ПРОСТРАНСТВО  БЫТА В ИЗМЕРЕНИЯХ ВЕЧНОСТИ

18
                                                                     
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
страну  и  напишет  о  Дальнем  Востоке,  Казах-
стане,  Кавказе,  Крыме  так,  как  будто  прожил 
там много лет. «Путешествие в край непуганых 
птиц  было  мне  выходом  из  нравственного 
заключения,  и  я  направлялся  туда  с  чувством 
благоговения…» [8, 426]. 
 Начав  свой  путь  в  журналистике  писатель 
признается,  что  «разбитый  в  своих  надеждах 
написать  сложную  психологическую  вещь»,  в 
конце концов «выдумал себе медленный, какой-
то  тележный  этнографический  путь  к  литера-
туре, смешной для блестящего таланта» [2]. 
Пожалуй, самое ценное в упомянутых выше 
цитатах  «описание»  или  так  называемое  худо-
жественное  изображение  быта.  Сам  писатель 
считал  эту  книгу  не  очень  удачной,  слишком 
научной,  в  которой  описания  быта  заслонили 
художество.  Это  является  на  наш  взгляд  не-
случайным, ведь именно этнографический фоль-
клорный  очерк  непременно  предполагает    изо-
бражение  конкретного  материального  и  реа-
листически  отраженного  бытия. «В  краю  не-
пуганых  птиц»  – это  искренние  и  несколько 
сентиментальные  очерки  северной  жизни  Рос-
сии  начала  ХХ  века.  Путь  повествователя  про-
шел  по  местам  крупного  старообрядческого 
поселения Выгореция, которое было разогнано в 
середине ХІХ в. Николаем Первым.  
Очерки  Выговского  края  начинаются,  как 
это  ни  странно,  с  Берлина,  где  после  рабочего 
дня  или  по  выходным  на  крошечных  кусочках 
земли  отводят  душу  жители  большого  города. 
Смысл  такой  дачи  как  средства  восстановления 
сил  посредством  общения  с  природой  стано-
вится  только  мечтой.  Именно  от  такой  дачной 
жизни  спасается,  бежит  повествователь,  про-
тивопоставляя  мир  города  и  природу,  культуру 
и первозданность. 
Новые  места  и  новые  впечатления  погру-
жают  героя-повествователя  в  стихийно-природ-
ный  мир,  где  призрачными  становятся  и  паро-
ход,  и  люди,  только  вода  и  широкая  дорога  в 
небо,  зовет  вслед  за  собой  в  край  непуганых 
птиц. 
 Пришвин ориентируется в своем творчестве 
на  фольклор,  ставший  для  него,  по  словам 
Выходцева, «важнейшей  нравственно-эстети-
ческой  школой».  Сам  Пришвин  неоднократно 
подчеркивал: «Мое  слово  получено  из  рук 
народа  через  его  устную  словесность».  Писа-
тель,  получивший  классическое  образование, 
интересовавшийся западной философией изучил 
и  хорошо  знал  фольклор,  общение  с  простым 
народом – хранителем исконно русского языка и  
устной  народной  поэзии  открыло  ему  тайны 
вечно  живого  неумирающего  слова.  Писатель 
нашел  свой  оригинальный  пришвинский  путь, 
который  уходит  корнями  в  народную  почву, 
осваивает  художественную  традицию  северо-
русского  фольклора,  его  образность  и  нрав-
ственную  основу.  М.М.  Пришвин  органично 
соединяет  научно-очерковое  начало  с  ярко  вы-
раженными  сказочными,  мифологическими  мо-
тивами.  Два  плана  изображения:  один-  сказоч-
ный,  связанный  с  волшебной  страной;  второй 
план  книги  составляют  картины  реальной  жиз-
ни,  где  уклад  и  быт  первородны  и  нетронуты. 
Такое  совмещение  помогло  Пришвину  обрести 
ясность  писателя-  реалиста  уже  с  первого  мо-
мента  вступления  в  литературу.  Книга  очерков 
по свежести стиля, четкости языка оказалась на 
уровне реалистической прозы 900-х годов. 
В.Д.  Пришвина  так  говорит  о  первой  книге 
писателя: «Они  и  теперь  радуют  естественным 
сочетанием в них поэзии и самой что ни на есть 
неприкрашенной прозы, понимаемой как зоркая 
наблюдательность  художника,  и  в  этом  ка-
честве-  представителя  русской  реалистической 
прозы» [4, 11].  
Необходимо  отметить,  что  реалистическое 
начало  в  творчестве  Пришвина,  особенно  в 
изображении  природы  бесспорно.  С  первых  его 
книг  прослеживается  особенность  его  поэти-
ческого  реализма,  делая    его  своеобразным  и 
оригинальным  писателем.  Это  единство  поэзии 
и  действительности,  быта  и  легенды,  по  его 
собственному  определению, «чуть-чуть  глубже 
идет,  чем  общепринятый  реализм.»  В  цикле 
очерков «В краю непуганых птиц» М. Пришвин 
рисует  природу  с  различных  сторон-  хозяй-
ственной,  научной,  философской,  эстетической. 
Часто он показывает ее как основу бытия, мате-
риальную  сферу  человеческого  существования. 
Она  представлена  через  восприятие  крестьян, 
для которых природа-источник  жизни и основа 
бытия.  Север,  завороживший  пришвинского 
героя-  повествователя  своей  безмолвной  кра-
сотой, постоянно вызывает у него размышления 
о  прошлом  природной  и  человеческой  жизни. 
Северная  природа  восхищает  и  становится 
местом  встречи  материального  и  духовного. 
Сквозь  сказочность  и  фантастичность  восприя-
тия  дается  реалистическая  картина  жизни  и 
нравов поморья. Вместе с автором добираются в 
Повенец  через  Ладожское  и  Онежское  озеро 
священник, старичок-полковник, женщина с ма-
ленькой  дочкой  на  руках.  Тверская  нянька  не-
довольна видом невеселого берега, только слово 
«лес»,  объединяет  всех  живущих  здесь  людей, 
вся  эта  жизнь  вокруг  леса,  он  смысл  жизни 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011                                                                          19
 
 
огромного  количества  людей.  Лес  становится 
одним  из  ключевых  образов-символов  в  про-
изведениях  Пришвина.  Часто  именно  в  лесу 
решаются  все  главные  вопросы  героев,  он  бы-
вает не темным, дремучим «неживым», а реаль-
ным,  со  всеми    лесными  жителями  и  одухот-
воренным.  Жители  Крайнего  Севера  ведут  веч-
ный  поединок    с  суровой  природой,  он  состав-
ляет для них не только жизнь, но и постоянный 
процесс  творения.  Видимая  и  описываемая 
автором-повествователем  жизнь  местных  жи-
телей  по  существу  мало  чем  отличается  от 
жизни  многих  поколений,  живущих  в  постоян-
ном и тяжело физическом труде. Они пытаются 
приспособить необитаемые выгозерские острова 
к себе и себя к природе. В глазах писателя  еже-
дневные  бытовые    заботы  придают  домашней 
жизни  прочную  основу,  в  этом  протекает  все 
существование  в  суровом  мире  природы,  где 
«люди  прозябают  из  поколения  в  поколение, 
передавая  грустные  воспоминания  о  своей 
когда-то  жизнерадостной,  разудалой  жизни. 
Теперь  они  поют  о  соловьях,  которых  здесь 
никогда  не  видали,  поют  о  зеленых  дубравах, 
окруженных  соснами  и  елями,  поют  о  широких 
чистых полях» [1,72]. 
 Русский  Север  для  героя  предстает  настоя-
щим  краем  непуганых  птиц,  где  он  чувствует 
себя  чужаком,  вторгшимся  в  незнакомую,  не-
понятную  ему  жизнь,  в  «самые  глухие  места» 
[1,191].  Окружающие  рассказчика  люди  очень 
общительны  и  мы  видим  сельского  батюшку, 
посмеивающегося  над  настоятелем  Климент-
ского  монастыря,  у  которого  тридцать  шесть 
коров  и  двадцать  монахов,  вот  появляется 
мальчик,  посланный  родителями  за  чудесное 
выздоровление  по  обету  в  Соловецкий  мо-
настырь,  шедший туда  с  большим  религиозным 
подъемом  и … остывший  сейчас  к  вере.  Писа-
тель  исследует  их  душевное  состояние,  само-
бытный  мир  чувств,  пришвинский  герой- 
«путешественник,  интересующийся  народной 
жизнью»,  и  этнограф,  изучающий  «душу 
человека вообще». Путь в Повенец, где для всех 
мир  заканчивался,  ведет  к    долгожданной  на-
ходке: «наконец  найдена  страна  непуганых 
птиц,  так  непривычна  эта  простота,  прямота, 
ласковость,  услужливость,  милая,  непосред-
ственная.  Душа  отдыхает,  встретив  в  жизни  то, 
что  уж  забыто    и  разрушено,  как  иллюзия» [1, 
72].  Эта  поэтизация  не  отменяет  включение  в 
повествование  «житейского».  В  деревнях,  на-
пример, Пришвин отмечает мелкие скрещенные 
людские  интересы:  воровство,  драки, «вольную 
жизнь»,  сплетни.  Естественная  природно-па-
триархальная  жизнь Крайнего  Севера  предстает 
перед  автором-  повествователем  в  строгом 
следовании  своим  вековечным  традициям  и 
ритуалам.  Любовь,  рождение,  брак,  труд, 
смерть- вся жизнь сводится к этому кругу и так 
же неизменна, как смена времен года. Эти люди 
поступают  также,  как  испокон  веков  поступали 
их  деды  и  прадеды,  они  суеверны,  как  и  их 
далекие  прадеды.  Но  они,  по  словам  автора, 
«сливаются  со  стихией»,  и  это  вызывает  вос-
хищение. 
 Интересен  обряд  сватовства,  описываемый 
автором,  где  герои  живут  сказочной  жизнью, 
носят  «цветно  платьице  лазурево»,  имеют 
«казны  собенной  несчетной».  Нарядная  красоч-
ность  становится  основной  в  описании  «коме-
дии,  взятой  из  старинных  времен  языческого 
славянского быта» [1,84]. Автор искренне удив-
ляется  тому,  как  сосуществуют  в  крестьянском 
быту языческие и христианские обычаи, послед-
ние  кажутся  ему  вынужденной  уступкой,  а  на-
стоящими властителями края являются колдуны, 
один  из  которых  был  специально  приглашен  с 
Химьих  песков,  чтобы  враг  не  испортил  мо-
лодых.  Колдуны  управляют  миром,  назначают, 
кому жить, кому умирать, кому сколько поймать 
рыбы  и  убить  зверя,  они  принимают  разный 
облик. Вот колдун Тимошка поймал водяного и 
за  то,  что  не  бросил  озерного  царя  в  печку, 
потребовал  для  себя  столько  рыбы,  что  раз-
богател. Пришвин чувствует себя очень свобод-
ным  в этом описании, как будто  бы записывает 
фотографически  документально,  с  легкостью 
вставляя  свои  комментарии,  оригинальные  фоль-
клорные  тексты,  а  когда  требуется  и  длинные 
цитаты современных ученых (Е. Барсова). 
Быт  на  Крайнем  Севере  тесно  связан  с  при-
родой,  где  человек  борется  за  свое  сущест-
вование.  Это  присутствует  и  в  описании  тяже-
лого  рыболовецкого  промысла,  бурлачества, 
рубки  леса  и  лесосплава,  листосборницы, 
сенокоса  и  пахоты.  Быт  поморской  свободной 
жизни  «отводит  душу» [1,95], резко  отличается 
от  патриархального  Выговского  быта,  который 
кажется ему примитивным и неразумным. 
Эмоциональное  состояние  персонажей  отра-
жает  модель  мира,  погруженность  в  среду  с  ее 
хозяйственными  заботами  является  логичным 
воплощением счастья. 
Значимым образом в повествовании является 
дом,  где  по  северному  обычаю  гостям  пред-
лагается  обильный  обед: «уха  из  сигов,  просто-
кваша,  тарелочка  с  морошкой.  С  сухими  крас-
ными пряниками; тут был и рыбник из черники, 
калитки,  шанежки,  мякушечка  хлеба» [1,106]. 

20
                                                                     
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
Основой быта является большая семья, семейное 
начало,  которая  по  Пришвину,  привносит  в 
жизнь  традиционную  культуру,  противопостав-
ляя  «любовь  к  земле,  крестьянство,  какой – 
угодно  каторжный  труд» - пустынникам. 
Искренне  веря  в  большую  семью,  дом,  хо-
зяйство  автор-повествователь  считает,  что    «в 
святые  попал  крестьянин,  который  пахал» 
[1,109],  то  есть  обычная  жизнь,  среда,  житей-
ские  мелочи,  а  главное  труд,  дают  человеку 
право попасть в рай. 
Описание  быта,  его  детальное  скрупулезное 
изображение  в  повести  является  несколько 
идиллическим, отдельные замечания, сделанные 
автором  наводят  на  мысль  о  том,  что  надви-
гается другой мир, который способен разрушить 
эту  гармонию: «здесь  в  этой  избе,  в  большой 
семье  на  острове  происходила  такая  же  драма, 
как и везде: старое боролось с молодым, новым» 
[1,108].  
Книга  Пришвина  «В  краю  непуганых  птиц» 
достоверно  отображает  не  только  фактический  
 
 
 
материал,  ярко  иллюстрирующий    особенности 
быта,  но  и  поднимается  до  духовного  осмыс-
ления нравственных законов бытия. 
_______________
 
1.  Пришвин  М.М.  Собрание  сочинений  в 8 т. – М.: 
Художественная литература, 1982-1986. т.8. (Здесь и далее 
цитаты  из    произведений    автора    даются  в  квадратных 
скобках по указанному  изданию, первая цифра обозначает 
том издания, вторая – страницу). 
2.  Хайлов  А.  М.  Пришвин:  Творческий  путь. – М., 
1960. – С.11 
3. Пришвин и современность. – М., 1978. – С.302. 
4. Пришвина В.Д. Круг жизни. – М., 1972. – С.11. 
* * * 
Мақалада  М.М.Пришвинниң  шығармашылық  тәжiри-
бесiн  зерттеуге  арналған.Тақырыптың  өзектiлiгi  жазушы-
ның ХХ ғасырдағы әлемдiқ әдеби процестигi алатын орның  
және  оның  кiтаптарының  философиялық-эстетикалық 
проблематикасын  бүгiнгi  күн  тұргасынан  зердеулеумен 
айқындалады.                                                                                                        
* * * 
This article considers   the creative experience underlying 
Michail Prishvins works. The relevance of the subject is 
defined  by the writers role in the world literature process of the 
twentieth century, and the contemporary understanding of 
philosophical and esthetic problems of his works. 
 
 
 
 
А. Джумаева 
 
АБАЙ ЛИРИКАСЫ ЖӘНЕ БҮГІНГІ ЛИРИКАНЫҢ ӨЗІНДІК БАҒЫТЫ 
 
 
Лирика – белгілі  бір  уақыт  пен  ортаның 
жемісі,  сол  орта  мен  уақыт  перзентінің  көңіл 
күйі,  жан  тебіренісі.  Оның  бойындағы  барша 
қасиет-қадірді  нақты  мезгіл  рухы,  дәуір  маз-
мұны  айқындамақ.  Ендеше  бүгінгі  лирика  за-
мандасымыздың  рухани  өмірінің,  сезім  әлемі-
нің, ой дүниесінің көрікті суреті екендігі даусыз. 
Лирикадағы басты образ – лирикалық қаһарман. 
Бұл образдың түп негізі ақынның өзі болғанмен, 
яки  толық  мағынасындағы  әдеби  бейне  сана-
тына  көтерілген,  ақынның  ғана  емес,  оның  за-
мандастары  атынан  сөйлеу  хақына  ие  болған 
тұлға [1, 22]. 
Жырларының  жұртшылық  жүрегінен  орын 
тауып, олардың жан азығына айналып, кәдесіне 
жарауын  көздемейтін  ақын  жоқ  шығар.  Ақын 
жырын  жазып  отырғанда  өз  күйінің  өзгенің 
басында  да  кездесетінін  нақты  ескермегенмен, 
ол  солай  болып  шығады.  Өйткені  қоғам – бір, 
дәуір – бір.  Ондағы  мұң  мен  сыр  да  бір.  Бір 
айырмашылық  ақында  оны  жырға  айналдыра-
тын  құдірет  бар.  Ал  қарапайым  халықтікі  ақын 
жырымен  жан  емдеу.  Ақынның  арманы - «Кү-
ніне мың ойланып, жүз толғанам, өзіммен бірге  
 
 
өлмесін  өлеңім»  немесе  «Абайдай  арт  жағына 
сөз  қалдырып,  Жақсы  еді-ау  әттеген-ай,  өлу 
деген...»  болуы  мүмкін.  Халықтың  арманы – 
сол  ақынды  арманына  жеткізу,  өз  жанымен 
үндес  жырға  тап  болып,  сол  жырлармен  су-
сындап,  оны  өздерінің  рухани  байлықтарына 
айналдыру.   
Қазіргі  қазақ  поэзиясы  өкілдері  өткен  мұ-
раны  өнеге  етіп,  басшылыққа  алып,  бүгінде 
өздерінше  жол  салып,  қазақ  поэзиясының  бір 
дәуірінің  тарихына  өзіндік  қолтаңбамен  енуде. 
Ақындық  кредоның  басты  талабы  да  сол. 
Қасымша  «күніне  жүз  ойланып,  мың  толғану» 
керек.  Өйткені  өлең  түптің  түбінде  қазақтың 
қазынасы боп сақталып қалуға тиіс.  
Абай. Қазақ халқының тарихындағы бұл ұлы 
адам – қазақ  поэзиясы  ренессансының  басы 
есептеледі.  Оның  өлеңдерінің  өн  бойы  ұлттық 
байлықтан,  ерекшеліктен,  жетістіктерден  өріл-
ген.  Қазақ  өлеңі  өткенін  Абайсыз  елестету  де 
мүмкін  емес.  Өлеңді  сөздің  патшасы  деген 
ақынның  өзі  өлең  патшасына  айналғандай. Осы 
өлеңнің  басты  талаптарын  анықтап,  өлеңге 
өлеңмен  анықтама  берген  Абайдан  кейін  өлең-

Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011                                                                          21
 
 
нің құдіретін сезіну күшейе түсті. Әсіресе ақын-
дықтың  әлемін  енді  аттаған  қауырсын  қанат 
алдымен өлең туралы жазатын болды. Кейіннен 
де  өлең  құдіретін  сөз  етуді  мақсұт  тұтып, 
кемелденген  шағында  да  өлең  жайлы  жазуды 
ұмыт  қалдырмады.  Абайдың  өзінде  де  өлең 
туралы  бірнеше  өлең  бар.  Бұл  жалпы  ақын 
атаулының  өлеңге  деген  іштей  құрметі.  Олар 
осы өмірді жырлай алғаны үшін де үнемі өлеңге 
қарыздар  сезінеді.  Өйткені  өлең - ақынның  өзі, 
жаны.  Өлеңі  арқылы  ақын  өмірді  қалай  сезеді, 
не ойлайды, енді  істемек  деген  сұрақтарымызға 
жауап алатындаймыз.  
Абай: 
Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы, 
Бірақ та солардың бар таңдамасы. 
Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын, 
Қазақтың келістірер қай баласы? [2] –  
деген еді. Бүгінгі қазақ поэзиясында келісті өлең 
тудырып,  өлеңнің  құдіретін  сезіну  биік  дәре-
жеде. Ақын Темірғали Көпбаев:  
Өндір өлең, өзіңсің ғаламатым, 
Аталардан қалған ар-аманатым. 
Дүлей ақын келді деп дүр сілкінші, 
Қасиетті қара өлең, қағанатым,
 
-
  
десе, [3, 28] 
 
Жарас Сәрсек: 
 
Горькийдің паркі – қасиетті өлең мекені, 
Қолымда үш-төрт кітапша өлеңдетеді. 
«Өлген» бір өлең жазсам ғой өзгеден бөлек, 
Өлмес жыр болса ол... 
Сол ой көп елеңдетеді, [4, 54] –  
деп  «өзіммен бірге өлмесін өлеңім» дейтін ойға 
дөп  түсетін  секілді.  Асылзат  Арыстанбек  те 
Абайдағы  «Әуелі  аят,  хадис – сөздің  басы» 
дегенді  жырларының  өн  бойына  арқау  ететін 
сыңайлы. Ол өлеңді:  
Алла деп таңым атып, батып күнім,  
Лайықты адам атқа бақыттымын.  
Лағылдай алдарыңда ақтарылсын,  
Алланың аманаты – ақық жырым, -  
деп бағалайды.  
Адамның  «іші» мен  «сыртының» екіге  ажы-
рауын  психологиялық  дарматизммен  пернелеу 
қазақ поэзиясында Абайға дейін алдырмаған асу 
[5] Мысалы: 
Не ол емес, бұл емес, 
Менің де күнім күн емес. 
Немесе: 
Ішім өлген, сыртым сау. 
Осы мотив қазіргі лирикада біраз ақындарда 
кездеседі,  яғни  адам  екі  түрлі  оймен,  бейнемен, 
психологиямен  өмір  сүруі.  Мәселен  Ақберен 
Елгезек мұндай күйін былайша суреттейді: 
Өңім бе еді бұл өмір, түсім бе еді? 
Мен әлі де ештеңе түсінбедім. 
Айнадағы бейнеге ұқсасам да, 
Сол біреуге тартпағам ішімдегі. 
Қайдан келді, білмеймін, бұл ұйғарым, 
Біреудікі - өксігім, жымиғаным. 
Қарашықтың түбінен оқта-текте, 
Оқылады дыбыссыз жыр-иманым [6, 5]. 
Алмас  Темірбай  да  өзін  таппай,  екіге  жақта 
жүрген жайын мына жолдарда сезіндіреді: 
Неге сендім? Неге ойладым? Не дедім? 
Дәлел қылып дүниенің дерегін. 
Өлілер мен тірілерден сыр тартып, 
Өмір бойы өзімді іздеп келемін...[7, 25] 
Бейуақ мезгілдің «сырын емес, сыртын түзе-
ген»  сыпыра  сидандарының  су  жұқпас,  сынап-
тай сырғығыш – екі ұдай, екі ұшты мінезедеріне 
тұралаусыздық,  тиянақсыздық,  тұрақсыздық 
тән.  Абайдың  «Көңілім  қайтты  достан  да,  дұш-
паннан да» шығармасы осындай жаппай, жүмлә 
байлаусыздықтың 
қалтарыс-қуысына 
сәуле 
жүгіртеді.  
«Татымды  достық  та,  қастық  та  жоқ»  деп 
тағы  бір  туындысында  азған  заман  адамда-
рының  арасынан  тоқтасатын  дос,  тұрысатын 
дұшпан  таппайтындығына  күйзелген  ақын  бұл 
өлеңінде  «бүгінгі  дос – ертең  жау»  болатын-
дығын  баяндап  келеді. «Дүтбайға»  деген  сати-
ралық өлеңінде: 
Әлі үміт, әлі серт, 
Жын сықылды бұзылып. 
Қулық емес, бұл – бір дерт, 
Тұрлауы жоқ құбылып. 
Қулық қуып, айламды асырдым, -  
деп  «екіге  жарылып»,  етегі  далақтап  әрлі-берлі 
шауып  жүрген  қазақ  қауымын  тұрлаусыздық 
дерті  жайлаған [5, 108]. Бүгінгі  біздің  қоғамда 
бұл қулық дерті меңдеп тұр, қуана қоятын бізде 
де  заман  мәз  емес.  Әсіре  көз  бояушылықпен 
мақ-талатын  саясатын,  билігін  бәрібір  ақын 
елегінен  боямасыз  өтетіні  ежелден  анық.  Біздің 
заманның  ақындары  бұл  жағдайды  былайша 
жырлайды: 
...Елге кетем, 
Ен далада қой бағам, 
Елсіз жерде емін-еркін ойланам. 
Жыным келді жындыхана – заманға, 
Аурулары аруақпен ойнаған (Алмас Темірбай) 
 
Ал Жарас Сәрсек: 
 
Сәби ел-ай – бір өзінің еркесі, 
Құдай жаққа қойдық қадам баспай біз. 
Бір дананы дәріптесек, ертесі 
Бір  көсемнің  басын  жұлып  тастаймыз [4, 62]
 - деп 
ащы шындықты шырылдатады. 
Абайдың лирикаларының дені мезгілсіз қыр-
шынынан  қиылған  перзенті  Әбдірахманға  ар-
наған жоқтау жырлары («Арғы атасы қажы еді», 
«Тұла  бойың  ұят-ар  еді»), «Жиырма  жеті  жа-
сында», «Талаптың мініп тұлпарын», «Бермеген 
құлға қайтесің?», «Жылағанда тоқтатып»). Мұн-

22
                                                                     
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
да  ақын  «жаңа  жылдың  басшысы»  болатын 
адамның  идеалын  сомдады [5]. Бұлар  жалпы 
жоқтау жанрындағы жырлар болғанымен, үлкен 
мазмұнды  ой  арқалаған  туындылар  еді.  Қазіргі 
поэзияда  мұндай  жоқтау  жырларды  тудырған 
ақындар кейіпкері Абай армандаған «жаңа жыл-
дың  басшысы»  идеалды  адамдар  боп  өткенге 
ұқсайды.  Мұндай  жоқтауларда    мына  өмірден 
сол  адамның  бойындағы  тазалықты,  өзгеше 
қасиетті  аңсайтын  бір  ерекше  леп  есіп  тұрады. 
Оған  дәлел  ретінде  Асылзаттың  қобызшы 
Ерназар Ыбыраевқа арнаған жоқтауында: 
Жоқтар болсам, жоқтар едім ұялмай,  
Бірақ менің зарым Көкке жетер ме?  
Жер бетіне сен де кеттің сыя алмай,  
Қобызыңды көп жылатып бекерге.  
Қорқытқа да бұйырмаған мәңгілік,  
Саған ғасыр ширегін де қимады,  
Айналаңда жүрген өңшең әңгүдік,  
Сен өлді деп айылын да жимады, -  
деп өнерлі өреннің үздігіп кеткеніне көнбес күй 
кешсе, 
Ақбереннің  Рүстем  Есдәулетті  жоқтап  жаз-
ғанында: 
Пейіш жаққа қимай-қимай елеңдеп, 
Періште боп қонып едік жатырға. 
Құстар ғана ұшатұғын әлемде, 
Айналдық па қанаты жоқ пақырға [8], -  
деп  достық  жүректі  бәрібір  жоғалпайтынына 
ақындық  жүрек  сезімінің  сенген  сыры  сипат-
талады.  
Жарас Сәрсек «Қазадан кейінгі наза» өлеңінде: 
Жасымды жалған дүниеден, 
Жасырып жаным жыладым. 
Қаусатып қабырғаларымды, 
Шашылып жаным жыладым. 
Көп ішіндегі азым деп, 
Аз ішіндегі көбім деп, 
Көрпемнің астын көр қылып, 
Басылып, жаным, жыладым [4, 38]-  
дей  келе  жоқтау  мотивінде  жаңа  түрмен  адам- 
 
 
 
 
ның  сол  сәттегі  көңілін  дөп  басып  жырлаған. 
Бұл  өлеңдердің  барлығында  да  адам  көңілінің 
нәзік  бір  иірімдерімен  ұштасып  жатқан  сезім 
сыр-лары ашыла түсіп, жанға жақындай түсетін 
сықылды. 
Жалпы,  Абайдағы  халық  қамы,  билікті  сы-
нау  тұрғысында  келетін  поэзия  көріністері  де 
бүгінгі  лирика  туындыгерлерінде  түгелдей 
дерлік  кездеседі  десек,  қателесеміз,  десек  те 
көпшілік  ақындар  ұлттың  мәселесі  дегенде  ша-
быттың  жөні,  ақылдың  жөні,  ойдың  жөні  бөлек 
екендігін  аңғартады.  Мәселен  А.  Темірбайдың 
«Қазақ», «Тәуелсіздік  туралы  мас  ақынның  мо-
нологы», «Жаңа  қазақ»  өлеңдері,  Жарас  Сәр-
сектің  «Қастерлім», «Махамбеттен  кейінгі  ма-
қам»,  Асылзат  Арыстанбектің  «Бас», «Көз», 
«Кенесары және мен» т.б. ақындардың өлеңдері 
соның айғағы бола алады.  
______________
 
1. Шапаев Т. Ой түбінде жатқан сөз. Алматы: Жазушы, 
1989. 22б. 
2.  Абай.  Шығармаларының  екі  томдығы.  Алматы: 
Жазушы, 1995 
3.  Көпбаев  Т.  Жаңғырық.  Жырлар. – Алматы: 
Қазығұрт, 2007.  
4. Сәрсек Ж. Түнемел. Поэзия. – Алматы: Жалын, 2008  
5. Шәріп А. Сөз өнері және ұлттық рух. Оқу құралы. – 
Астана: Педагогика-Пресс, 2010. 108б. 
6.  Елгезек  А.  Көлеңкелер  күбірі.  Өлеңдер. – Астана: 
Фолиант, 2009 
7.  Темірбай  А.  Мың  бір  мұң.  Өлеңдер. – Алматы: 
Жалын, 2008 
8. 
www.akberen.com
 
* * * 
В статье сравниваются произведения современных ка-
захских  авторов  с  лирикой  Абая  с  позиции  традиционных 
сходств в значении. 
* * * 
The article compares the creations of modern Kazakh 
authors with the lyrics of Abai from the point of traditional 
similarities in meaning. 
 
 
 
  
К. Досанова 
 
АЙТЫС – ӨМІРШЕҢ ЖАНР 
 
 
Айтыс – өзінің  жұртты  тез  баурағыш  тар-
тымдылық  сипаттары  арқылы  қазақ  елінің  әр 
саласымен  ертеден  біте  қайнасқан  жанр.  Арғы 
түбі сонау көне замандардағы топталып, хормен 
айтылатын  «Наурыз», «Бәдік», «Жар-жар»  се-
кілді  тұрмыс-салт  жырларынан  басталып,  да-
муында  қайымдасудың  сан  қилы  белестерінен  
 
 
 
 
өткен  бұл  жанр  бірте-бірте  әдебиетіміздегі  кең 
арналы ақындар айтысына келіп ұласқан.  
Халық  бойындағы  осы  поэтикалық  дарын-
дылықты  қазақтың  тұңғыш  ғалымы  Ш.  Уәли-
ханов  айрықша  атап  көрсеткен.  Ол  сахарадағы 
мал  баққан  қазақ  пен  араб  (бәдәуи)  поэзия-

Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011                                                                          23
 
 
ларының  өзара  ұқсастықтарына  үлкен  мән  бере  
 
отырып: «Поэзияға, әсіресе, суырып салма өнер-
ге  деген  бейімділік  барлық  көшпелі  халықтарға 
тән. Бәдәуилердің ұшқыр қиялды суырып салма 
ақындары  еуропалықтарға  қашаннан  жақсы 
таныс.  Араб  елі  мен  ондағы  жұрттың  баспана 
шатырларын өз көзімен көрген саяхатшылардың 
бәріне  жартылай  жалаңаш  араб  балаларының 
өздеріне  қойылған  сұрақтарға  жатық  өлеңмен 
мүдірмей  жауап  беретінін  сұқтана  жазып  жүр. 
Бұл – монғол-түркі  ұрпақтарына  тән  қасиет. 
Бұған  олардың  көшпелі  бейғам  өмірі  себепкер 
ме,  яки  үнемі  әсем  табиғаттың  құшағында  жү-
ріп,  көгілдір  ашық  аспан  мен  шек-қиыры  жоқ 
құлпырған жасыл даланы сезінудің  әсерінен бе, 
кім  білсін,  дала  көшпенділері  ақындық  пен 
сезімталдыққа  жан-тәнімен  бейім  тұрады», – 
деп жазды [1; 192-193]. 
Батыс  пен  шығыстың  көптеген  халықтар 
арасында  кең  тараған  дәстүр,  асыл  өнер  әлде-
қашан  ұлт  әдебиеті  тарихының  ұмытылған  беті 
ғана  болып  қалған.  Бүгінде  айтыс  түркі  ха-
лықтары  ішінде  қазаққа  етене  жақын  қырғыз 
бен қарақалпақта ғана сақталған, бірақ олардағы 
айтыстың көркемдік қуаты қазақ айтысынан көп 
төмен.  Әлемдегі  алуан  жұрттың  көне  әдеби 
дәстүрлерінің  қайнар  бастауында  тұрған  айтыс 
өнерінің  асығы  қазақ  елінде  әлі  де  алшысынан 
түсіп тұр. 
Жазба  әдебиет  әбден  дамығанымен,  көпші-
ліктің  айтысқа  деген  құмарлығы  саябырлаған 
жоқ.  Бұл  қазақ  халқының  сөз  өнеріне  деген  іл-
типатын көрсетеді. Қазіргі ақындар – өте сауат-
ты,  томдаған  кітаптар  оқитын,  алыс-жақынның 
хабарын радио мен теледидар, ғаламтор арқылы 
біліп отырған «көзі ашық, көкірегі ояу» жандар. 
Арасында  Ақмарал  Леубаева,  Аманжол  Әлтаев, 
Серік  Құсанбаев,  Балғымбек  Имашев,  т.  б.  Ғы-
лымға бет бұрған оқымысты азаматтар тағы бар. 
Сондықтан,  олар  өз  өлеңдерінде  бұл  мол  мағ-
лұматтарды  пайдалана  біледі,  сөз  ретінде  ғы-
лыми қағидаларды айта алады.          
Айтысып жүргендердің арасында таза кәсіби 
әдебиетшілікпен  айналысып  жүрген  ақындары-
мыз  аз  емес.  Қазақша  тігісін  жатқызып  айтсақ, 
айтыскер  ақындарымыздың  бәрі  дерлік  қазақ, 
орыс,  батыс,  шығыс  және  әлем  әдебиетінің  ар-
ғы-бергі  тарихы  мен  теориясының  жілік  майын 
тамызып ішкен маман әдебиетшілер. Қазіргі ай-
тыскер  ақындарымыздың  қай-қайсысының  да 
жазба әдебиет топырағының түлектері екендігін 
жазбай тануға болады. 
Кейінгі  екі  ғасыр  ішінде  айтыс  араға  үзі-
лістер  түссе  де,  үнемі  даму  үстінде  келеді. XIX 
ғасырда айтыс туын Сүйінбай, Кемпірбай, Шөже, 
Жанақ,  Құлмамбет,  Түбек,  Сабырбайлар  көте-
ріп,  Әсет  пен  Біржандар  асқақтатса, XX ғасыр-
дың  алғашқы  жартысында  көмескі  тарта  баста-
ған көне өнерді ұлы Мұқаң қайта тірілтіп, ғасыр 
ортасында  халқымен  қайта  қауыштырды.  Осы-
лайша,  Жамбыл,  Шашубай,  Нұрпейіс,  Нартай, 
Үмбетәлі  сияқты  алып  ақындар  тобы  ғасырлар 
қойнауынан  жеткен  айтыстың  асыл  дәстүрін 
оның  осы  күнгі  мұрагерлеріне  табыстады.  Ал 
қазір  айтыс  ақындарының  бұрын-соңды  болма-
ған мүлде жаңа буыны өсіп шықты. 
Тәуелсіздік  алғаннан бергі жылдарда айтыс-
тың  дүлдүлдерінің  қатарынан  Мұхамеджан, 
Аманжол,  Мэлс  және  Бекарысты  ерекше  баға-
лауға  болады.  Бүгінгі  күні  Мұхамеджаннан  өз-
гесі әлі де айтыс сахнасынан алшақтамай, тізгін-
үзді тарландары болып келеді. Олардың ізін баса 
Балғынбек, Дәулеткерей, Айбек, Ренат, Оразалы 
марқұм  сынды  дүбірлі  топтың  жалғасы  пайда 
болған-ды.  Осы  екі  арада  Айнұр,  Жібек,  Құра-
лай,  Ақмарал,  Сара  сияқты  кешегі  Ырысжан, 
Ұлбике, Саралардың жолын жалғастырған ақын 
қыздарымыздың өнері өз алдына бөлек әңгіме.  
Ақындар  айтысы  бұрын  ең  демократияшыл 
жанр болған. Әр ақын үлкен-кіші демей, айтыса 
берген.  Жеңіл  қақтығысу,  әзіл-қалжың  айтысу 
әрбір  ойын-сауықтың  салтына  айналған.  Ауыл-
дың  алты  ауызы  мен  қонақ  кәделердің  айтысқа 
ұласып  кете  беретіні  де  аз  болмаған.  Айтыста 
әріптестердің жынысына, жасына, мамандығына 
шек қойылмайды. Айтыс кезінде сын алушының 
атақ-мансабы,  дәрежесі  есепке  алынбайды  Де-
мек, айтыс – қазақ демократиялығының көрінісі. 
Айтыстың  тақырыбы  сан  алуан.  Өлеңмен  бір 
ұлттың, үлкен бір мемлекеттің болмысын таны-
татын  осындай  мүмкіндіктің  тек  қазақтың  маң-
дайына  жазылғаны  айтыстың  ұлттық  ерекше-
лігін көрсетеді.  
Тыңдаушы – жай қызықтаушы ғана емес, ол 
әрі  сыншы,  әрі  жебеуші.  Тауып  айтқан  орынды 
сөздер мен тамаша теңеулерге дүрліге қол соғып 
отырған қауым  ақынға қанат бітіріп, шабытына 
шабыт қосады. Бұл туралы Р. Бердібаев «Замана 
сазы»  деген  зерттеуінде  былай  дейді: «...Қалың 
елдің  көз  алдында  жекелік  те,  қоғамдық  та 
мәселенің неше алуанын батыл да, айқын көтере 
алатын  мүмкіндік  тек  айтыста  ғана  бар.  Жазба 
ақындардың  туындысы  оқушысын  тапқанша, 
бағасын  алғанша  талай  уақыт  керек,  ал  айтыс-
тың  әрбір  сөзі  елдің  алдында  бірден  айтылып, 
әлеуметтікке,  эстетикалыққа  міндетін  атқарып 
отырады.  Ал  ақынға  айтылған  сөзі  халықтың 
көкейіне  қонып,  санасына  ұялағанын  көруден 
артық мұрат бар ма? Ендеше, жазба туындыдан 

24
                                                                     
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
түр  жағынан  ұтылатын  айтыс  өзінің  қоғамдық 
қызметінің пәрменділігі жағынан анағұрлым жо-
ғары тұрады» [3;182]. 
Айтыста  қазақ  жастарының  біразының  тіл 
білмейтіндігі,  нашар  меңгергендігі,  ата  мен  не-
меренің  «ыммен»  түсінісетіні  қасіретті  хал  ре-
тінде өткір сынға алынып келеді. Шындығында, 
талай  эпос  пен  жырға,  мақал-мәтел,  нақыл, 
шешендік  інжу-маржан  сөздерге  арқау  болған, 
тіпті,  Радлов,  Диваев  сияқты  ұлты  бөтен  зерт-
теушілерді  қызықтырған  ана  тілімізді  білмеу – 
үлкен  қасірет,  ұят  іс.  Бұл  туралы  Серік  Құ-
санбаев: 
Асау сөз тізгін бермес аспандаған, 
Тілімді құрметтесең асқан бағаң. 
Махамбет Жәңгірге де осы тіл ғой, 
Қасқырсың деп айтуға жасқанбаған. 
...Айрыла жаздаппыз ғой  осы тілден, 
Басқаға еліктейміз деп жүргенде. 
...Атасын біз қырғандай қарсы болды, 
Кейбіреу заң берерде тілімізге, – десе,  
Қонысбай өзіне тән ерлігіне басып: 
Қарадай жасқыншақтап батыл кісің, 
Тырнағын тоқыраудың батырды шын. 
...Наурызды дінге апарып шатастырып, 
Қанша жыл кере қылдық көжемізді. 
Қазір де жайымыз жоқ мақтанарлық. 
Кезінде талай-талай артта қалдық. 
Ұсталған 37-де ағамыздай, 
Әзірге тілімізді ақтап алдық,
 
–
  
дейді. 
Ал  Ренат  Зайытов  болса,  бұл  орайдағы  өз 
толғамын былайша толғайды: 
Ұлт болғанның, ағайын, құны қанша 
Қырқылып қала берсе тілден нәр-құт? 
Қазақты да «казак» деп айтып жүр ғой, 
Өзгенің әмірімен үрген мәңгүрт. 
Ауызыңды сасытпай тына қоймас, 
Аузыңның түбіне түскен қанқұрт. 
Ақындардың назарынан халықтың жай-күйі, 
қоғамдық  сан  түрлі  күрделі  әлеуметтік  мәселе-
лермен  қоса,  қазіргі  уақытта  белең  алып  отыр-
ған қилы келеңсіздіктер тыс қалмайды.  
Ақиқат  пікірталастан  туындайды  десек, 
«Айтыс  анасы – шындық»  деген  халық  дана-
лығы  да  соны  растайды.  Ал  шындықтың  өресі 
қашанда биік болатыны, сол шындықты орамды 
тілмен  көңілге  қонымды  етіп  айтқан  және  айта 
білетін  адамның,  сондай-ақ  өрелі  өнердің 
көпшілік қауымға қадірлі де, қастерлі болатыны 
баршаға аян. Айтыс сондықтан да өміршең жанр 
болып табылады.  
Айтыстың  әлеуметтік  алуан  мәселені  дер 
кезінде  халық  алдында  «жұп-жұмыр,  тегіс  сөз-
бен» жеткізіп бере алатын құдіретін ешнәрсемен 
салыстыруға  болмайды.  Көңілдегі  түйткілдер 
ақын аузынан ақтарылып жатқанда рахат сезім-
ге  бөленеміз.  Міне,  сондықтан  да  халық  ақын-
дарын  қадірлеген,  шешендерін  аялаған.  Қара 
сөзбен  айтқанда,  қаншама  беттерге  жазылатын 
өмір  қажеттіліктері  айтыста  бірер  шумақпен, 
кейде  екі  ауыз  сөзбен-ақ  жеткізіліп  жатады. 
Кезінде Ерік Асқаров: 
Елімнің жайы көп-ау толғағандай, 
Көл-көсір мырзалығы ен даламдай. 
Тарасқа екі қала берген елміз, 
Өзінің Махамбеті болмағандай. 
Намыс жоқ, ездік қысқан жан-жағынан, 
Халықпыз, сірә, дауа бар ма оған. 
Ермакқа ескерткіш сап қала бердік, 
Ұялмай Сәтбек батыр аруағынан, – 
деп  ащы  шындықты  айтып,  сындарлы  пікір  ай-
тып,  толымды  ой  қозғады.  Бұдан  «өзін-өзі  сый-
ламаған,  өзгеге  қор  болады»  дегенді  аңғаруға 
болады.  Осы  екі  шумаққа  сыйып  тұрған  ойды 
қара  сөзбен  таратып  айтсақ,  үлкен  тарихи 
әңгімеге  айналар  еді  деген  мәселені  ойласақ, 
тағы да киелі өнердің бірегей қасиеттеріне тәнті 
боламыз [4;177]. 
Айтысты  өмір  диалектикасы  неғұрлым  кең, 
толық,  терең  ашылатын,  тек  қана  әділет  пен 
парасатқа бағынатын теңдесі жоқ дара жанр деп 
қарауға болады. 
«Сөз сайысына түсетін ақынға дарындылық, 
ойдың  ұшқырлығы,  тілдің  мергендігі  қандай 
қажет  болса,  білімділік,  белгілі  дәрежеде  әлеу-
мет өмірінің зерттеушісі деңгейінде тұрушылық 
та  зәру.  Елдің  өткен-кеткенінен  қазіргі  қал-
пынан  бейхабар  адам  айтыс  майданына  шыға 
алмайды.  Әріптесінің  кез-келген  күтпеген  сұра-
ғына,  сынына,  кінәлауына  салдарлы,  салиқалы 
жауап  айтарлық  біліктілік  ақынға  ауадай 
қажет...», –  дейді Р. Бердібаев [2;173]. 
Осы  заманғы  ақындар  айтысы  мазмұн,  түр 
жағынан  да  өзгерді.  Тәуелсіздік  алған  жылдар-
дан  бастап,  айтыстың  ежелгі  дәстүріне  құрмет 
көрсетіліп, айтыскерлердің еркін  ой  толғап, кең 
көсіле  құлаштауына  жол  ашылды.  Еркін  ой-
лайтын, батыл айтатын, бетінен ешкім қақпаған 
кең  тынысты  жас    буын  ақындар  келді.  Олар 
қоғамдық,  әлеуметтік  саладағы  көлеңкелік  тұс-
тарды  дөп  басып  дәл  танып,  жетер  жеріне 
жеткізіп  айтуға  тырысты.  Жеткізіп  айтты  да. 
Ақындарға бұл тұста айтар тақырыпты да дәуір 
өзі даярлап берді.  
Халықтың  рухани  өміріндегі  ауытқулар  мен 
серпілістер  де  айтыскерлердің  назарынан  қал-
майтын  негізгі  тақырыптардың  бірі.  Мұха-
меджан  Тазабеков  Бекарыс  Шойбековпен  айты-
сында: «Мәсінің  қонышындай  тар  заманда, 
Кебежедей  көңілін  кең  сақтаған», – деген  еді. 
Бұл  жерде  Мұхамеджан  өтпелі  дәуірдің  қиын-
шылығын  көріп,  экономикалық  қыспақта  отыр-
са  да,  халықтың  рухани  байлықтан  айрылмаған 
дегдар  тектілігін  айнытпай  өте  әсерлі  жеткіз- 
ген. 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011                                                                          25
 
 
Айтыс  қоғамдық  дерттерді  жұртшылық 
талқысына  салатын,  шешілмеген  мәселелерге 
елдің  назарын  аударатын,  өткір  де  ұтқыр 
публицистиканың  да  орнына  жүрген.  Айтыста 
жеңген  мен  жеңілгеннің  төрелігін  жиналған 
жұртшылық,  алқалаған  әлеумет  шешуінің  өзі – 
дүние  жүзі  мәдениетінің  тарихында  сирек 
кездесетін  құбылыс.  Бұл  ретте  әйгілі  жазу-
шымыз Мұхтар Әуезов біздегі айтыс үлгілерінің 
орасан молдығы мен кең тарау дәстүрін жоғары 
бағалай  келіп,  бұл  ерекше  өнерді: «Сапыры-
лысқан ақындықтың теңізі» деген еді [6].  
Ақындар айтысы – өнер жаршысы, сонымен 
бірге  идеологиялық  тәрбиенің  өткір  құралы. 
Әдетте  шындық  айтыста  туады  дейміз,  жетіс-
тігіміз  қандай,  кем-кетігіміз  қандай – солардың 
бәрі  айтыс  өнерінің  назарынан  тыс  қалмайды. 
Алқа  топта  ақын  аузымен  айтылған  ащы  шын-
дықтардың  салмағы  да  оңай  болмаса  керек. 
Ежелгі ақындар  айтысын жыр додасының үлкен 
мектебі деуге лайық. Онда үйренуге, үлгі тұтуға, 
қастерлей  насихаттауға  тұратын,  ортаймайтын 
қазына мол. Мәселен: 
Атандым он үшімде ақын Сара, 
Ішінен Ер Қаптағай шықтым дара. 
Он үште домбыра алып, сөз сөйлеп ем, 
Келемін бір сүрінбей жалғыз қара, – 
деп,  жыр  нөсерін  төккен  Сараның  сөз  сап-
тауында  еркіндік,  өжеттікпен  қатар  өз  өнеріне 
деген  шыншыл  сезімі  қоса  қабат  әдемі  өрнек-
теліп, өріліп жатады. Ал тұла бойы  жыр тұнған 
Жамбылдың: 
Жақсылық жамандықты тексереді, 
Кім жүйрік, кім шабаны екшеледі. 
Елімнің ерлігімен мақтанамын, 
Сырт дұшпан көрген бізді сескенеді  [7], – 
деген  тәрізді  толғамынан  дәуірдің  бет-бейнесі, 
ел туралы ой өзегі танылмай қалмайды.  Тегінде, 
арқалы  ақындар  жыр  сайысы  сәттерінде  ойды 
жүйелеп  айтуға,  яғни  өз  өнерінің  композиция-
лық  құрылымына,  демікпей,  тосылмай  еркін 
нақыш  табуына да  айрықша  мән берген. Айтыс 
өнері – қоғамдық  сұраныстың  нәтижесі.  Ал 
бүгінгі  айтыс  өнеріміз  болса  қазіргі  жаңарып, 
жаңғыру  үстіндегі  өмірімізге  рухани  қызмет 
көрсете  алатын  икемді  өнер  екенін  дәлелдеді. 
Соңғы он бес жыл ішінде өткізілген алуан-алуан 
айтыстар  үрдісі – осының  айғағы.  Айтыстың 
«тоттанбай» бізге жетудегі көп сырларының бірі 
халқымыздың  ақынды  ерекше  қадірлеп,  оған 
құрмет  көрсете  білгендігінде  болса  керек.  Бұл 
құрмет  қазіргі  таңда  ерекше  сипат  алып,  айтыс 
сайын  «темір  тұлпар»  мініп  жатқан  айтыскер 
ақындар  көбеюде.  Халқымыздың  шешендік, 
жыраулық,  жыршылық  өнерінің  сан  ғасырлық 
ұзақ  тарихи  жолы  бар  екенін,  ақындық  импро-
визаторлық  өнері  туралы  ұлы  жазушы,  ғұлама 
ғалым  Мұхтар  Әуезов  кезінде: «Біз  бұны  ақпа 
ақын,  төкпе  ақын  десек  жарайды.  Айтыс – ше-
берлік,  жалпы  ақындық  өнердің,  тіпті,  барлық 
әдебиет  өнерінің  өзгеше  бір  биік  сатысы.  Ал 
ақындықтың  өзі  не?  Егер  ол  өзгеше  көргендік, 
сезімталдылық  және  сол  көрген  мен  сезгенді 
сырлап,  күйлеп  айта  білгіштік  болса,  жаңағы 
ақпа  сол  көргендік,  сезгіштікті  шымыраған 
шарқына жеткізеді», – деп жазып еді [6]. 
Еліміздің  тәуелсіздік  алғаннан  кейін (1991 
ж.)  жаңа  мазмұн,  тың  сипатпен  дамыған  айтыс 
әр алуан бел-белес, кезеңдерден өтті. Кеңес үкі-
меті  тұсында  үгіт-насихат  жұмысына  пайдасы 
бар  деп  үстірт  бағаланса  да,  ол  бірте-бірте  сол 
кезде  бойына  сіңірген  мақтау,  мадақтаудан 
арылып,  өзінің  сыншылдық  сипатына  қарай 
айтысты.  Бұл  игі  істі  қолға  алып,  сан  түрлі 
тәжірибелер  жинақтай  отырып  айтысты  жаңа 
бағытқа  бұруда  оның  көп  жылдардан  бергі 
ұйымдастырушысы  ақын  Жүрсін  Ерманның 
сіңірген  еңбегі  айрықша  болды.  Айтыс  қайта 
түлеп,  тек  қазақ  халқына  тән  ерекше  жанр 
ретінде танылып отыр.  
Теледидар  айтысын  бұрынғы  дәстүрлі  ай-
тыстың бүгінгі өмірде қайта түлеген үрдісі, жар-
қын  үлгісі  болды  десек,  ешбір  қателеспейміз. 
Соңғы  буын  айтыс  ақындарын  атағанда  ең 
алдымен  Аманжол  Әлтаев,  Мэлс  Қосымбаев, 
Әбілқайыр  Сыздықов,  Айнұр  Тұрсынбаева,  Ақ-
марал  Леубаева  секілді  майталман  жүйріктерді 
ауызға аламыз, бұлар өздерінің дәстүрлі суырып 
салма өнерін еркін игерумен қатар, білім деңгейі 
мен  мәдениеттілігі  алғыр-тапқырлығы  арқасын-
да  кейінгі  айтыстың  деңгейін  жазба  поэзия 
туындылары  қатарына  жеткізуге  үлкен  үлес 
қосып  келеді.  Сонымен,  Кеңес  дәуірі  және 
тәуелсіздіктен  кейінгі  айтыстар  өзінің  бүкіл 
болмыс-табиғатымен  ғасырлар  бойы  халқы-
мызбен  бірге  жасап  келген  дәстүрлі  өнердің 
заңды жалғасы болып табылады. Ол бүгінгі өмір 
талаптарына сәйкес түр-мазмұны жағынан елеу-
лі  өзгерістерге  ұшыраса  да,  өзінің  әлеуметтік, 
саяси-қоғамдық, эстетикалық мәнінен қол үзген 
жоқ.  Әлі  күнге  дейін  өзінің  бұқаралық  сипат-
тарымен  халқымызға  қызмет  етіп,  оның  рухани 
талап-тілектеріне  толығымен  жауап  беріп  ке-
леді.  Айтыс – ағынан  жарылып  сұхбаттасудың, 
қоғамдық  пікір  алысудың  құралы.  Айтыста 
құрған  ділмарлық  мақсатқа  жеткізбейді,  уәж, 
уәкіл,  логика,  шындық  қастерленеді.  Осы  ерек-
шеліктер  айтыстың  өміршең  өз  мәнін  жоймас 
қастерлі  өнер  екенін  ашып  дәлелдеп  қана 
қоймай,  оның  халқымызбен  болашақта  да  бірге 
жасап,  оған  қызмет  ете  беретініне  ешбір  күмән 
туғызбайды.  

26
                                                                     
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
1. Халық поэзиясы және бүгінгі өмір. –  Алматы: Ғы-
лым, 1976. – 214 бет. 
2. Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. – Алматы: Мектеп, 
1983. – 248 бет. 
3. Бердібаев Р. Замана сазы. – Алматы: Жазушы, 1985. 
– 295 бет.  
 
 
 
4. Бұлдыбай А. Үш тоғыс. – Алматы, 2003 ж. – 360 бет. 
6. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы, 1959. – 314 
бет.   
7. Жабаев Ж. шығармалары. – Алматы, 1982. – 372 бет.  
 
 
 
 
 
Ebraheem Gaseemi 
 
THE “MULLAH NASRADDIN” LITERARY SCHOOL  
IN THE MIRROR OF THE IRANIAN LITERATURE 
 
 
The Socio-Political Situation in Iran at the Time 
of the Revolution. Early years of the 19-th century 
cannot be considered good for Iranian people. In 
this period Iran suffered political and military 
disorder originated from lack of power, as well as 
confusion and tension after Karimkhan Zand’s 
death. As a result of collapse of the Safavid dynasty 
and weakening academic and military power, plus 
increasing pressure of western states claiming to 
control different countries including Iran because of 
its special geopolitical position, a difficult situation 
awaited for the state. Princes and noblemen 
oppressed people when having the absolute power 
in his hand “Zillullah” (“shadow of God”) ruled the 
country as he wished, whereas ordinary people 
suffered from all kinds of crises.  
In such a situation a small spark was enough to 
stimulate a rebellion. This spark was lash 
punishment sentenced to 2 seyyids (men of the 
Prophet’s generation) and 17 merchants by the 
mayor of Teheran who accused them in raising the 
price of sugar. Soon, people rose up giving birth to 
a new movement which was actually the first 
revolution in Iran (12 December 1912) (1, 3).  
King Muzaffaraddin – “the old child” and “the 
12 years old caviler” (2) was forced, after many 
debates and intrigues and powerful revolutionary 
movement, to sign the revolution order and to give 
order for establishment of the National Council.  
The Literary Situation in Iran at the time of 
the Revolution. From very old times way of 
expression in social, moral, personal and other 
topics in the Iranian literature was not prose, but 
poetry. Beginning from the middle of the 18-th 
century, the school of “the Literary Return” was 
supported by many poets in order to put an end to a 
style called “Hindi Sabki” – a poetic style with lot 
of difficult phrases, confusing literary meanings. 
However, the literary woks created within this 
stream were, at the best, remarkable imitations of  
 
 
the notable works written by representatives of the 
“Khorasani” and “Iraqi” literary schools of past 
centuries (1, 506).         
During a long period the Iranian literature never 
took into consideration masses of ordinary people – 
neither in poetry, nor in prose. So, literary works 
usually were written in high language of elite 
people and scriptures of 16-18-th centuries are full 
of long, imitative and complicated sentences, as 
well as difficult Arabic phrases.  
Mirza Abulgaseem Farahani (1779-1835) - a 
well-read literary man, politician and state secretary 
was the first representative of literature who 
stressed the importance of putting aside complicated 
Arabic phrases, praises and compliments while 
writing official letters in Persian and used a new, 
easily understandable style in his writings when 
most of literati tended to write in the old, difficult 
style.  
Later, great and well-known names of the 
revolution period as Talibov, M.F.Akhundov, Zey-
nalabidin Maraghali and others took into consi-
deration usage of simple, easily understandable 
language in the European countries and popularized 
simple style in literature. For example, Zeynalabidin 
Maraghali’s “Ibraheembek’s Zeynalabidin Ma-
raghali Travel book” “has simple prose and posi-
tively impresses readers, though some phrases and 
words in it used mostly by Iranians living in 
Istanbul and Egypt” (3, 1240).  
Created for the rich, princes and the elite 
people, most of literature works written in the 
period of Gajars, specially, poems were helpless to 
reflect ordinary people’s situation and life style. So, 
beside this official style, there was created another – 
non-official poetic style which described realistic 
life, deep sorrow and human joy. Such a poem 
“always was formed as a result of poetic needs and 
social expectations and memorized by vast masses 
before being written thanks to its nakedness of 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011                                                                          27
 
 
reality” (4, 393). Having great popularity among 
ordinary people, this political poems or “tasnifs” 
were the first samples of literature created as 
alternative to meaningless poetry of the elite class.      
Jalil Mammadguluzadeh and the “Mullah 
Nasraddin” Magazine. “Mirza Jalil Mammadgu-
luzadeh – the founder of the “Mullah Nasraddin” 
magazine (1869-1932) was born in Nehram village 
of Nakhchivan province” (1, 40).  
After learning the Azerbaijani, Persian and 
Russian languages, Mirza went to Georgia for 
pedagogical education. In his first works of realistic 
style he described the bitter reality of life with high 
professionalism. Jalil Mammadguluzadeh is consi-
dered one of the most popular and notable intel-
lectuals. He felt responsible to popularize culture, 
development and education while eastern countries 
were in deep ignorance and lack of culture. The 
most important time of Mirza Jalil’s literary 
activities begins, doubtlessly, with the first edition 
of the “Mullah Nasraddin”. “This was a very 
important satiric magazine in the Turkish language 
published in Baku in the period of the revolution in 
Iran, which had great importance in development of 
Iranian and Caucasian nations” (5).  
Appreciating Mirza Jalil’s literary works, Pr. 
Mir Jalal writes about the brilliant satiric magazine 
to edition of which M.J.Guluzadeh dedicated his 
life: “It is impossible to show any magazine or 
newspaper which played greater role in comparison 
to the “Mullah Nasraddin” in the awakening of 
Azerbaijani people, salvation of masses from the 
darkness of feudal ages and the world of “The 
Dead” (6).  
Sabir and satiric magazines of Azerbaijan. 
Being published since last years of the 19-th 
century, several satiric magazines were a new way 
Iranian and Azerbaijani intellectuals found to 
struggle against oppression and ignorance. Poets 
and writers could not openly speak or write about 
many social, religious and other topics, therefore, in 
order to make people to think, they chose the way 
of satire, writing on bitter and sorrowful topics 
using funny phrases and humoristic style.  
“Most of topics in the Azerbaijani media of the 
20-th century have democratic character, whereas 
an important part of democratic organs of public 
opinion are satiric magazines.” (7, 9-10) The 
“Mullah Nasraddin”, “Bahlul”, “Zanbur”, “Merat”, 
“Ari” and others were among these organs of public 
opinion and on the top, doubtlessly, stood the 
“Mullah Nasraddin”. Many writers and poets took 

жүктеу/скачать 5,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: