкін, бұл өз кезегінде басқа себепке әкеледі: 
сабаққа дайындықтың жеткіліксіздігі, оған соңғы минутта дайындық немесе жалпы сабаққа 
дайындықтың болмауы, уақытты жоспарлау қабілетсіздігі, өзін-өзі ұйымдастыра білмеу, 
зерттелетін материалдың күрделілігі, үй тапсырмаларының үлкен көлемі және т. б. 
Мазасыздықтың үшінші түрі – қанағаттанарлықсыз баға алудан қорқу және басқа оқушылар 
мен мұғалімдердің теріс пікірін үнемі күту, сәтсіздіктің қауіп-қатеріне байланысты сынақ 
жағдайларын болдырмауға тырысу. 
Төртінші фактор – өзіне деген сенімділік және өзін-өзі бағалау. Өзіне деген сенімділік–
оқуда жетістікке жетуге тырысатын кез-келген адамның қажетті сапасы. Шет тілін 
үйренудегі жетістік көбінесе оқушының өз қабілеттеріне деген сеніміне байланысты. Өз-
өзіне күмәндану, өз күшіне сенбеу, қателік жасаудан қорқу, өзін-өзі бағалаудың төмендігі, 
сәтсіздікті күту және сынның объектісі болудан қорқу алаңдаушылықтың жоғарылауына 
әкеліп соғады, «тұйықталуға» айналады және шет тілін үйрену процесіне теріс әсер етуі 
мүмкін, оған теріс көзқарас тудыруы мүмкін, бұл елеулі кедергі болып табылады. Оқушы 
үнемі сәтсіздіктерден қорқады, тапсырмаларды орындаудан алшақтайды және осылайша 
өзіне жаңа кедергілер жасайды. Өзіне деген сенімділік көптеген түрлі компоненттерден 
тұруы мүмкін, мысалы, сабақта немесе өмірде екінші тілді тиісті деңгейде қолдана білуге 
деген сенімділік, тест тапсырмаларын немесе емтихандарды тапсыру кезінде жақсы баға 
алуға деген сенімділік, шет тілдерін үйрену кезінде жақсы нәтижелерді түсінуге және 
көрсетуге деген сенімділік, кез-келген стресстік жағдайды жеңуге деген сенімділік. 
Екінші тілді меңгеру жолындағы психологиялық кедергілерді жеңудің стратегияларын 
уақтылы анықтау өте маңызды, оларға ең алдымен мыналарды жатқызуға болады: 
оқушылардың өз қабілеттеріне деген ынтасы мен сенімділігін арттыру және тілдік 
алаңдаушылықты азайту. Екінші тілді үйренуде кейбір оқушылардың оқу үлгерімінің 
төмендігі пәнге деген қызығушылықтың жеткіліксіздігі, қиындықтарды жеңе алатын 
қабілеттеріне деген сенімділік, пәнді оқыту әдісіне қанағаттанбау, кез-келген жағымсыз 
эмоциялардан туындайды. Оқушылардың ынтасын арттыру, оларды пәнді оқуға қызықтыру, 
оқушының жеке басына байланысты оқыту әдістемесін өзгерту, сабақтарда еркін жұмыс 
ортасын құру, оқытылатын тілдің мәдениеті мен тарихының элементтерін енгізу негізгі 
педагогикалық міндеттердің бірі болыпта былады. Мұғалім екінші тілді оқытуда шындыққа 
жақын тілдік қарым-қатынастың модельденген жағдайында өтуі үшін оқу іс-әрекетін 
жандандырудың әртүрлі әдістері мен құралдарын қолдануға шығармашылықпен қарауы 
керек. Шығармашылық сипаттағы тапсырмалар, ауызша емес қарым-қатынас құралдары, 
рөлдік ойындар сабақтың ажырамас бөлігі болуы керек. Уәждемені арттыру көбінесе 
оқушының өзіне байланысты. Шет тілін үйренуді саналы түрде қабылдайтын адамдар санаты 
бар. Бұл, әсіресе, әлемнің бейнесі мен құндылықтары қалыптасқан ересек адамға тән 
[14].Сондықтан мұғалімнің міндетінде уәждемені, жеке әсерді іздеу арқылы шет тілдерін 
білудің әлеуметтік талаптары мен оны жасаудан бас тарту мен қаламауды негіздейтін 
адамның жеке позициясы арасындағы қайшылықты, диссонансты жеңуге көмектесетін әдіс 
болуы тиіс.Оқушыға екінші тілді меңгеруге ұстаным болмауы жағынан өзін-өзі тану мен 
өзін-өзі дамыту жолдарын шектеуді түсіндіре білу өте маңызды. 
Қорыта келгенде, егер уәждеме тым күшті болса, мазасыздық деңгейі көтеріліп, жұмыс 
тиімділігін төмендетуі мүмкін, бұл өз кезегінде жағымсыз эмоционалды реакцияға, 
алаңдаушылықтың артуына әкеледі. Өзіне деген сенімділік оқушының мазасыздығын 
төмендетуде үлкен маңызға ие. Сабақтарды қолайлы, жанды, үйлесімді жағдайда өткізу, 
грамматикалық, лексикалық және фонетикалық қателіктерді елемеу, қарым-қатынасты 
қиындатпау, 
мадақтау 
оқушыларға 
психологиялық 
кедергілерді 
жеңуге 
және 
алаңдаушылықты төмендетуге көмектеседі. Мұғалім оқушылардың бірлескен жобалар мен 

пікірталастардағы жұмысын ынталандырып қана қоймай, сонымен бірге оқушыларды 
әрдайым оларға қатысуға мәжбүрлемеуі керек, бірақ бұл тапсырмаларды басқа жұмыстармен 
алмастыруы керек, ұялшақ оқушыларға сыныпта әрдайым өзін жайлы сезінетін адамдармен 
топта жұмыс істеуге мүмкіндік беруі керек. Мұғалімнің міндеті – шет тілін үйренетін адам өз 
мақсаттарына жететін және оны ең қолайлы эмоционалды жағдайын қалыптастыратын ең 
жақсы нұсқаны табу. 

жүктеу/скачать 5,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: