Казахский национальный
жүктеу/скачать 5,1 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ҚазҰУ хабаршысы.
- Вестник КазНУ.
- 80 ҚазҰУ хабаршысы.
В статье рассматриваются национальное самопознание и ведущие идеи поэзии Магжана Жумабаева в контексте эпохальных перемен начала ХХ века. * * * The article considers the national self-leading ideas of poetry Magzhan Zhumabayev in the context of an epochal shift early twentieth century. 70 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011 Резазаде А. Багери ПРОБЛЕМА МАТЕРИ И УБИЙЦЫ СЫНА В ТВОРЧЕСТВЕ ГИ ДЕ МОПАССАНА (сравнительное исследование проблемы в мировой литературе) В данной статье нам хотелось бы провести некоторые параллели в связи с исследованием проблемы матери и убийцы сына, поставленной известным французским писателем Ги де Мо- пассаном в новелле «Старуха Соваж», где выри- совывается портрет отважного и в то же время мстительного персонажа. Мать и убийца сына! Эта проблема не нова в литературе. Из имеющихся источников извест- но, что данная тема нашла своё воплощение ещё в итальянской литературе XVI века. Конечно, мы далеки от утверждений относительно опре- деления крайних сроков. Нельзя знать, воз- можно, эта тема привлекала внимание авторов и в более ранние времена. Однако на настоящий момент известно, что к проблеме матери и убийцы сына впервые обратился в своём твор- честве великий итальянский писатель XVI века Джиральди Чинтио (1504-1573). Может возникнуть вопрос: кто же Джи- ральди Чинтио? Великий итальянский учёный и писатель Джиральди Чинтио родился в 1504 г. в итальянском городе Феррари. Он является вы- пускником Феррарского университета. Наряду с преподаванием философии и медицины в Фер- рарском университете он работал секретарём во дворце герцога Эрколе II. В результате инци- дента с правительством (по иной версии, в ре- зультате литературных споров) в 1560 г. Джи- ральди покидает Феррари и работает препо- давателем в итальянских городах Мантуя, Турин и Павия. Вернувшись в родной Феррари в 1572 г., Джиральди умирает там через год. Повествуя о жизни Джиральди, народный азербайджанский писатель Эльчин, указывает, что его поиски информации об Эрколе II в биб- лиотеках Баку и Москвы не дали каких бы то ни было положительных результатов. Однако были времена, когда все восхваляли и поклонялись Эрколе. Он повелевал Джиральди так же, как и всем остальным придворным…, но сегодня История сохранила имя Эрколе только в связи с тем, что Джиральди был его секретарём. Джиральди приступил к работе над своим известным сборником новелл «Ecatommiti» (что на греческом означает «Сто сказаний») в 1528 г. в Феррари и завершил её в 1565 г. в городе Мантуе. Автор «Ecatommiti», перешагнув через Боккаччо, Саккетти, Гвардато, Браччолини , ока- зал своё влияние на последующие поколения. Достаточно вспомнить лишь то, что в основу знаменитой трагедии Шекспира «Отелло» легла VII новелла третьей декады «Ста сказаний» Джиральди. Рассмотрим проблему матери и убийцы сына, поставленную в VI новелле шестой декады «Ста сказаний» Джиральди. В новелле повествуется о том, что у матери по имени Ливия, проживавшей в городе Фонди, был един- ственный сын, ласковый и очень воспитанный. Он вступает в бой из-за женщины с другим молодым человеком, который убивает его. Убийца прибегает к матери и говорит, что его преследуют и хотят убить. Мать обещает, что будет опекать его, как собственного сына, го- ворит, что в её доме он защищён и ему ничего не грозит. Некоторое время спустя, приносят тело убитого сына. Обливающаяся слезами мать недоумевает, чья жестокая рука могла сотворить такое? Ничего не подозревающая мать, укрывает в своём доме убийцу сына. Следователи, разыс- кивающие убийцу, приходят к матери, сооб- щают ей эту страшную весть, а затем выражают желание забрать и наказать убийцу. Однако мать не выдаёт следователям убийцу сына. Странно то, что убийца, напоминая женщине о том, что она приняла его, как сына, молит её и защитить его, как сына, после чего мать, накрывшая тело сына чёрным, взывает к судье с мольбой простить убийцу. Она говорит, что любит убийцу, как собственного сына и просит прекратить следствие. Развязка романа ещё более странная: мать Ливия протягивает руки к убийце сына, при- влекает его к себе и, целуя его, говорит, что искренно желает ему воплощения в жизнь всех его мечтаний. На этом жизнь старухи Ливии завершается. Убийца хоронит её со всеми почестями, ставит ей мраморный памятник и отчеканивает на нём стихотворное посвящение. В этом произведении Джиральди создал образ матери с потрясающей широтой души. Она лишена злопамятства, в её сердце нет места мести. Она – человек, хотя и глубоко отличный Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011 71 от других. Быть может, она лишена материн- ского чувства? Эльчин провёл параллели между новеллой Джиральди и трагедией великого азербайджан- ского драматурга Гусейна Джавида «Мать» и попытался представить сходства в более вы- пуклом виде. Одноактовая пьеса Г.Джавида «Мать», напи- санная в стихотворной форме, является первым произведением автора такого рода. Описанное здесь действие связано с жизнью в Дагестане. Героиней пьесы является гостеприимная, честная и гордая женщина по имени Салма. Её единственный сын Джанполад является же- нихом дочери черкеса по имени Исмет. Цело- мудренную и преданную Исмет любит сума- сбродный юноша по имени Орхан, который хочет разлучить её с женихом. Здесь противо- поставлены не просто двое молодых людей, а два сословия – богатых и бедных. Однако Исмет, не падкая на материальное изобилие, отдаёт пред- почтение не Орхану, а обделённому богатством Джанполаду. По настоянию Орхана его друг Мурад убивает Джанполада, возвращающегося к матери и невесте. Брат Исмет Салим преследует Мурада вместе со своим другом с целью отомстить за Джанполада. Здесь произведение достигает своей кульминационной точки. Мамаша Салма так же, как и Ливия, не ведая о происшедшем событии, укрывает убийцу сына в своём доме, но затем, узнав обо всём, опять- таки не даёт согласия на убийство Мурада и тем самым спасает убийцу. Эльчин справедливо отмечает, что мамаша Салма, подобно Ливии, не позволяет убить Мурада, но в отличие от неё прогоняет его. Автор, проводящий сравнительный анализ двух произведений, приходит в конечном итоге к выводу о том, что Джавид был знаком с новеллой Джиральди. Джавид так же, как и все великие драматурги (Шекспир, Шиллер, Лопе де Вега и др.), использовавшие европейскую но- веллу эпохи Возрождения в качестве литера- турного источника, шёл не механическим, а творческим путём и на основе новеллы эпохи Возрождения создавал собственные оригиналь- ные драматические произведения. Литературные критики высказали своё мне- ние о трагедии Джавида «Мать». Так, напри- мер, академик Мамед Джафар, повествуя об этом произведении, пишет, что автор усматри- вает прекрасные человеческие качества у пред- ставителей бедного сословия, а отрицательные моральные качества – у представителей бога- того сословия, жаждущих господства и все- властия. В другом обращении к произведению ука- зывается, что драматург не ставил целью выдви- жение на передний план любви, а, превратив по- следнюю в средство, подчеркнул силу основной проблемы, сделал ещё больший упор на обозна- ченном в пьесе литературном конфликте. Прежде всего, автор создал сложный, наполненный, за- поминающийся характер, типичный образ матери. У Джиральди и Джавида прояснился образ матери, точнее, матери и убийцы сына. В обоих произведениях преступление завершается про- щением. Как говорят в народе, матери смывают кровь не кровью, а водой. Как же проблема матери и убийцы сына отражена в творчестве Ги де Мопассана? В новелле Мопассана «Старуха Соваж» так же, как и в творчестве Джиральди и Джавида у матери единственный сын, и она так же, как Ливия и Салма связывает с ним все свои по- мыслы и надежды. Здесь следовало бы сделать уточнение. Если в новелле Джиральди и в трагедии «Мать», яв- ляющейся первым стихотворным драмати- ческим произведением не только в творчестве Джавида, но и во всей азербайджанской лите- ратуре, события разворачиваются в мирное время, то в новелле Мопассана «Старуха Соваж» действие происходит в военное время. В начале войны между Францией и Прус- сией сын старухи Соваж отправляется на войну, и мать остаётся совершенно одна в доме, рас- положенном вдали от деревни, совсем рядом с лесом. Когда однажды прусские войска при- ходят в деревню, сельское население распре- деляет их по своим домам. Старуха Соваж размещает у себя четверых «статных малых, белотелых, с белокурыми бородами, голубыми глазами, упитанных, несмотря на тяготы похода, и вполне миролюбивых для победителей». Заключение произведения показывает, что это было сделано, словно по указке судьбы. Матери, ежедневно задающей прусским сол- датам вопрос о дислокации двадцать третьего французского полка, где служил её сын, при- носят однажды письмо от его друга, в котором сообщается о том, что её сын убит. Отсюда берут начало основные действия. Если до сих пор совместное проживание матери и сына, размещение прусских солдат в доме старухи Соваж охватывали мирный период, то отныне начинается «боевой» период матери с глазами, полными слёз и разбитым сердцем, считающей смерть сына делом рук прусских воинов. 72 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011 Героиню Мопассана отличает от подобных её героинь в творчестве Джиральди и Джавида чувство мести. После убийства сына её охва- тывает жажда мести, для осуществления кото- рой она набивает чердак, где спят прусские солдаты, сеном. Она выглядит так же умиро- творённо, как и дядюшка Милон, отец и сын которого были убиты. Кстати было бы отметить, что данная новелла Мопассана является новой разновидностью новеллы «Дядюшка Милон». И там, и тут – убийство; и там, и тут – смерть не- скольких людей по причине одного. Там месть совершается отцом, тут – матерью. Там главным героем произведения является отец, тут – мать. «Дядюшка Милон» – «Старуха Соваж». На удивление прусских солдат при виде старухи, набивающей чердак сеном, та отвечает, что это делается для того, чтобы им было теплее. Пруссакам даже приходится помочь ей. Преимущество матери в том, что она, словно ничем не взволнована и никоим образом не выдаёт врагу весть об убийстве сына. Она совер- шенно спокойно приступает к осуществлению своих злых замыслов. Если Ливия и Салма знают в точности, кем были убиты их сыновья, старухе Соваж это не известно. Ясно лишь то, что её сын пал в бою и был убит пруссаками. Однако старуха Соваж укрывает дома не убийц сына, как Ливия и Салма, а совершенно иных людей. Вместе с тем, как известно, Ливия прощает убийцу своего сына, спасает его от смерти и на смертном одре обнимает и целует его. Мамаша Салма, также не давшая согласие на смерть убийцы сына, с гневом прогоняет его из дому. Старуха Соваж в отличие от них, зная лишь то, что её сын был убит прусским врагом, уничтожает всех чет- верых прусских солдат, которых она приютила, учинив поджог места, где они спали, предва- рительно навалив туда большое количество сена. Мать находит успокоение в этой мести. Крайне интересным представляется тот факт, что на вопрос прусского офицера о местонахождении четверых солдат мать, всегда скрывавшая своё горе, указав на пепелище, говорит громко и победоносным тоном. Она добилась желаемого, теперь её ничего не стра- шит, даже смерть. Кстати, было бы неплохо затронуть ещё один вопрос: почему автор назвал свою новеллу «Старуха Соваж»? Известный азербайджанский литературовед Горхмаз Ку- лиев, исследующий в своей статье «Роль имени в структуре художественного произведения» образ Кефли (пьяного) Искендера, героя произ- ведения Джалила Мамедкулизаде «Мертвецы», пишет: «Эриваньский Искендер является об- мусульманившимся, обвосточившимся и обазер- байджанившимся Александром Македонским. Между Александром древних веков и Кефли Искендером ХХ века основное различие усма- тривается в том, что все способности античного покорителя были направлены за границу и находили отражение в его захватнической дея- тельности, способности же интеллигента совре- менного периода были направлены внутрь и превратились в духовный потенциал». Рассмотрим проблему имени в произведении «Старуха Соваж». Слово «соваж» имеет во французском языке несколько значений. Исходя из содержания произведения, мы сочли целесо- образным привести два соответствующих зна- чения, а именно «дикий» и «грубый». Итак, название новеллы «La mère Sauvage » переводится дословно как «дикая мать», «грубая мать». Это имя созвучно в некоторой мере с азербайджанским словом «dәli» из дастана «Кероглу». Известно, что здесь это слово упо- треблено в значении «сильный», «мужествен- ный». Так и слово «sauvage» употреблено в но- велле в значении «смелый», «отважный», «му- жественный». Нам представляется, что Мопас- сан использовал это слово не случайно, а, как говорил великий Гюго, вполне осознанно. Лишь «старуха Соваж» могла уничтожить четырёх прусских солдат. Лишь такая мать могла отом- стить с лихвой за убийство сына. Поэтому, воз- вращаясь к сказанному выше, нам хочется ещё раз подчеркнуть, что имя главной героини но- веллы подобранное автором, является резуль- татом глубоко осознанного и обдуманного акта. ______________ 1. Общая история. Ч. III (1640-1918 гг.) 2. Guy de Maupassant. Nouvelles choisies. M., 1959 3. Эльчин. Классики и современники (на азербайджан- ском языке). Баку, Язычы, 1964. 4. Краткая литературная энциклопедия. М.: Советская энциклопедия, 1964. 5. Итальянская новелла Возрождения. М.: Известия, 1964. 6. Гусейн Джавид. Трагедия «Мать» (на азербайджан- ском языке). Баку, Гянджлик, 1968. 7. История азербайджанской литературы. Баку, 1968. * * * Мақалада автор Ги Де Мопассан шығармашылығын- дағы ана мен кісі өлтіруші бала мәселесіне тоқталады. * * * This article considers the comparative research of the problem of the mother and the killer of her son in the short story of the French writer Guy de Maupassant entitled «Mother Sauvage». The same problem is discovered in the short stories of the Italian writer Ciraldi Chintio and the parallels are made. This problem exists in the Azerbaijani literature too and the drama «Mother» of its representative as Husseyn Cavid is analyzed in the context of the subject of this little study. Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011 73 Ж. Смағұлов ХІХ ҒАСЫР ӘДЕБИЕТІ ТАРИХЫНА ХХ ҒАСЫРДЫҢ 50-ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ КӨЗҚАРАСТАР ХХ ғасырдың 40-50 жылдарында қазақ әде- биеттану ғылымы қанатын кеңге жайып, терең де кемел зертеулерге қол жеткізді. Осы тұста қазақ әдебиет зерттеу ғылымы белгілі бір арнаға түсіп, зертеудің ғылыми теориялық бағыт – бағдарын айқындай алды. Әдеби зерттеуде ай- рықша көңіл бөлінген нәрсенің бірі қазақ әде- биеті тарихын дәуірлеу мәселесі болды. Бұл қа- лыптасу жолын енді ғана бастаған қазақ әде- биеттану ғылымы үшін заңды құбылыс еді. Себебі, бірде-бір ғылым өзі тексеріп отырған саланың негізгі даму кезеңдерін анықтап алмай тұрып, ішкі ерекшеліктерін зерттеуді қолға ала алмайтыны белгілі. Осыған сай қазақ әдебиеті тарихын дәуірлеуде 40-жылдардың бас кезінен бастап-ақ екі түрлі көзқарастағы жүйеге бөлу жобасы қалыптаса бастады. Оның алғашқысын Қ. Жұмалиев ХVІІІ ғасырдың екінші жарты- сындағы, ХІХ ғасырдың бірінші және екінші жартысындағы әдебиет, ХХ ғасыр басындағы әдебиет деген үлгіде 1940 жылы ұсынған бо- латын (1). Ал бұған қарсы екінші көзқарастағы үлгі Б. Кенжебаевтың қазақ әдебиеті тарихын «Қазақ хандығы тұсындағы әдебиет (ХV- ХVІІІғғ.), ХІХ ғасырдың алғашқы жартысындағы әдебиет, ХІХ ғ. Басындағы әдебиет, ХІХ ғ, екінші жар- тысындағы әдебиет, ХХ ғ. Басындағы әдебиет, Қазақ совет әдебиеті» деп бөлген, С. Мұқанов- тың Алтын Орда тұсындағы әдебиет, Ақтабан- шұбырынды тұсындағы әдебиет деп дәуірлеген жүйелері болды (2). Алайда Б. Кенжебаев пен С. Мұқанов ұсынған бұл жүйелердегі жоба бас- қа әдебиетші ғалымдар тарапынан қолдау тап- пады. Б. Кенжебаев: «Кейбір жолдастар Асан қайғы мен Сыпыра жырау тарихта болмаған, халық ойдан шығарған, әдебиетіміздің тарихын олардан бастамай, тарихта болғаны ақиқат Бұқар жыраудан – ХVІІІ ғасырдан бастауымыз керек»-дейді. Бұл дұрыс емес, ауырдың үстімен, жеңілдің астыменен жүргендік болады»,-деп, өзі қазақ хандығы тұсындағы әдебиет деп атаған дәуірдің тарихи маңызы мен зерттелетін ақын- жырауларды атап көрсеткенімен, құлшыныс білдіргендер болмады. Сол себептен де болар, әдебиет хрестоматияларын құрастыру мен оқу құралдарын жазу барысында Қ. Жұмалиев ұсын- ған дәуірге бөлу нұсқасы басшылыққа алынып кетті. Әсіресе 8 сыныпқа арналған оқу құрал- дарын жасаушы осы Қ. Жұмалиев болғандықтан да қиындықсыз жүзеге асты. Оны 1942 жылы «Қазақтың ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер» атты еңбегінде С. Мұқа- нов та қолдап, өзінің алғашқы дәуірге бөлген нұсқасынан бас тартты. Ғылыми ізденістің негізгі бағыттары да осы ғасырлардағы әдебиет өкілдері төңірегінде жү- руі Қ. Жұмалиевке 1948 жылғы «Қазақ әде- биеті» оқулығында қазақ әдебиеті тарихының Бұқар жыраудан ғана басталатынын тұжырым- дай айтуына мүмкіндік туғызды. Әдебиет ту- ғанмен де, дәуірге бөлу проблемасының осы- лайша қарама-қайшы көзқарастар деңгейінде шешілуінің кері әсері болмай қалмады. Қ. Жұ- малиевтің дәуірлеген жүйесі кейін концепцияға айналып кетіп, көп жылдар бойы ұлттық әде- биетіміздің арғы бастауларын зерттеуге тұсау салғаны белгілі. 40-жылдарда ең құрығанда бастама дәре- жесінде болса да ғылыми-зерттеушілік ой- пікірдің нысанына айналу мүмкіндігіне ие бола алмаған ХV- ХVІІІ ғасыр әдебиетін зерттеу, «тұрпайы социологизм» дауылы қайта көтеріл- ген 50-жылдары тіптен де мүмкін болмай қалды. Солай бола тұрған күннің өзінде 1940-50 жыл- дар арасында әдебиет тарихын дәуірлеу мәсе- лесін нақты сөз ете бастаған ғылыми-зерт- теушілік ой-пікір оқу құралдарында әр ғасыр әдебиетіне сай хронологиялық жүйеде топтас- тырылған ақын-жазушылар мұрасын жан-жақты тексеру міндетін алға тартты. Әдебиет тарихын зерттеу мен дәуірлеу мәселесінде оқулықтар жолбасшылық роль атқарды дей тұрғанымыз- бен, әр дәуір әдебиетіне сай қарастырылған ақын-жазушылар шығармашылығын моногра- фиялық сипатта зерттеуге сай бағыт-бағдар ғы- лыми мақалалар мен зерттеулерде жүзеге асты. Мысалы, төңкеріске дейінгі әдебиеттен Махам- бет, Шоқан, Ыбырай, Абай, Сұлтанмахмұт шы- ғармашылықтарын жан-жақты тексеруге деген ұмтылыс анық көрініс тапты. Олардың шығар- маларын жинау, жариялау, кітап етіп бастырып шығару жұмыстарыда қызу қолға алынды. Сыншылдық және ғылыми ой-пікірдің өріс алар өзегі болып келген Абай мұрасына жаңаша көзқараста қарау зерттеу жұмыстарын күрде- лендіре, тереңдете түсті. Ол ұлы Абайдың туғанына 95 жыл толуына байланысты 1940 74 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011 жылы шығармаларының екі томдық толық жи- нағының шығуы мен баспасөз бетінде танымдық мәні зор көптеген ғылыми мақалалардың жа- риялануынан басталды да, іле-шала 100 жылдық мерейтойына дайындық жұмыстары қызу қолға алынды. Тіл-әдебиет институты Абай өмірі мен шығармашылығын зерттеу жөнінде 1943 жылы М.Әуезовтің бастауымен, 1944 жылы Е. Ысмай- ловтың жетекшілігімен екі бірдей ғылыми экс- педиция ұйымдастырылды. Жинақталған жаңа деректер мен материалдар ақынның ғылыми өмірбаянының толықтырылған үшінші нұсқа- сының жазылуына негіз болса, жаңадан табыл- ған шығармалары 1945 жылғы академиялық жи- нақтың толық мәнде жарық көруіне көп көмегін тигізді. Ұлы ақын мерейтойының бүкіл республика- лық деңгейде атап өтілуі мен «Қызыл Армия үгітшісінің блокнотынан» бастап, КСРО Ғылым Академиясының Қазақ филиалының «Хабарла- рына» дейінгі баспасөз бетінде жүзге тарта ма- қалалардың орыс, қазақ тілдерінде жариялануы абайтану ілімінің қарқынды қадам жасап жат- қанына бір дәлел болды. Бұл жерде М.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясының алғашқы кітаптары жарық көріп, қалың жұртшылық пен әдебиетші- сыншылар қауымынан жоғарғы бағаға ие болған табысының игі әсері де болғанын атап өту керек. Әрине, жарияланған мақалалардың барлығын абайтануға үлкен үлес болып қосылған еңбектер деп бағалауға болмас. Естеліктік, тарихи-де- рекнамалық, шола баяндау мен танымдық – бағалаушылық мақсатта ой айтқандарда аз бола қойцған жоқ. Ал ғылыми сипаттағы мақалалар тек абайтану ілімінің тың проблемаларын көтере бастағанын ғана емес, ұлттық ғылыми-зерт- теушілік ой-пікірдің жеке дарындарды моногра- фиялық тұрғыда тексеру жолындағы игі қадам- дар жасап жатқанын да анық танытты. Мысалы, Қ. Жұмалиевтің «Қазақ өлең құрылысы, тілі жөніндегі Абайдың жаңалықтары» (Майдан, 1944, №2), М.Әуезовтің «Абай еңбектерінің биік нысанасы» («СҚ» 1945.18.08.), Б. Кенжебаевтың «Абайдың қарасөздері» («СҚ» 1945.15.08.), С. Мұқановтың «Абай – қазақ халқының ұлы кемеңгері» (1945 жылғы толық жинақта), Ғ. Мүсіреповтың «Абай және орыс классиктері» («СҚ», 1945.21.08.), Е. Ысмайыловтың «Абай- дың көркем сөз шеберлігі» («СҚ» 1945.22.08.) тағы басқа мақалалар ұлы ақын мұрасын ғы- лыми тексеру жолындағы ізденістердің тың ар- наларға бағыт алып өрістей бастағанын бай- қатады. Бұл тұстағы Абайдың өз мұрасын зерттеуге байланысты нақты көтеріле бастаған тақы- рыптарды былай қойғанда, «Абай шәкірттері», «Абайдың ақындығының айналасы және әдеби мектебі» секілді бағыттардағы мәселелердің зерттеу нысанасына түсуі, ұлттық әдебиет та- рихында жаңа есімдердің жарыққа шыға бас- тауына үлкен дау-дамайға айналып, соңғы кезге дейін дұрыс шешімін таппай келгені, тек маркс- тік-лениндік әдіснама қағидаларынан құтылған- нан кейін ғана мойындағанымыз – сол кездегі ғылыми-зерттеушілік ой-пікірдің қиыншылық- тарға қарамастан соны барлауларға бара алға- нының айғағы. Оны монографиялық сипаттағы зерттеудің алғашқы баспалдақтары ретінде танылған М.Әуезов пен Б. Кенжебаевтың «Абай – қазақтың ұлы ақыны» (1945, қазақша, орыс- ша), Н. Сәбитовтың «Абай» (1946, библиогр. көрсеткіш, екі тілде), М.С. Сильченконың «Абай: Очерк жизни и творчества» (1945), «Абай – классик казахской литературы» (1949), Ә. Жи- реншенің «Абай и его русские друзья» (1949) секілді еңбектерінің, Қ. Жұмалиевтің «Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі» (1948) атты монографиясына ұласуы мен докторлық диссертация қорғауы (1946) тағы да дәлелдей түседі. Абай мұрасы 1946 жылы ашылған Ұлттық Ғылым Академиясының Тіл- әдебиет институтындағы зерттеу жұмыстары- ның басты нысаналарының біріне айналып, бұл саладағы жұмыстар қарқынды дами бастады. 40 жылдардағы абайтану іліміндегі осы секілді тың ізденістер халқымыздың басқа екі ұлы ағартушысы Шоқан мен Ыбырайдың өмірі мен шығармашылығын, өнерпаздық тұлғаларын ғылыми зерттеуге кең жол ашты. Ы. Алтын- сарин мектеп оқу құралдарына енгізілгендіктен шығармалары біршама таныстырылып, жазу- шының ұстаздық тұлғасына бағалаушылық мән- дегі пікірлер айтылып та жатқан еді. Ал Ш. Уәлиханов қалдырған мол мұраның ғылыми- зерттеушілік ой-пікірдің нысанасына түсуі мен қазақ әдебиеті тарихына байланысты сөз бола бастауы – осы 40-жылдардағы ғылыми мақала- лардың еншісінде. Өйткені оқу құралдарында кеңестік идеологияның ұлттар достығы саясаты- на қайшы келетін және кейінде қате табылған тарихи жырлар мен отаршылдыққа ашық қарсы шыққан Мұрат, Дулат, Шортанбай және басқа да “кертартпа, ескішіл” саналған ақындар шы- ғармашылығы қарастырыла бастағандықтан, Шоқан мен Ыбырай туралы бұрындары қа- лыптасқан “тұрпайы социологизмге” сай көзқа- рас өз позициясын жоғалтты. Оған басты себеп- тердің бірі соғыс жылдарында халықтар досты- ғының айрықша дәріптеле бастауына орай осы үш ағартушы-ойшылымыздың орыс достарының Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011 75 көп болуы еді. Бұл ғылыми-зерттеушілік ой- пікірдің ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті клас- сиктерінің мұрасын зерттеуге тайсалмай ба- руына мүмкіндік берді. Осы кезеңдегі шоқантану саласындағы ізде- ністердің ізашары саналған Қ. Бекхожиннің “Ш. Уәлиханов – қазақтың тұңғыш білімпазы” (“Әдебиет және искусство”, 1941, №4) сияқты мақалаларынан бастап зерттеушілік мәні айқын танылатын біршама ғылыми мақалалар жарық көрді. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің өкілі ретінде хрестоматиялар мен оқулықтарда ен- гізілмей жүрген Ш. Уәлихановтың ғалымдық, ағартушылық тұлғасының таныла бастауына бұл салалалардың жетекшілік ролі зор болды. Олардың ішінен Х. Айдарованың “Қазақ хал- қының талантты ұлы” (“СҚ”, 1945,15 шілде), т.б. Кенжебаевтың “Ш. Уәлиханов”, Е. Ысмай- ловтың “Ш. Уәлиханов” (Әдебиет және искус- ство”, 1945, №4, 1948,№10) сияқты зерттеу ма- қалалары шоқантану саласында тың проблема- ларды көтере алуымен құнды. Бұған қоса ұлы ғалымның ғылыми еңбектері мен хаттары 1947 жылы орыс тілінде басылып шығуы өріс алып бара жатқан ғылыми ой-пікірге өзек болды. Бұл жерде Шоқан мұрасын зерттеу нысанасына алып жатқан басқа да ғылым салаларынан ұлт- тық әдебиеттану ғылымы қалыса қоймағанын ескерте кету артық болмас. Оның ағартушылық, ғалымдық тұлғасымен қоса флольклорист, әде- биетші ретіндегі қырлары туралы тұжырым қалыптаса бастады. Бұл келді де қазақ әде- биетіндеі орнының бағалануына сай оқулық- тарға енгізілуіне жол ашты. Ы. Алтынсарин шығармашылығына оқулық- тар деңгейіндегі бағалаушылық көзқарастан көрі тереңдеп, ғылыми және әдеби-теориялық тал- дауларға баруға жол ашылды. Алғашқыда “Со- циалистік Қазақстан” газетінде Б. Сүлейменов- тың “Ы. Алтынсарин” (1945, 15 қыркүйек), Ә. Сыздықовтың “Ы. Алтынсарин – педагог” (1945, 10 көкек) деген мақалалары жарияланып, ол кейін ұлы педагогтың қайтыс болуына 60 жыл толуына орай бірнеше мақалалар мен зерттеулердің жазылуына жалғасты. 1943 жылы таңдамалы шығармалары, 1948 жылы “Кел, балалар, оқылық” атты жинағы шығып, олар ғылыми ойдың жаңа арнада дамуына үлес қосса, 1949 жылы шыққан А.Ф. Эфировтың “Ибрай Алтынсарин”, А.С. Ситдиковтың “Педагоги- ческие идеи и просветительская деятельность И. Алтынсарина” (қазақшасы 1950ж.) атты ең- бектерін сол жолдағы алғаш қол жеткізілген нәтижелер ғана емес, қалыптасу дәуірінде күр- делі мәселелерді сөз ете бастаған ұлттық әдебиеттану ғылымының табысы десе де бо- лады. Біздіңше, Шоқан мен Ыбырай туралы осы кезеңдегі, яғни 40-жылдардағы жазылған ғы- лыми мақалалар мен зерттеулердің басты назар аударған нысаналары мен мәселелеріне орай тарамдата баяндап жату міндет емес. Сондықтан да ұлттық ғылыми-зерттеушілік ой-пікірдің күрделі де көкейкесті тақырыптарға қаймықпай барып, алғашқы ой-тұжырымдар жасай алған- дығын байқату үшін жинақтай айтсақ та жет- кілікті. Яғни, қалыптасу кезеңіне енді ғана қа- дам басқан ұлттық әдебиеттану ғылымы осы екі ағартушы-ойшыл мұрасын зерттеуде: 1. 20-30 жылдары тереңдеп баруға мүмкіндік болмаған Абайға дейінгі әдеби дамудың басты сыр-сипатын анықтады. 2. Ұлттық сана-сезімдегі ағартушылық идея- ның туу, даму жолдарын жүйеледі. 3. Қазақ әдебиеті тарихындағы орындарын бағалап, қосқан үлесін саралады. ХІХ ғасырдағы әдебиеттің көрнекті өкілі деген тұжырым қа- лыптастырды. 4. Ғұмырнамалық деректерді жүйеледі, шы- ғармаларын жинап-жариялау ісін жолға қойды. 5. Ағартушы, ғалым, педагог, жазушы, әде- биетші секілді табиғи таланттылыққа сай тұл- ғалары бағаланды. 6. Ұлттық таным-білікті Шоқан ғылыми арнада, Ыбырай педагогикалық арнада дамыту- дағы ұлылығын ашуға алғашқы қадамдар жа- салды. 7. Ыбырай шығармаларына әдеби-теориялық талдау жасау жолындағы бастамалар көрініс тапты. 8. Шоқан мен Ыбырай шығармашылығын монографиялық тұрғыда зерттеуге бастама са- лынды. Оның негізгі бағыт-бағдары мен көкей- кесті мәселелері айқындала бастады. Әрине, бұл сол кезеңдегі ғылыми ізденістер үшін аз табыс емес еді. Егер бұған қазақтың осы ағартушы-ойшылдары секілді ғылыми зерттеу- дің нысанасына көбірек алынған Махамбет шы- ғармашылығының тексерілуін қоссақ, онда ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті тарихын зерттеудің біршама жүйеленіп қалғанын байқар едік. Шы- нын айтсақ, ғылыми-зерттеушілік ой-пікір оқу- лық деңгейінде қарастырылып жүрген кейбір ақын-жазушыларды да назардан тыс қалдыра қойған жоқ. Мысалы, С. Дөнентаев, М.Ж. Кө- пеев, С. Көбеев, С. Торайғыров, М. Өтемісұлы, Ш. Бөкеев және т.б. Бірақ, осылардың ішінен ұлы ағартушыларымыз зерттелген деңгейде қа- растырыла қоймаса да барынша мол сөз бол- ғандары – Махамбет пен Сұлтанмахмұт қана, 76 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011 өзгелері туралы ғұмырнамалық сипаты басым бірді-екілі мақала ғана болмаса, жүйелі зерттеу нысанасына түспегені байқалады. Басқаларды айтпағанда С. Мұқанов 1942 жылғы еңбегінде “халықшыл ақын” деп, Қ. Жұмалиев 1941 жыл- ғы оқулығында “үлкен реалист ақын” деп баға- лаған Шортанбайдың, болмаса Дулат, Бұқар секілді басқа да тұлғалардың мұрасына ғылыми зерттеу мақалалардың арналмауы түсініксіз. Соғыс және оның зардаптарын жоюдағы қиын кезең еді ғой дей тұрғанмен де, бұлар туралы ешқандай ізденіс болмады деу мүле қисынсыз. Біздің ойымызша, 40-жылдар басындағы мек- тептер мен оқу орындарын оқу құралдарымен қамтамасыз ету міндеті щұғыл қойылғанда, “халық жаулары” атанғандардың орнын толтыру үшін еніп кеткен, кейінде “керітартпа ескішіл феодалшыл, ұлтшыл” атанған ақындардың тап- тық сипатын ашуға маркстік-лениндік әдісна- маның да, кеңестік идеологияның да соғыс бас- талуына байланысты мүмкіндігі болмай қалды. Әйтсе де олар өткізіп алған бұл “қатерлерінің” өріс алмауы үшін мерзімді баспасөз бен ғылыми басылымдарды қырағы қадағалаған сияқты. Оған дәлел – соғыстан соң іле-шала 1947 жылғы қаулының шығуы. Бұл ғылыми-зерттеушілік ой- пікір барынша еркіндік алып кете алмағандығын көрсетеді. Соның салдарынан да ұлы ағарту- шылар және Махамбет, Сұлтанмахмұттан басқа ақын-жазушыларымз оқу құралдарындағы та- ныстырулар мен талдаулардан әріге бара қой- маған деңгейде қалып қойды. Ол жеке дарын- дарды монографиялық тұрғыда тексеру жұмыс- тарының тұтастай өріс алуына, сол арқылы ұлттық әдебиет тарихының жүйелі түрде зерт- телуіне кесірін тигізді. Жинақтай айтар болсақ, ұлтық әдебиеттану ғылымының 40 жылдардағы қол жеткізе алған жетістіктері аз табыс емес еді. _______________ 1. Жұмалиев Қ. ХҮІІ-ХІХ ғғ. Қазақ әдебиеті туралы. // Әдебиет және искусство,1940, № 9. 2. Кенжебаев Б:Қазақ әдебиетін мәселелері туралы. // Социалтстік Қазақстан,1941,10 маусым; 3 Мұқанов С. ХҮІІІ-ХІХғғ. Қазақ әдебиеті туралы. // Халық мұғалімі, 1941, №6. * * * В статье рассматриваются проблемы исследования истории казахской литературы ХІХ века в 50-е годы ХХ века. * * * The article considers the problems of investigating the history of Kazakh literature of XIX century in 50’s of XX century. Түсіпхан Нұрбек ҚАЛТАРЫСТА ҚАЛҒАН ҒАББАСТАНУ Қазақ әдебиеттану тарихында әлі күнге дейін таласқа түсіп, маңызын жоғалтпаған дү- ниелер өте көп. Әдебиет тарихының қызметі де сол – даулы мәселелердің басын ашу. Әсіресе, 1937 жылғы «Қызыл қырғынындағы» кейбір кө- леңкелі тұстар, жаппай жұртшылықты тіксін- дірген үрейлі оқиғалардың анық-қанығынан әлі күнге адасып келе жатқан жайымыз бар. Ал- дымен 1956 жылығы Сәкен, Ілияс, Бейімбет- тердің ақталуы қатқан сеңді сәл де болса жі- біткендей болып еді. Алайда, империя саясаты жүзін басқа реңге ауыстырғанымен арғы мақсат- мүддесін өзгерткен жоқ. Құшағындағы бодан елдерді қыспаққа алып, ұлттық ділінен барынша алшақтата түсті. Бара-бара сол халық төңкеріске дейінгі рухынан айырылып, азаттық туралы ойлауды да ұмытты. Араларында арғы дәуірге ой жүгірткен тарихшы. Әдебиетші ғалымдары шыға қалса қудалауға салып, ұзақ жылдар айдауға жіберді. Кейінгі саясат та Сталин режиі секілді ашық түрде атып тастамаса да «жабулы қазан жабулы күйінде қалған» жұмбақтар өте көп. Бірақ, тілегі мен ниеті дұрыс халыққа құдайдың да қарасатыны анық екен. Аталары жүздеген жыл арман еткен тәуелсіздікке бота- лары күтпеген жерден тап болды. Тілекті берді құдай. Енді не істеу керек? Осы кезде қалай болғанда да қазақ елінің жеке шаңырақ көте- руін, іргесін берік, қамалын биік, рухын жоғары қылудың амалын іздеген азаматтар аз болмады. Қазақ рухы түгел құрып кетпепті. Жақсының жалғасы, алтынның сынықтары арамызда сақ- таулы қадыпты. Оған күні бүгінге дейін алашты алаңдатқан мәселелерде ат салысып, қазақ мәдениетін, әдебиетін, тарихын қайта қалпына келтіруге бар қажыр-қайратын жұмсап жүрген қайраткер-ғалымдарды атай аламыз. Сол асыл азаматтардың адал еңбектері арқасында Алаш арыстары ақталды, біршама тиянақты түрде зерттелді. Кезінде аттары аталуының өзі қауіпті Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011 77 саналған адамдарды бүгінгі күні кез-келгеніміз «жақсы танимыз». Тіпті, солардың жанында жүріп, бар іс-әрекеттеріне куә болған жандай көпіретініміз де жасырын емес. Мұның бір жақсылығын, бір кемшілігін де байқауға болады осы кезде. Жақсылығы сол – Алаш азамат- тарының рухы қайта тірілді, жалпақ жұртқа жария болды, келешек ұрпақ азаттық рухының тереңде жатқанымен сусындап өспек. Ал, кем- шілігі – Кеңестік кезде қызмет еткен қазақ ақын-жазушыларына, кейбір қоғам қайраткер- леріне «қырын қарау» үрдісі етек жайып ба- рады. Дүние – алма кезек. Бір кездері Әлихан, Ахмет, Міржақыптарға қарсы дау айтып, «саяси жолы, тап тілегі біздің бүгінгі бағытымыздан басқа» деп айтыс-тартысқа түскен азаматтардың еңбегі тәуелсіздік алған жылдары қайта қарауды талап етуде. Рас, кейбір коммунист жазушылар асыра сілтеп, дүниені теріс айналдыруға барын салғаны анық. Бірақ, олардың сол жанталасы қазақ елі үшін, қазақ елінің өркениеті үшін жа- салғанын ескермеуге болмайды. Олардың қата- рында Тұрар Рысқұлов, Ораз Жандосов, Нәзір Төрекқұлов, Сәкен Сейфуллин, Ғаббас Тоғ- жанов, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов сынды тағы басқа да ардақыларды айтуға болады. Алайда, осы аталғандардың ішінде әлі күнге жөнді бағасын ала алмай, «әсіре қызылшыл» болғаны үшін іздеушісінен айрылып, еңбектері мысалға алынса тек күйе жағу мақсатында ауызға ілініп, атын атаса жағымсыз сезім тудыруға айналып келген әдебиет сыншысы Ғаббас Тоғжанұлын бүгінгі таңда әдебиеттану тарихынан сызып тастап, еңбектерін «ит жеккенге» айдатып жі- беруді қалайтындар да баршылық. Кезінде замандастары «қазақ әдебиетінің Белинскийі» атанған Ғаббастың еңбектерін кейінгі жылдары түкке тұрғысыз қылып, «қызыл қырғынға себеп болған еңбектер» деп айыптауға ұшырады. Біздің Ғаббас Тоғжанұлын «қазақ әдебиетінің Белинскийі» деуімізге сол кездегі сыншының еңбектері мен оның айналасы, ақын- жазушылар, қаламдас серіктерінің көзқарасы себеп. Тіпті, «Қазақ әдебиеті» газетінің 1937 жылы 30 қыркүйек күні шыққан № 39 санында Ғаббасты айыптау ретінде жазылған редакция- лық мақалада: «...Әшкереленген халық жауы Тоғжанов әдебиеттегі сын мәселесіне де зиянын тигізді, өзін қазақ әдебиетінің «өзгермейтін сын- шысы, Белинскийі» етіп көрсетті. Сын мәсе- лесінде көтерген сорақы бұрмалаушылықтар, ұлтшылдық бағыттар мейілінше орын алып келді. Қазақ әдебиетіндегі сыншылардың қа- тары жат, жау элементтерден мүлде тазарып кетті деуге болмайды. Қазіргі міндет, сын жұмы- сындағы жаулардан тегіс арылып, Тоғжановтың ұяластарының бірін қалдырмай әшкерелеу болып табылады», − делінген еді. Мұнда сол Ғаббастың кәнігі сыншы екені іштей мойын- далып тұрғанын байқауға болады. Осы секілді Ғаббас Тоғжанов еңбектері қанша жерден им- перия саясатының жетегінде кетті десек те, оның өлімінен соң да көп пікірлері ескерілмей, жазғандары жарыққа шықпай жатып қалды. Мұның салдарын көп зерттеушілер Тоғжанов- тың өз туған-туыстарынан қол үзуінен және Голощекинді әсіре жақтағандығынан көреді. Рас та шығар. Алайда, біздің ойымызша бұған тағы да екі себепті қосуға болады. Біріншісі – Ғаббас Тоғжанов сыншы болды. Оның сындары саяси тұрғыдан жазылды десе де, әр ақын-жазушы шығармаларының толмаған, жетпеген, әлі де шалалығы көрініп тұрған тұстарын ашық айтты. Батырып айтты. Тіпті, базбір жас жазушылар білім жағынан ақсайтынын аңғартты. Жиырма- сыншы жылдардың орта кезіндегі әдеби айтыс- тартыс ушығып тұрған шақта жас жазушы Сәбит Мұқанов «ақын қалай болу керек» дейтін сауалға өз түсінігінше жауап береді. Оның жауабын Ғаббас Тоғжанұлы 1929 жылы шыққан «Әдебиет және сын мәселелері» кітабында: «Сәбиттің «миындағы ақындық бөлшегін оятып, қозғап жіберсе екінің бірі ақын болады» дегені Писаров пікірінің ағайыны. (Писаровтың ақын туралы: «Әрбір ақылды адам өзі тілесе ақын бола алады. Ақын болу үшін тек сөзге үйрену керек. Жазудың техникасын, әдісін біліп алса ақылды адамның бәрі де ақын болады» дегенін Ғаббас аталған еңбегінде де көрсетеді.) Қайта Сәбит пікірі Писаров пікірінен де сорақы, солақай пікір. Писаров «ақылды адам ғана ақын бола алады» десе біздің Сәбитте барлық адам миының ақындық бөлекшесін (мида ақындық бөлекше, тігіншілік, егіншілік, ұсталық бөлек- шелер бар дегенді Сәбиттен ғана естіп отырмыз – Ғ.Т.) ұйқысынан оятып жіберсе, ақындығы оянып кетіп, ақын бола шығатын сықылды. Ақын болудың етікшіден, егін салудан, тері илеуден түк айырмасы болмаса Белинский айтқандайын жұрттың көбі-ақ ақын болудан қашпас еді. Өлеңнің техникасын үйреніп алып, оп-оңай екінің бірі ақын бола қалар еді. Үйренсе егін салуға да болады, етік те тігуге болады. Етікші, егінші болу үшін ешбір талант керегі жоқ. Басында аз-маз ақылы бар адам етікші де, егінші ьде бола алады. Ақындық та осылай дуге бола ма? Аз ақылды адам былай тұрсын, ақылы асқан адам да жаратылысында ақындығы бол- маса жүз жерден үйренсін, ақын болам деп 78 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011 әлектенсін, ақын бола алмайды», – деп жауап береді [2, 11 б.]. Ал, ақын адамға ең басты қа- жеттілік білім мен ақыл, қажымас, талмас талап екенін ақын Қадыр Мырзалиевтің: «Айтамыз біздер ақын деп, Адамды шоқ боп маздаған. Ақынға керек ақыл көп, Асаулық керек аздаған», – дегеніндей пікірді сын кітабында Ғаббас та ескертеді. Ол: «Рас, қандай ақынға болсма да үйрену керек. «Өнерді үйрен де жирен» деп қазақ та айтады ғой. Қандай күшті ақпа ақын болсаң да үйренбесең, үлгі, білім алмасаң ойлағаныңдай жырлай алмайсың. Терең ақын, ойы-қыры түгел ақын бола алмайсың. Қанша сөзіңді әдемілесең де қолың қысқа, ойың қысқа – шолақ ақын бола- сың. Бұл да даусыз сөз», – дейді. [2, 12 б.] Бұл жерде ескере кететін бір жайт жоғарыдағы Сәбиттің пікірі жазушының енді-енді ғана оқу, іздену жолына түскен жылдарының алғашқы шағында айтылған. Тоғжанов секілді бай баласы болып, Ресейдегі оқу орындарына ерте бара ал- маған Сәбеңнің осындай пікір айтуы да орынды еді. Әсіресе, Сәбит Мұқанов осы ойымен адам баласының биологиялық құбылысын меңзеген деп білеміз. Ғаббас Тоғжановтың кейінгі зерттеушілер аузына өте сирек ілінуінің екінші бір себебі деп біз – сыншының көзқарасы Алашорда арыста- рымен де, коммунист жазушылармен де қа- быспауы дейміз. Ол өз алдына бөлек болғандай. Екі топқа да қосылмаған. Голощекин келгенге дейін де, одан кейін де екі тараптың ешқай- сысына да қосылмаған секілді. Бұл ойымызды алдағы уақыттарда Ғаббастануды іргелі зерт- теуге айналдыра алсақ толық дәлелдейтін бола- мыз. Ал, мына мақаламызда Ғаббас Тоғжан- ұлынің кейбір сыни ойлары мен сыншы туралы жағымды-жағымсыз пікірлерге тоқталмақпыз. Алдымен айып таққан сөздерге келсек. 1937 жылы Ғаббас та басқа ақын-жазушылармен қатар ұсталып, қолдан жасалған айып негізінде ату жазасына ұшырады. Сол жылдағы «Со- циалды Қазақстан», «Қазақ әдебиеті» газетте- рінде айғайшыл, жала жабушы мақалалар қап- тап кетті. Көбінің авторы көрсетілмеген. Сондай мақалалардың бірінде: «Жұртшылығымыз Абай- ға жағылған кірді аршып, Абайға нағыз дұрыс баға беріп, Абай өз заманының шыншылы, про- гресті жолдағы алдыңғы қатардағы адамы, мәде- ниетшіл ақын деп бағалап отыр. Контррево- люцияшыл қазақ ұлтшылдарын, оның лидері болған Бөкейхановты осы Абайға теңеу Алаш- орданың обьективті революцияшыл рөлі бар деген сөз. Тоғжанов Бөкейхановты Абайдың ісін аяқтаушы дейді. «ХІХ-ХХ ғасырдағы қазақ бай- шыл әдебиетін жасаған Абай, Ахмет... Шәкәрім, Мыржақып» деп, өңшең контрреволюцияшыл ақынды Абаймен қатар тізеді. Абайдың мұра- сына осылардың «мұрасын» да қосақтайды. Бұ- лардың мұрасы болмағанда «Қазақтың бүгінгі пролетариат әдебиеті болмаған болар еді» (147, 158-беттер) деп, бал ашады», – деп, ешқандай да ғылыми негізі жоқ жала жауып, «тырнақ асты- нан кір іздейді». Сол секілді қазақ әдебиетінің сын жанрында өзіндік із қалдырған, есімі барша жұртқа жақсы таныс Мұхаметжан Қаратаев та 1937 жылы 23 май айында «Қазақ әдебиеті» газетінің №24 санында шыққан «Қазақ әде- биетіндегі сынның міндеттері. Сын туралы теріс түсініктер» дейтін мақаласында Ғаббастың «Абай» монографиясынан ұлтшылдық бағыт іздеп, бірер мысалдар келтіреді де: «...Сонымен, көріп отырсыңдар, байда не болса сол Абайдікі де, Абайда не болса ол байдікі. «Абайдың тарихта аты қалғаны» осы бай табына басшы болғандығы. Ендеше, Абай мен Әлихан, Ахмет, Міржақыптар бір адамдар. Бұдан артық Абайға кір жағу болмас, бұдан артық қазақ байына, қазақ ұлтшылдарына қошемет, құрмет ету бол- мас. Абайды Ахметпен қатар қойып, Ғаббас Ахмет туралы баяғы ұлтшылдық пікірін қайта қоңырсытып отыр. Абайды айналып үйіріліп келіп, ұлтшылдарға ұстап беріп отыр», – дейді. Дәл осындай сарында жазылған мақалалар саны үш-төрт айдың ішінде 60-тан асты. Барлығы да тек қана Ғаббасқа арналмаса да жалпылама жа- мандау арасында сыншы есімі ерекше «еске- ріліпті». Ғаббас Тоғжанов кейінгі ақталған жылдарда да көп көңіл бөлінбеген қаламгер. Тек, әде- биетке адалдығымен аңыз болған ғалым Бей- сембай Кенжебаев қана Ғаббасқа арналған «Қа- жырлы қалам қайраткері» атты естелік жазба- сында: «Ғаббас Тоғжановтың әдебиет сыншысы ретіндегі бір ерекшелігі – оның еңбектерінде публицистикалық стиль басым болатын, әдеби сын мақалалары өткір болып келетін. Ол бүгінгі ақын-жазушылар шығармаларының кем-кетік- терін баса көрсетуші еді», – деп жоғары баға береді. Одан кейінгі С.Мұқановтың «Өсу жол- дарымыз», Т.Нұртазиннің «Жазушы және өмір» кітаптарында айтылса да ғылыми ізденіс көзіне айнала қоймапты. Алайда, қазақ әдебиеттану тарихының ең үлкен білгірі Тұрсынбек Кәкішев сонау жастық шағынан бері Ғаббас еңбектеріне әлсін-әлсін назар аударып отырады. Егемендік жылдары да ұмыт қалдырған емес. 2000 жылы «Егемен Қазақстан» газетінде «Өз заманының перзенті» атты құлаштай мақала жазып, сыншы Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011 79 өміріне байланысты көптеген мәліметтер ұсы- нады. Сондай-ақ, әр жылдарда профессор Т.Қо- жакеев, Т.Бейісқұлов, Л.Асылов, Д.Қамзабек, Ж.Ысмағұлов сынды зертеушілер Ғаббас Тоғ- жанов қаламынан туған дүниелерге зер салып отырыпты. Десе де, әлі күнге Ғаббастану жұ- мысының толыққанды қолға алынбай, елеусіз- деу болып келе жатқаны өкінтеді. Осы олқы- лықтың орнын толтыру мақсатында біз де бола- шақ күндерімізді Ғаббастану жұмысына арна- мақпыз. _________________ 1. «Қазақ әдебиеті» газеті 1937, 30 қыркүйек, №39. 2. Ғ. Тоғжанов. «Әдебиет және сын мәселелері». Қы- зылорда –1929. 3. Б.Кенжебаев. «Қажырлы қалам қайраткері», Егемен Қазақстан, 1994, 7 желтоқсан. 4. Т.Кәкішев. «Өз заманының перзенті». Егемен Қа- зақстан, 2000, 22 ақпан. * * * В данной статье исследуются статьи литературного критика и известного общественного деятеля Габбаса Тогжанулы по книге «Литература и проблемы критики». * * * In given article the critics told in the book «the Literature and problem critics» the literary critic, known public figure Gabbasa Togzhanuly are investigated. Dyfikyuoi Cfnjgkjlop; 80 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011 ТІЛ БІЛІМІ – ЯЗЫКОЗНАНИЕ Л. А. Чижова МЕЖНАЦИОНАЛЬНЫЕ КОНФЛИКТЫ И МЕЖКУЛЬТУРНАЯ КОММУНИКАЦИЯ В КУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКОМ АСПЕКТЕ жүктеу/скачать 5,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|