МОДЕРНИЗМ И ДЖОН ГОЛСУОРСИ

Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011                                                                          13
 
 
никает  внутрь  времени,  во  времени  видит 
душевную  жизнь  людей,  сознает  связь  этой 
жизни  с  жизнью  в  мире  вещей  и  природы. 
Возвраты в прошлое, пересечение с настоящим, 
сгущение  душевных  драм  и  событий  не  так  уж 
сильно  расширяют  повествования.  Они  кратки. 
Эта  сжатость  достигается  благодаря  особенной 
строгости  и  чистоте  линий.  И  реалистические 
отчетливые  образы  и  образы  в  той  или  иной 
степени  импрессионистические,  данные  во 
впечатлении  других  людей,  очень  четко, 
ювелирно сработаны. В форсайтовских романах 
дается такой сплав времен, что из него ничего не 
обобщишь,  не  урвешь.  Здесь  отдаленное  прош-
лое,  которое  оказывается  весьма  живучим,  и 
смежная  жизнь  людей  того  же  самого  круга,  и 
общественно-политическая  современность,  ста-
новящаяся  зримой  в  частной  жизни,  прочиты-
вающая ее. 
В эстетической системе Голсуорси уделяется 
большое  место  вопросу  формы  и  содержания. 
Писатель  в  своих  рассуждениях  об  искусстве 
различает  два  главных  существующих  в  нем 
направления – романтизм и реализм. «Реалист, - 
пишет  Голсуорси, - художник,  который  по 
своему складу в первую очередь стремится уло-
вить и показать взаимосвязь жизни, характеры и 
мышления,  чтобы  научить  чему-то  себя  и 
других». 
«Романтиком»  Голсуорси  называет  худож-
ника, «который  тяготеет  к  тому,  чтобы  выду-
мывать повести или картины с целью доставить 
радость  себе  и  другим».  Все  дело  в  первичном 
побуждении того или иного художника, а форму 
он  волен  избрать  любую – натуралистическую, 
фантастическую, поэтическую, импрессионисти-
ческую.  Голсуорси,  не  склонный  к  искусствен-
ному  усложнению  формы,  бессознательно  ме-
няет  традиционную  форму  романа  ХIХ  века  и 
«идет» к своим героям через чувства, через ритм 
и использует иные, не повествовательные, худо-
жественные  средства  и  через  это  он  приоб-
щается  к новому феномену искусства ХХ века – 
жанру и «романа культуры». 
В 1910 году,  в  эссе  о  творчестве  Джозефа 
Конрада,  Голсуорси  глубоко  исследует  истоки 
искусства,  обращаясь  даже  к  религии. «В  его 
(Конрада,  Н.А.)  искусстве  присутствует…некий 
космический  дух…Он  может  заставить  чита-
телей  почувствовать  неизбежное  единство  всех 
природных  явлений.  Ценность  космического 
духа  в  том,  что  он  редко  встречается…Мы 
мечемся  туда – сюда,  и  нет  в  нас  покоя…у  нас 
нет  ощущения  целостности  мира,  потому  что 
трудимся  мы  каждый  в  своем  замкнутом 
мирке… 
Искусство,  вдохновляемое  космическим 
духом, - единственный  документ,  которому 
можно верить, единственное свидетельство Вре-
мени, которое не будет им разрушено…» 
В  творчестве  самого  Голсуорси  есть  удиви-
тельная  цельность  и  последовательность  его 
гуманистической  философии,  которая  с  годами 
все  более  углубляясь  и  утверждаясь,  обретает 
некий  общепланетарный, «космический  дух», 
так  созвучный  философии  «ноосферы»  Тейяра 
де Шардена, ныне обретающей глубоко актуаль-
ный смысл во всем мире. 
Голсуорси  привлекали  в  творчестве  таких 
писателей как Мопассан, Тургенев тонкий, эмо-
циональный  реализм  и  пропорциональность  то-
ченой  формы.  Всю  жизнь  писатель  сам  стре-
мился  к  отточенности  стиля,  совершенного 
слияния  слова  и  действия,  характера  и  фона, 
соразмерности идеи и настроения. 
Так,  форсайтовский  цикл  являющийся  ше-
девром Голсуорси, отмечен новеллистичностью, 
когда  каждая  глава  доводится  автором  до 
совершенства.  Здесь  писатель  отбрасывает  все 
ненужное,  лишнее  и  создает  удивительный 
сплав  из  обстановки,  действия,  характера  и 
настроения,  то  есть  короткий  рассказ  не 
уступающий  лучшим  новеллам  Мопассана.  В 
изображении  мира  вещей,  окружающих  чело-
века, Голсуорси отводит большое место цвету и 
свету, словно художник, с их помощью создавая 
образы.  Часто  именно  благодаря  определенным 
сочетаниям  цвета,  светотени,  полутонов  у  Гол-
суорси  возникает  какая-то  особая  манера  по-
вествования  и  своеобразная  атмосфера,  в  ко-
торой  живут  его  герои.  В  одних  случаях  его 
кистью  словно  водит  рука  старого  мастера,  и 
описание,  например,  старого  Джолиона  у  себя 
дома  невольно  вызывает  ассоциации  с  полот-
нами  Рембрандта – те  же  коричневатые  темные 
тона,  старинная  обстановка  и  голова  старика, 
окна  из  цветных  стекол,  не  пропускающие 
дневного света, мебель красного дерева с темно-
зеленой  бархатной  обивкой  и  сложной  резьбой, 
старинные часы и на фоне густых коричневатых 
тонов,  ближе  к  зрителю – фигура  старого 
Джолиона в кресле. 
В других случаях Голсуорси, как художник-
импрессионист, с помощью цветовых сочетаний 
передает  атмосферу  дома,  опуская  конкретные 
признаки  окружающих  предметов.  Вот  как  он 
описывает  гостиную  Ирэн: «Все  кругом  было 
новое,  изысканное,  всюду  пахло  цветами.  Об-

14
                                                                     
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
щий тон был серебристый, с черными, золотыми 
и голубовато-белыми пятнами». 
Очень  похоже  выглядит  и  описание  холла  в 
Робин-Хилле  в  интерлюдии  «Последнее  лето 
Форсайта»,  данное  через  восприятие  старого 
Джолиона,  где  с  помощью  цветовых  сочетаний 
передается  общая  атмосфера  изысканности  и 
утонченности: «У  Джо  французские  вкусы,  вот 
комната и получилась такая призрачная, словно 
в  ней  стоит  дым  от  папирос,  которые  он  вечно 
курит,  дым,  то  тут,  то  там  оживленный,  точно 
вспышкой, синим или алым пятном». 
Такая импрессионистическая передача окру-
жающего мира  у Голсуорси обычно появляется 
при  описании  тех  персонажей,  или  той  об-
становки,  которые  связаны  в  его  восприятии  с 
миром  Красоты.  Так,  при  описании  Ирэн  писа-
тель  любит  серые,  жемчужные  и  серебристые 
тона,  они  у  него  становятся  выражением  осо-
бенно  утонченной  красоты  и  всегда  окружают 
Ирэн,  Робин  Хилл,  молодого  Джолиона – ху-
дожника. 
Далее,  в  «Серебряной  Ложке  эта  цветовая 
гамма  перейдет  к  Флер – серо-голубая,  вся 
серебристая  гостиная  Флер,  хотя  здесь  это 
описание дополняется еще и другим смыслом. 
Знаменательно,  что  уделяя  внимание  цвето-
вой гамме, окружающей обеих героинь – Ирэн и 
Флер,  обстановке,  писатель  в  первом  случае,  с 
Ирэн  никогда  не  переходит  от  описания  внеш-
него  к  внутреннему  состоянию  героини,  её 
душевным  переживаниям,  размышлениям.  Сам 
образ  Ирэн  соткан  также  импрессионистски,  из 
полутонов,  нежно  призрачных,  ускользающих 
от реалистической четкости и  законченности. В 
отношении  же  к  Флер  описание  дает  возмож-
ность  автору  тем  самым  дополнить  характе-
ристику  её  образа,  реалистического  по  своей 
сути.  Автор  в  описании  стилей  дома  Флер  на 
Сауд-сквер  переходит  к  стилю  к  самой  Флер, 
господствующему  в  её  собственной  комнате: 
«Кровать,  не  похожая  на  кровать,  и  всюду 
зеркала  хранящие  изображения…поддельных 
существ,  совершенно  бесчувственных».  Через 
весь  цикл  о  Форсайтах  проходят  образы – сим-
волы,  играющие  определенную  роль  в  судьбах 
персонажей. 
Так  образ  дома  в  Робин  Хилле  занимает 
важное  место  в  повествовании,  превращаясь  в 
художественный образ большой значимости. Он 
живет своей полнокровной жизнью, он одушев-
лен  и  одухотворен  теми  людьми,  знаковые 
события  жизни  и  судеб  которых  неразрывно 
связаны  с  историей  рождения  этого  дома  и 
дальнейшего  его  существования.  В  описании 
дома  автором  много  общего  с  описанием  Кра-
соты,  воплощенной  для  него  в  образе  Ирэн. 
Довольно  подробно  рассказав  о  планировке 
дома  и  усадьбы,  Голсуорси  отказывается  от 
детального  описания  интерьера  дома,  заменив 
его  чисто  цветовым  решением.  Внутренняя 
атмосфера  возникает  из  передачи  цветовой 
гаммы  дома – лиловая  кожаная  портьера,  чер-
ный  мореного  дуба  пол,  стены  цвета  слоновой 
кости, темно-красные плиты. Как и образ Ирэн, 
Робин  Хилл  окутан  романтической  дымкой,  он 
словно  соткан  из  сочетания  цвета,  света, 
воздуха,  аромата  цветов  и  музыки  Шопена, 
несмотря  на  его  реальность  и  достоверность  со 
всеми его сараями, коровниками, огородом. 
Эволюция  художественного  метода  Гол-
суорси  в  цикле  «Сага  о  Форсайтах»  демонстри-
рует  его  стремительный  подъем  на  новую  сту-
пень  художественного  мышления. Разворачивая 
свое  мощное  полотно  о  Форсайтах,  он  сумел 
найти  удивительно  емкий,  гармонически – 
сбалансированный,  далеко  неоднозначный,  на-
сыщенный  многими  нюансами  способ  осве-
щения  жизни  европейского  общества  на  стадии 
перехода  эпох.  Голсуорси  явился  миру  как 
образец художника нового типа, воплотившего в 
своем  методе  сращения  реализма  с  особым 
эмоционально-духовным,  эстетико-философским 
мироощущением,  присущим  искусству  импрес-
сионизма. 
__________________ 
1.  Дубащинский  И.Н.,  Сага  о  Форсайтах  Джона 
Голсуорси. Москва, Высшая школа, 1978 
2.  Дюпре  Кетрин,  Джон  Голсуорси.  Биография, 
Радуга, 1986 
3.  Воропанова  М.И.,  Джон  Голсуорси.  Красноярск, 
1968 
4.  Galsworthy John. An appreciation Together with a 
Bibliography, London, Heinemann, 1926 
5.  Woolf Virginia. The Common Reader, London, 1925 
* * * 
Радикальная  смена  художественных  форм,  продикто-
ванная  ритмом  времени,  нелегко  и  непросто  усваивалась. 
Множеству  новых  модернистских  течений,  возникших  в 
первые  десятилетия  ХХ  века,  были  присущи  абсолюти-
зация крайностей, экстремизм, когда происходит универса-
лизация временного, отдельного, частного. 
* * * 
This article shows John Galsworthy (1867-1933) as a 
prolific author who worked in many genres. 
John Galsworthy devoted virtually his entire professional 
career to creating a fictional but entirely representative family 
of propertied Victorians- the Forsytes. He made their lives and 
times- loves and losses- fortunes and deaths so real that readers 
accused him of including as characters in his drama real 
individuals whom they knew 
The article touches the opinions of different literature 
critics, written about Galsworthy’s works. Many believe that he 
successfully captured the spirit of his age. Yet, while some 
consider him a critic of the upper class, others assert that he  
 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011                                                                          15
 
 
admired it, especially later in his work. Some of his 
contemporaries, especially experimental modernists, disdained 
his work. Virginia Woolf, for instance, found him guilty of the 
same behaviour and attitudes to which he objected in his  
 
 
 
 
 
writing. His plays in particular were often criticised as social  
propaganda lacking dramatic intensity. However, many critics 
agree that his style evolved it became less rigid and more 
subtle. 
 
 
 
П. Бисенбаев 
 
«КЕНЕСАРЫ-НАУРЫЗБАЙ» ЖЫРЫНДАҒЫ  
ФОЛЬКЛОРЛЫҚ САРЫНДАР СИПАТЫ 
 
 
Хан Кене мен Наурызбай төре өмірінің соң-
ғы кезеңі туралы  Нысанбай жыры нұсқаларын-
да  әрқалай  баяндалған.  Қ.  Қараев  нұсқасында 
Наурызбай  батыр  Кенесары  қолға  түскеннен 
кейін,  соңына  ерген  батырларымен  қош  айты-
сып,  қырғыз  манаптарына  өзі  барып  беріледі. 
Қырғыз  жұрты  жиын  ашып,  кеңес  құрады. 
Соңында  Кенесары  мен  Наурызбайды  өлтір-
мейік, халық болып сыйласайық, достығымызды 
баянды  етейік  деген  шешімге  тоқтайды.Хан 
Кенені  Қалша  би,  Науанды  Кәрібоз  күтетін  бо-
лып қолдарына алады. 
Батырдың  қадіріне  жеткен  Кәрібоз  манап 
Наурызбайға зор құрмет көрсетеді. Әнші, ақын-
дарды шақырып, ойын-сауық құрады. Батырдың 
көңілін  көтермекке  небір  сұлу,  мың  бұралған 
көркем  қыздар  да  келеді.  Бірақ  Наурызбайлың 
қабағы  ашылмайды,нәр  татпайды,ойын-күлкіге 
мойын  бұрмайды.  Хан  Кене  мен  бауыры  Ер-
жанды  ойлап  күннен  күнге  сола  береді.  Ақыр 
соңында Кәрібоздың амалы таусылып:  
–  Наурызбай,енді азатсың,еліңе қайта ғой,-
деп  рұқсат  береді.  Алайда  Наурызбай  «хан 
Кенесіз  жалғыз  өзім  қайда  барамын»  деп  бас 
тартады.Кейін  Кәрібоз  манап  Кенесары  ның 
қазасын  естірткеннен  соң  көп  ұзамай  Наурыз-
байдың өзі де құсадан қайтыс болады. 
Осыған ұқсас оқиғаны М.Көпеевтің ел аузы-
нан  жинаған  әңгімелерінен  де  кезіктіреміз. 
Мұнда да Наурызбай Кенесарыдан соң өзі барып 
қолға  түседі.  Наурызбайды  Тілеуқабыл  деген 
манап  інісінің  бодауы  үшін  көп  қырғыздың 
ортасынан  жеке  өзіне  меншіктеп  алады.Сонда 
ол қырғыздарға: «Мұны  өлтірсем, неге  өлтірдің 
демеңдер.  Өлтірмесем  неге  өлтірмей  қойдың 
демеңдер.Інім  үшін  маған  бердіңдер  ғой, 
ықтиярым  өзімде  болсын», - депті.  Наурыз-
байды  үйіне  алып  барған  соң: «Төре,өлер  інім 
өлді,сені  өлтіргенмен  ол  тірілмейді...Сені  мен 
түнде  жіберейін,атымды  мін  де,  киімімді  ки  де 
түнде  қаш.  Сені  ешкім  қуып  жетіп  түсіре  ал- 
 
 
майды.  Мен  риза,  құдай  разы.  Маған  сенің  өл-
мегенің  керек», – деп  ағынан  жарылады.  Сонда 
Наурызбай:  
«Кенесары  өліп,  Наурызбай  қашып  кетіпті 
деген  сөз  өлімнен  ары  маған.Ол  жаман  атақ. 
Менің  ол  абыроймен  тірі  болып  үйге  барға-
нымнан өлгенім артық. Жиырма беске толғаным 
жоқ,  жүз  жасаған  кісінің  сүретұғын  дәуренін 
сүрдім.  Бұл  жалғанда  менің  арманым  жоқ»,-
дейді.  Өлтіруге  көзі  қимай  Тілеуқабыл  Наурыз-
байды  үш  ай  тоқсан  күн  сақтапты...  Ақырында 
Тілеу қабыл бір жаққа кеткенде соғыста жақын-
дары өлген қырғыздар есебін тауып Наурызбай-
ды өлтіріп тастапты (1). 
Байқап  отырғанымыздай  Қ.Қараев  нұсқа-
сындағы  басты  кейіпкер  қазасы  баяндалатын 
эпизод  М.  Жүсіп  қағазға  түсірген    әңгіменің 
сюжетіне  ұқсас.Айырмасы  Наурызбайды  кепіл-
геи  алатын  қырғыз  манабы  Қ.Қараевта  Кәрібоз 
болса,  М.Жүсіпте  Тілеуқабыл  болып  өзгерген. 
Содан соң Қ.Қараев нұсқасында Наурызбай төре 
өз  ажалынан  өледі,  ал  М.Жүсіпте  жауығып 
жүрген  қырғыздар  Тілеуқабылдың  ауылда  жоқ 
кезін  пайдаланып  өлтіріп  кетеді.  Тағы  бір 
ескерте  кететін  нәрсе – М.Жүсіптегі  қырғыз 
манабының  ұтқыр  сөздері  жыр  нұсқаларында 
кезікпейді. 
Бұл  мотивтің  тарихи  шындыққа  қатысы  өз 
алдына,  бірақ  шығарма  құрылысына  сыйымды, 
жарасымды болып тұрғаны анық. Жыр орындау- 
шының  өмірде  орын  алған  оқиғаға  көзқарасы 
Наурызбай  әрекетімен  астасады.Наурызбай  тө-
ренің  өз  ажалынан  өлетінін  айтатын  әңгіменің 
өзегінде ер өлімі үшін кек сақталмасын,қырғыз-
қазақ  арасы  жақындай  түссін  деген  ақын  тілегі 
менмұндалап  бой  көрсетеді.  Осы  жерде  Қ.Қа-
раевтың  адамгершілік  қасиеті  жоғары  батыр 
намысқа,  жанын  жегідей  жеген  күйікке  шыда-
май  қорғасындай  ауыр  қайғыдан  қайтты  де-
гендей  ойы  байқалады. «Сөйтіп,  Наурызбай 
ерлікпен,  арманмен,  ар-намыспен  өлім  құшағы-

16
                                                                     
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
на енеді. Ол жеңілген жоқ, ағасы Кенесары қол-
ға  түскен  соң  өзі  келіп,  өлімге  мойын  ұсынды. 
«Сенімен  бірге  өлем»  деген  сертінен  қайтпай 
өлді деген қорытынды жасайды» (2,325). 
 «Кенесары-Наурызбай»  жырының  Шәді  тө-
ре  нұсқасында  аян  алып,  алдын  болжап  білген  
хан Кене халқын жинап: «Елімнен ауып келгелі 
қырғызды  қанша  жеңгеніммен  көңілімнен  кет-
пей  жүрген  бір  дақ  бар.  Қанайдың  тамын  бұз-
ғалы  бір  жылан  жанды  жерімнен  көп  шақты. 
Ортасына  жай  түсіп,  зеңбірегім  үзілді.  Ал  енді 
ерлерім,  обалдарыңа  қалмайын,  тезірек  тараң-
дар», - деп бұйырады. 
Байзақ  датқа,  Ағыбай,  Бұғыбай  батырлар 
қош айтысып, ел-жұртына оралады. 
Хан Кене шағын жасағымен майданға кіреді. 
Ақжан  сұлу  бет  пердесін  жұлып  тастап  әкесі 
мен  ағасын  жоқтап  дауыс  салады.  Рысжан  сұлу 
Алатаудың  асу  бермес  белдеріне  шығып,  қыр-
ғыздың  қалың  қолын  көреді.  Осы  жерде  ер 
тоқымын  бауырына  алып,  ойнақтап  шауып 
шыққан  бурыл  атты  байқайды.  Бір  сұмдықтың 
болғанын  сезеді.  Әрі  қарай  ақын  Рысжан  сұлу-
дың жоқтауын береді. 
Үстіндегі  ханды  қырғыздар  түсіріп  алған 
соң,  Тайбурыл  құйрығын  тіктеп,  кісінеп,  алды-
артына қарамай өзінің ата жұртына, Қарқаралы-
Семейге тартады. 
Соңында  жаумен  жалғыз  алысып  жүрген 
Наурызбайды  көріп,  қырғыздар  жағы  «бұл  кім 
болды екен», - деп қалады.Осы тұста  «Кенесары 
өлеңіндегі»  Наурызбай  мен  Тағайдың  диалогы-
нан  үзінді  алынған.  Шәді  ақын  жырды: «Сол 
барғаннан төрелер, Елге қайтып келмеген, Қыр-
ғызда  қапты  тұтқын  боп,  Неткенін  ешкім  біл-
меген», - деп аяқтайды. 
Жалпы зпикалық жырларда хан болмысы ба-
тырлық қасиетпен ұштасқанда ғана ел мүддесін 
ойлайтын  барынша  әділ  тұлғаға  айналады.Хан 
Кене  де    «Кенесары-Наурызбай»  жырында  ұлт 
басшысы,  ел  бірлігінің  ұйтқысы.  Майдан  ала-
ңында  алдымен  қайрат  көрсететін  дарабоз  да 
сол.  Осындағы  батырлардың  бас  қосатын  жері 
де Кенесары төңірегі. Шәді ақын сол себепті бар 
шаруаның 
шешімін 
хан 
Кененің 
өзіне 
айтқызады.  Мұнда  ақынның  қырғыздар  әулие 
тұтып,  қатты  құрметтеген  Қанайдың  сүйегін 
қорлаған ханның жеңіліс табуы заңды еді деген 
тұжырымды пікірі жатыр. 
 «Кенесары-Наурызбай»  жырының  өзге  нұс-
қаларында төрелерден көз жазып қалған Нысан-
бай  жырау  олардың  ел  үшін  жасаған  еңбегін 
айтып жоқтай жөнеледі. Жоқтаудың «Кенесары-
Наурызбай»  жырына  жалғаса  келуі  және  оның 
түрлі  жиын – тойда,  кез  келген  уақытта  орын-
далуы  бұқара  халықтың  хан  Кене  мен  Наурыз-
байды  қаншалықты  қадірлегенінің  белгісі.  Де-
генмен,  тұрмыс-салт  жырлары,  соның  ішінде 
жоқтау  жыры  барлық  жерде,  көрінген  уақытта 
орындала бермейді. Дүниеден қайтқан адамның 
щаңырағында,  онда  да  қайтыс  болған  адамның 
анасы, әйелі, апасы,қарындасы сияқты туыстары 
ғана    дауыс  шығарады.  Шәді  ақын  осы  жайт-
тарды  ескере  отырып,  жоқтауды  хан  Кененің 
жары  Рысжан  сұлу  мен  қызы  Ақжанға  айт-
қызады.  Жоқтау  жыр  басты  кейіпкерлердің 
қазасы  баяндалатын  мотивтердің  қосылуы  се-
бепті    Қ.Қараев  пен  А.Бағдәулет  нұсқаларынан 
түсіп қалған. 
Е.Ысмайыловтың  айтуына  қарағанда,  Нау-
рызбайдың  өлімін  жоқтаған  жыр,  өлеңдер  аз 
емес. Жоқтау жырлардың бәрі де Наурызбайдың 
батырлығын, ерлігін ардақтайды.(3,325) 
Радлов  жинағында  жарық  көрген  Тілеген 
ақынның  жырында  да  Кенесарының  қырғызбен 
соғысы  суреттеледі.  Тілеген  туындысы  Нысан-
бай  жырынан  көлемі  жағынан  қысқа  болғаны-
мен,  мазмұны    тарапынан  жақын. «Кенесары 
өлеңінде»  жауын  жайғап,  ерліктің  неше  үлгісін 
көрсетіп  жүрген  Наурызбай  аты  өліп,  Байзақ 
берген  көк  дөнен  ұрысқа  жарамай  қырғыз  ба-
тыры Тағайдың қолына түседі. Тілеген туынды-
сының  Нысанбай  шығармасымен  тақырыбы, 
сарыны  бір  болғандықтан  Шәді  ақын  өзі  жыр-
лап  отырған  нұсқада  Наурызбай  мен  Тағай 
диалогына  орын  береді.  Мұнда  да  Наурызбай-
дың хан Кенені көзі қиып кете алмай шарқ ұрған 
сәті  бейнеленеді.  Шәді  Жәңгіров  нұсқасындағы 
айырмашылықтар  тарихи  жырлардың  басқа 
фольклорлық  жанрлар  мен  жеке  туындылар 
есебінен  толығып,сапалық  өзгерістерге  ұшырап 
отыратынын көрсетеді. 
«Кенесары-Наурызбай»  жырының  Абдолла 
Бағдәулет  версиясында  да  хан  Кенеден  көз 
жазып қалған  Наурызбай  Мәделі  берген  ақауыз 
ат мініске жарамай қалғандықтан, Бұқарбайдың 
астындағы  атын  сұрап  алып,  қырғызға  жалғыз 
аттанады. Оның қарасын көрген қырғыздар әбі-
герге  түсіп,  қатты  сасады.  Көп  ұзамай  қыр-
ғыздар  қулыққа  көшіп, «Кенесары  бітімге  қол 
қойды»  деп, Наурызбайдың қару-жарағын алып 
қояды. Жалғыз келген інісін көріп қатты өкінген 
хан  Кене  бармағын  тістеп  сол  тұрған  жерінде 
жан  тапсырады.  Қырғыздар  оның  ту  сыртынан 
айбалтамен  қақырата  шауып,  жүрегін  суырып 
алады. Сөйтсе, хан Кененің жұдырықтай жүрегі 
тас боп қатып қалыпты. Қырғыздар  жағы Науан 
батырды  өлімге  қимайды,одан  тұқым  алып 
қалуды  ойлайды.  Бірақ  Наурызбай  қырғыздың 
сұлуларына назар аудармайды. Ашынған манап-

Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011                                                                          17
 
 
тар  оның  да  қабырғасын  сөгіп,  жүрегін  жұлып 
алады. Байқап қараса, төренің сом жүрегі қалың 
қылға оратылып жатыр екен. 
Тарихи  жырларда  аңыздық  мотивтердің  орын 
алуы оқиғаның болған-болмағанына қарамастан 
кейіпкер  әрекетінің  белгілі  бір  мақсатқа  лайық 
жинақталғандығының  айғағы.Туындыны  кейін 
жырлаған  жырау  үшін  өмірде  болған  оқиғалар-
дың  рет  тәртібін  сол  қалпында  сақтау  шарт 
емес.  Сюжеттік  ситуацияның  ыңғайына  қарай 
болмаған  оқиға  да  болған  оқиғаның  қатарын 
толтырып,бас-аяғы бүтінделген сюжет құрайды.  
Қиял  мен  кереметтік  элементтерді  пайдала-
натын  аңыз-әңгімелер  мен  өмірде  орын  алған 
оқиғаларды  өзек  ететін  тарихи  жыр  табиғаты 
әрбасқа.Бұл мәселе жайында батырлық эпос пен 
тарихи өлең поэтикасын мұқият зерттеген ғалым 
Б.Н.Путилов  былай  дейді: «Природа  и  худо-
жественная  сущность  народной  исторической 
поэзий и народной исторической прозы глубоко 
различный.Пение  и  рассказывание  являются  не 
просто  двумья  стилями  исполнения:  это  две 
различные, эстетические системы, выражающие 
разные  возможности  художественного  отноше-
ние к действителности».(4,8) 
Жалпы  тарихи  жыр  мен  аңыздың  жанрлық 
бітімінде  алшақтық  көп  (проза  мен  жыр),  олар-
дың  сюжеттері  де  сол  қалпы  қайталана  бер-
мейді.  Бірақ  екі  жанрда  да  бір  адам,  бір  оқиға 
төңірегінде  айтылып,  оларға  баға  бергенде  де 
ұстанымдары ұштасып жатады. Мысалы, жырда 
аңыз мотивтері пайдаланылған болса, аңыздарда 
тарихи  жыр  сарындары  көп    кезігеді.  Дегенмен 
жыр  мен  аңыздық  проза  үлгілеріндегі  тарихи 
шындықтың  бейнелену  ерекшеліктерін  жеке-
дара қарастыру қажет-ақ. 
Нысанбай  жырының  нұсқаларындағы  айыр-
ма-өзгерістердің  орын  алуына  айтулы  ақындар 
мен  тыңдаушы  қауымның  ықпалы  зор  болғаны 
анық.  Тарихи  жырды  шығарушы  әрі  сақтап 
таратушылар  маманданған  арнаулы  адамдар – 
жырау,  ақындар  болған. «Сондықтан  кенже 
эпостың авторы тек тарихи оқиға туралы айтып  
 
 
 
 
беру,  ой-сезімін  өлең  сөзбен  елге  жеткізу  мақ-
сатын ғана көздемеген, ол өзінің ақындық қабі-
летін  танытуға,  кейіпкердің  іс-әрекетін  жұртты 
қызықтырып баяндауға тырысқан. Нар жолында 
жүк  қалмас»  дегендей,  ол  халық  батырының 
барлық ерліктерін ашып көрсетуді мақсат еткен. 
Жырау,  ақындар  шығарған  тарихи-  поэтикалық 
шығармалардың  эпикалық  түрде  көрінуінің  бір 
себебі  осында  жатыр.  Тыңдаушы  жұрттың  да 
жыраудан,  ақыннан  кішігірім  өлең  емес,  ұзақ, 
қызғылықты  поэтикалық  әңгіме  естігісі  келе-
тінін  де  естен  шығармағанымыз  дұрыс.  Үшін-
шіден,  бүкіл  қазақ  халқының  тарихи  тағдырын 
шешкен  «Ақтабан  шұбырынды  заманының  бү-
кіл  қазақ  елінің  құлағын  елең  еткізген,  хандар 
мен  патшаға  қарсы  қолға  қару  алып  соғысуға 
шабыт  берген  халық  көтерілісі  басшыларының, 
батырларының  ерліктері  эпикалық  түрде  сурет-
телуін  талап  еткен.  Төртіншіден,  эпикалық  дәс-
түр – қазақ  ақын-жырауларының  ежелден  келе 
жатқан,қазіргі  күнде  де  жойылмаған  күшті  дәс-
түрлерінің  бірі.  Осының  бәрі  ақын – жыраулар 
шығарған  тарихи  эпикалық  шығармалардың 
кенже  эпос  түрінде  пайда  болып,  таралғанына 
негіз болады»(5,59). 
_______________ 
1.  Көпеев М. Наурызбайдың қазасы туралы\\ОҒК 1338 
бума 
2.  Ысмайлов  Е.  Кенесары-Наурызбай  туралы  тарихи-
жыр,  әңгімелер\\Қазақ  әдебиетінің  тарихы-Алматы,1948-
325бет 
3.  Ысмайлов  Е.  Кенесары-Наурызбай  туралы  тарихи-
жыр,  әңгімелер\\Қазақ  әдебиетінің  тарихы-Алматы,1948-
325бет 
4.  Путилов  Б.Н. «Русский  историко-песенный  фоль-
клор ХІІІ-ХҮІ веков. – М.Л, 1960. 
5.  Тұрсынов  Е.  Тарихи  жыр,  өлеңдердің  тегі  мен 
дамуы\\ Қазақ тарихи жырларының мәселелері. – Алматы, 
1979 
* * * 
В  статье  рассматриваются  особенности  мо-тивов  в 
творчестве  Нысанбай  Жырау  по  поводу  вариантов  гибели 
Хана Кене и Наурызбая. 
* * * 
In article are considered features of motives in Nasanbay 
zhyrau’s works about variants of the death of Kene Khan and 
Nauryzbay.  
 
 
 
Ж. Б. Джаламова 

жүктеу/скачать 5,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: