я болмаса бір елдің, тайпаның, рудың ауызекі шежіресі (устная

[
127
]
жайылмайды. Сонымен қатар көрші тұрмайтын әр жақтағы 
екі­үш елдің аңыздары ұқсас болуы да ықтимал. Алайда, 
мұндағы ұқсастықты тарихи­типологиялық деп білу керек, 
өйткені тұрмыс­тіршілігі, жүрген ортасы, наным­сенімдері 
ұқсас елдерде бір типтес сюжеттер пайда бола беретіні белгілі. 
Сөйтіп, аймақтық жағдайға байланысты туған сюжет өзінің 
тарихи­стадиялық сипаты жағынан «халықаралық» болып 
көрінеді.
Сонымен қатар бір замандарда бөлініп, ыдырап кеткен 
туыс қан халықтардың көне аңыздары да ұқсас болуы мүмкін. 
Мысалы, көп түркі жұртында кездесетін Қорқыт жайындағы 
әңгімелер – бір кездегі түркілердің тұтастығы онша бұзылмай, 
аралары алшақтамай тұрған кездегі аңыздар. Бірақ кейінгі 
дәуірлерде әр халықта ол аңыздар өзінше өмір сүріп, дамыды. 
Сөйтіп, бір елде Қорқыт жайлы аңыз болса, екінші елде эпос 
пайда болды, ал үшінші елде ертегі туды. Қорқыт жайындағы 
көне аңыздар қазақ арасында әпсана­хикаят жанрына айналды.
Аңызда ертегідей тұрақталған, бір типті, көп шығармаларға 
тән сюжеттік композиция болмайды. Онда қалыптасқан, бір 
аңыздан екінші аңызға ауысып жүретін канондық мотив пен 
сюжеттер өте аз. Сол себепті аңыз жанрында сюжеттік өзек 
(ядро) алуан түрлі болады және ол ары қарай өрби түсуге бейім 
келеді. Әдетте, аңыздардың көлемі шағын болады, бірақ соған 
қарамастан олар айтылу мәнерінің қызғылықтылығымен, 
мазмұнының тартымдылығымен, сюжетінің сонылығымен, 
композициясының қарапайымдығымен тыңдаушыны өзіне 
баурап алады, оған зор әсер етеді.
Халық прозасының басқа жанрларына қарағанда, аңыздың 
танымдық қызметі айқынырақ, ол елдің өткен тарихынан, 
өмірінен мағлұмат береді, яғни аңыз жұрттың білімін кө­
бейтеді. Аңыз – халықтың өзі айтып берген ауызекі тарихы 
де се де болады. Олай дейтініміз – қазақ тарихында аты белгілі 
қайраткерлер мен ірі оқиғалардың аңызда айтылмағаны 
жоқ. Қазақтың жеке ел болу тарихында үлкен роль атқарған 
Жә 
нібектен бастап 1916 жылғы ұлт­азаттық көтеріліске 
дейінгі аралықтағы Қазақстанның әр жерінде болған елеулі 
оқиғалар жайындағы аңыздың саны мол. Ол оқиғалар жалаң 
айтылмайды, олар көп жағдайларда белгілі бір қайраткерге 

[
128
]
немесе мекенге байланысты болып келеді. Мысалы, әз Жәні­
бек пен Жиренше шешен, Асан Қайғы, Абылай, Қазыбек, 
Исатай, Сырым есімдеріне қатысты айтылатын әңгімелердің 
дені аңыз болып келеді. Сол сияқты «Ақтабан шұбырынды» 
кезінде болған оқиғалар мен жер­жерде болған көтерілістер 
туралы прозалық ауызекі шығармалар да аңызға жатады. 
Сондай­ақ әр түрлі жер­су, мекен ге байланыстырып айтылатын 
да шығармалар бар. Оларды да фольклортану ғылымында аңыз 
жанрына жатқызып жүр
100
.
Аңыз халықтың жадында сақтап, ауызша айтып кел 
ген 
тарихы дегенде, онда тарихи оқиғалар еш өзгеріске ұшы­
рамаған, шындық сол қалпында әңгімеленген деген ой ту­
мау керек. Аңыз жанры да, бүкіл фольклор сияқты, ана х­
ро 
низмнен құралақан емес. Біріншіден, ауызша тараған­
дықтан, екіншіден, әңгімеленген оқиғадан көп уақыт өтіп 
кеткендіктен, үшіншіден, әңгімеге көркемдік элементтері 
әсер еткендіктен аңызда баяндалатын оқиға көмескі тартады, 
әң 
гіменің варианттары пайда болады, тіпті оқиғаның мез­
гілі шатастырылады. Ал айтушы мен тыңдаушының дүниеге 
көзқарасын, таптық мүддесін ескеретін болсақ, онда аңыздық 
шығармалардағы оқиға, ондағы адамдар, олардың іс­әрекеттері 
басқаша бағаланып, өзгеше сипатталуы мүмкін.
Аңыз жанрының бір бөлшегі – шешендік сөзді зерттеген 
Б. Адамбаев дұрыс айтады: «Халық өзінің шығармаларында 
белгілі адамның бейнесін ғана өзгертіп қоймайды, оның ең 
алдымен ісін, сөзін қалауынша ел тілегіне бейімдеп өңдеп, 
өзгертіп жібереді»
101
.
Демек, аңыз жанрында да белгілі дәрежеде көркемдік 
жинақтау болады. Сондықтан онда фактілер мен оқиғалар 
ай тушы мен тыңдаушылардың қатынасы тұрғысынан баян­
далып, тарихи жинақталған бағаға ие болады. Сол себепті 
аңыздық шығармалардың ішінде халыққа жат идеялы әңгі­
мелер де кездесіп қалады. Алайда, бізге белгілі аңыздардың 
ба 
сым көпшілігі халықтық, бұқаралық сипатта. Әсіресе, 
басқыншылар мен қанаушыларға қарсы күресте қол бастаған 
адамдар туралы аңыздар халықтың жадында жақсы сақталған.
Ертегі тобына жатпайтын өзге жанрлардан аңыздың басты 
айырмашылығы – оның айқын түрде тарихи шындыққа, ақи­

[
129
]
қатқа бағытталатындығы (ярко выраженная установка на 
историческую действительность). Басқаша айтқанда, аңыз 
тек тарихи ғана болады. Әдетте, фольклортану ғылымында 
аңызды тарихтық және мекендік (топонимикалық) деп екі­
ге бөледі. Алайда, біздің ойымызша, бұл жіктеуде тек тақы­
рыптық қана принцип бар және бұлай жіктеу аңыз жанрының 
ерекшелігін ескере бермейді. Топонимикалық деп бөліп жүр­
ген аңыздарда да тарихи негіздер, фактілер болады. Ал та­
рихтық деп жүрген аңыздарда топонимикалық та мотив 
кездеседі. Аңыз жанрындағы шығарманың өзі емес, ондағы 
сарын ғана топонимикалық сипатта болуы мүмкін. Сондықтан 
«топонимикалық аңыз» деген атауды шартты түрде ғана алу 
керек те, оған белгілі бір жерге, мекенге байланысты оқи­
ғаны баяндайтын әңгімелерді жатқызу қажет. Екінші сөзбен 
айтқанда, топонимикалық аңыз деп жер­судың, тау­тастың 
пайда болуы мен атын мифтік ұғыммен, немесе мифтік кейіп­
кердің іс­әрекетімен емес, бір оқиғамен я болмаса белгілі 
қайраткер атымен байланысты түсіндіретін әңгімені айтамыз.
Сонымен, қазақ аңызын біз де тарихи және топонимикалық 
деп екіге бөлуді жөн көрдік. Ал күй аңызына келсек, онда әр 
түрлі жанр тоғысқан: миф, аңыз, әпсана­хикаят, ертегі, жыр. 
Күй түрінде орындалатын аңызды айтар болсақ, олардың 
басым көпшілігі тарихи оқиғаларға байланыс ты болып келеді. 
Содықтан күй аңызы деген топты жеке бөлмедік.
Қазақ күйлерінің жалпы бір оқиға бойынша немесе аңызға 
негізделіп туатыны жайында халық сазын (музыкасын) зерт­
теушілердің көбісі жазған. Академик А. Жұбановтың сөзімен 
айтсақ: «Қазақ халқының басынан кешкен толып жатқан 
тарихи оқиғалар музыка тілінде де аңыз болып сақталады. 
Мәселен, «Ақсақ құлан» күйінде халқымыздың өсіп­өркен­
деуіне ұзақ уақыттар бойы қырсығын тигізген татар­моңғол 
басқыншылығы тұсындағы бір көрініс бейнеленеді... Қазақ 
халқының «Тепеңкөк», «Нариген» секілді аңыз­күйлерінің 
де осы тәріздес сюжеттерге құрылғаны белгілі. Қазақ елінің 
басынан өткен тарихи ауыр оқиғалардың біразы Шыңғыс хан, 
Ақсақ Темір (Темірлан) есімдерімен байланысты. Сондықтан 
ән­күйлерде де сол қатыгез әміршілердің аты жиі ұшырап 
отырады»
102
.
9­278

[
130
]

жүктеу/скачать 1,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: