Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
Ббк 83. 3 (5 аз) с 94 аза стан Республикасы
| -мақ және -у жұрнақтары арқылы келетін тұлғалар. Мұның
алдыңғы кезеңдерде өнімдірек болған -мақ жұрнақты түрін бірте-бірте -у жұрнақты варианты алмастыра бастағаны байқалады. Дулат, Шортанбай, Шал ақындар көбінесе соңғы тұлғаны қолданады: «Өлгеніңше тою жоқ, Жегенін қазақ қою жоқ» (Шортанбай). Тіпті «Тумақтың өлмегі бар» сияқты сен- тенцияны Шортанбай: «Өлуі болмай қоймайды Туғаннан соң пенденің» деп қайта құрастырады. Әрине, -мақ жұрнақты ва- риант та ара-тұра қолданылып отырады: «Құбылаға бас қоймақ Мұсылманның тарығы...», «Жиырма тоғыз әріптің Жайын білмек керек-дүр» (Шортанбай). Қимыл есімінің осы күнгі норматив -у жұрнақты түрінің ак- тив қолданыла бастаған тұсы XIX ғасыр деуге болады. Келесі варианттар қатарын етістіктің ашық райдағы -ма+й+мын және -ман аффиксті тұлғалары түзеді. Біз сөз етіп отырған кезеңдегі көркем әдебиет тілінде ауыспалы осы шақ- тың I жақта жекеше болымсыз аспектіде қолданылатын -ма+й+мын қосымшалы түрінің орнына көбінесе ықшамдал- ған -ман жұрнақты варианты қолданылады. Мысалы, Махам- бет аталған категорияны білдіру үшін тек қана осы тұлғаға жүгінеді: «Мен кеткенмен, тек кетпен...», «Мен кескекті ердің сойымын Кескілеспей бір басылман...», «Ар-намысым қашырман...», «Бұлтқа жетпей шарт сынбан...», «Бас кесермін, жасырман». Бұл амалды ақын көпше мағынада да жұмсайды: «Бесеуіміз жүргенде, Алашқа болман деуші едік». Аталған тұлғаны стильдік қолданыспен байланыстырып, оны айтылмақ ойға қайсарлық, жігерлілік реңкін білдіретін құрал деп танушылық бар 161 . Бірқатар өлеңдердің контексіне қарағанда, мұндай стильдік қызметін жоққа шығаруға да бол- мас (мысалы, осы тұлғамен келетін Махамбет жолдарын қараңыз), дегенмен -ман аффиксті тұлғаны белгілі бір кезең- дердегі поэзия тілі үшін жалпы норма деп таныған дұрыс, 161 Балақаев М. Баспасөздің тіл мәдениеті туралы //Тіл мәдениеті және баспасөз. - Алматы, 1972. - 15-б. 219 өйткені мұның -маймын қосымшалы қатары кемде-кем ұшырасады, тіпті жоққа тән. Тұлғалық варианттар қатарына –тұғын ~ тын, -соң ~ жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|