АВТОБИОГРАФИЗМ ХУДОЖЕСТВЕННОЙ ПРОЗЫ Д.Ф. СНЕГИНА

Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011                                                                          39
 
 
отметить  ее  «усиленный  автобиографизм».  Он, 
как автор и как герой, свидетель происходящего, 
повествователь,  всегда  присутствует  в  каждом 
своем  тексте,  причем  виды  и  способы  прояв-
ления  его  позиции  в  собственном  тексте  мно-
гообразны.  
Общеизвестно,  что  основным  критерием 
определения  текста  как  автобиографического 
является наличие в нем описания наполняющих 
жизнь человека, конкретных событий, изложен-
ных  им  самим.  Причем  в  документальной  авто-
биографии  повествование  стремится  передать 
реальные жизненные события с документальной 
точностью. Художественная автобиография под-
вергает  канву  реальной  автобиографии  поэти-
ческой  обработке  и  преобразует  конкретное 
достоверное  событие  в  художественный  факт, 
что  и  позволяет  говорить  об  автобиографизме 
прозы того или иного  писателя. 
Исследователь  М.  Медарич  считает,  что 
автобиографизм  есть  «стилистически  маркиро-
ванный  литературный  прием,  представляющий 
собой эхо жанра автобиографии; он появляется в 
текстах,  которые  сами  по  себе  не  являются 
автобиографией,  не  писались  и  не  восприни-
мались  как  автобиографии» [2, 5]. Снегин  не 
просто излагает жизненные факты, а отбирает те 
детали  и  события  собственной  биографии,  ко-
торые  делают  его  отличным  от  других,  раскры-
вают уникальность его личности и творчески их 
перерабатывает.  Тем  самым,  он  создает  худо-
жественный  образ  своей  жизни,  отражающий 
его внутренний мир. Другими словами, сохраняя 
в  автобиографическом  тексте  индивидуальные 
черты  собственной  личности,  он  на  материале 
своей  биографии  создает  обобщенный  и  типич-
ный  образ  современника,  воплощающий  в  себе 
проблемы  и  особенности  времени.  Автор  кон-
струирует  автобиографический  образ  как  лите-
ратурный  портрет  органичного  и  одновременно 
глубоко уникального представителя эпохи, стре-
мится  представить  свою  личность  как  неотъем-
лемую  часть  целого  общественного  и  истори-
ческого процесса.  
Эта особенность наиболее яро проявляется в 
повестях Снегина о войне. В повести «На даль-
них  подступах»  он  воссоздает  хронику  будней 
гвардейской  Панфиловской  дивизии,  описывает 
исторически  достоверные  случаи  из  военной 
жизни  генерала  Панфилова,  полковника  Баур-
жана Момыш-улы, рассказывает много интерес-
ного  и  неожиданного  о  комиссаре  Петре  Лог-
виненко,  первом  командире  артиллеристского 
полка  Георгии  Курганове,  военном  комиссаре 
Панфиловской  дивизии  полковнике  Сере-
брякове,  о  других  своих  боевых  товарищах - 
солдатах и офицерах Панфиловской дивизии. По 
признанию  самого  Снегина,  он  «писал  о  пере-
житом…,  о тех, кто не вернулся с той войны, и 
тех, кто живет сегодня на одной со мной земле» 
[3, 5]. Мемуарно-документальный,  автобиогра-
фический  характер  повести  налицо.  Продолже-
нием  этой  темы  стала  психологическая  повесть 
«Парламентер  выходит  из  рейхстага» [первона-
чальное  заглавие  «Флаг  над  Рейхстагом»],  в 
основу  которой  положена  история  о  том,  как 
простой  сержант  казахстанец  Илья  Сьянов  в 
последние  дни  войны  выступил  в  необычной 
для солдата роли парламентера и «передал врагу 
ультиматум  о  безоговорочной  капитуляции.  От 
имени  советского  командования.  От  имени  со-
ветской Родины» [4, 209].  В 70-х годах писатель 
вновь  возвращается  к  теме  поведения  человека 
на  войне  и  пишет  повесть  «В  те  дни  и  всегда», 
драматичную историю алматинца  Фурсова Вла-
димира  Ивановича,  защитника  Брестской  кре-
пости. Повесть написана на основе достоверных 
фактов  из  жизни  этого  героя.  Командир  мино-
метного расчета, секретарь комсомольской орга-
низации,  Фурсов  участвовал  в  боях,  был  ранен, 
попал в плен, потерял ногу, пережил все ужасы 
немецких концлагерей, вернулся домой в Алма-
Ату,  стал  доктором  биологических  наук,  писа-
телем, многие годы преподавал в КазГУ. 
Такой  же  автобиографический  характер 
имеют  два  его  небольших  рассказа  о  войне, 
появившихся  в  печати  в  конце 90-ых  годов  ХХ 
века – «На исповеди»  и «Расстрел  порученца».  
Текст «На исповеди» первоначально имел загла-
вие  «Голгофа».  Переименование  произошло  по 
воле  самого  автора  и  поэтому  символично: 
Снегин  еще  раз  с  высоты  прожитых  лет  пы-
тается показать и осмыслить свое время и пове-
дение  людей  своего  поколения,  чтобы  понять 
правду  той  эпохи.  В  подтекстах-комментариях 
автор  признается,  что  несколько  раз  уже  в 
мирное время пытался описать произошедшее с 
ним  и  его  товарищами  на  войне.  Но.  видимо, 
необходимо было самому взойти  на Голгофу и  
понять,  что  только    «…тогда…  единственно 
научаемся дорожить и настоящим» [5, 23]. 
События  из  жизни  Снегина,  изложенные  в 
автобиографическом  тексте,  являются  реаль-
ными,  поскольку  они  опираются  на  совокуп-
ность  достоверных  событий  и  происшествий, 
отложившихся  как  в  личной  памяти  писателя, 
так и в документально исторических источниках 
и свидетельствах. Но текст также содержит эле-
мент вымысла, поскольку внешний событийный 
ряд  изображается  через  представление  автора  о 

40
                                                                     
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
нем  в  тексте.  Факты  биографии  утрачивают 
статус  безусловных  достоверностей  и  ста-
новятся  там  предметами  авторской  художест-
венной обработки. Такой сложный вид автобио-
графизма  использован  Снегиным  в  последних 
прозаических произведениях  - повести-новелле 
«Странные  сближения,  или  вокруг  Михайлов-
ского»,  рассказывающей  о  том,  как  в 1944-ом 
панфиловцы освобождали от фашистов пушкин-
ские  места,  и  в  экзисценциалистской,  детек-
тивной    повести  «Видеомагнитофон  № 00001, 
или  Проказы  Рустама»,  где  Снегин  является  и  
автором,  и  повествователем,  и  действующим 
лицом - активным героем, противостоящим все-
ленскому злу. 
Писатель  постоянно  подчеркивал  докумен-
тально-художественный  характер  своих  сюжетов. 
Интересно,  что,  будучи  настоящим  мастером 
формы,  Снегин  не  придавал  ей  особого  зна-
чения.  Ему  важно,  чтобы    «было  бы  честно, 
художественно»,  поэтому  он  избрал  повесть, 
которая  для  него,  как  и  для    Твардовского,   
была  тем  классическим  жанром,  который  был 
злободневный, оперативный и всегда художест-
венный» [6, 19].  
Автобиографизм прозы Снегина объясняется 
и  тем,  что  он  создает  ее  на  основе  конкретных 
жизненных  фактов  и  документов,  творчески 
трансформированных  писателем  в  соответствии 
с  его  индивидуальным  мировосприятием.  По-
нятно,  что  автор  для  воплощения  своего  худо-
жественного  замысла  проделал  огромную  ра-
боту  по  поиску  и  отбору  нужного  фактографи-
ческого  материала,  включению  в  художествен-
ный  текст  необходимых  компонентов,  отсеива-
нию лишних начальных элементов и доведению 
их  до  филигранной  структурно-стилистической 
шлифовки.   
Уже  в  первой  повести  «На  дальних  под-
ступах» Снегин стремится к максимальной точ-
ности  изображаемого,  в  известном  смысле  к 
фотографическому  видению  мира.  Достоверно 
воспроизводятся  не  только  основополагающие 
факты,  но  и  частности,  детали  действитель-
ности.  Приоритетное  значение  приобретают 
документы,  воспринимающиеся  как  адекватное 
отражение  всего,  что  происходило  в  это  время.  
В  силу  этого  архитектоника    повести  безыскус-
ственна,  посвящение, написанное своеобразным 
белым  стихом [«Боевым  товарищам / гвардей-
цам-панфиловцам / посвящаю»]  характерно  для 
подобного рода произведений. Заглавия каждой 
главы  отражают  ее  содержание:  в  первой,  наз-
ванной  «Генерал»,  рассказывается  о  Панфи-
лове,  его  ближайших  помощниках,  командирах 
батальонов,  комиссарах,  о  бойцах,  вдали  от 
фронта  овладевающих  боевым  искусством.  Во 
второй [«Командир  полка»]  и  третьей [«Далеко 
от  линии  фронта»]  основная  фабула  сюжета 
зависит  от  того  строгого  распорядка  военного 
быта  в  дивизии,  готовящейся  к  боевым  дей-
ствиям  на  фронте.  Повествование,  несмотря  на 
множество  сюжетных  линий,  замкнуто      рам-
ками жизни одной дивизии. Снегин скрупулезно 
восстанавливал  историю  дивизии,  искал  сви-
детелей,  ставших  героями  его  повестей,  долго 
общался    с  ними,  беседовал  со  всеми,  кто  пом-
нил  об  ушедших  из  жизни,  терпеливо  по  кру-
пицам собирал подробности и детали, полагался 
не  только  на  свою  наблюдательность,  но  и  на 
зоркость  собеседника.  Поэтому  многое    у  него 
соответствует  тому,  что  было  в  действитель-
ности:  география  и  хроника  боев,  герои,  участ-
ники сражений.  
Особое  место  занимает  в  повести  документ. 
Снегин,  следуя  принципу  строгого  документа-
лизма,  широко  вводит  в  повествование  прием 
использования  документа.  Так,  на  страницах 
газеты  «За  Родину»,  редактором  которой  был 
Павел  Кузнецов,  печатаются  статьи  генерала 
Панфилова;  батальонный  комиссар  читает  бой-
цам  приказ  народного  комиссара  обороны  Союза 
ССР от 18 ноября 1941 года (№ 339) о переиме-
новании 316-ой  дивизии  в 8-ую  Гвардейскую 
стрелковую  дивизию;  командиры  рассматри-
вают оставленный немцами план Москвы и т.п. 
Но тем не менее, повесть представляет собой не 
механическое,  формальное  соединение  доку-
мента  и  художественных  способов  письма,  а 
сложное,  многообразное  взаимодействие  про-
тивоположных  возможностей  отражения  жиз-
ненного  процесса.  Поэтому  реальность  находит 
свое  подтверждение  в  подлинности  привлекае-
мых  источников  (так  было  на  самом  деле).  С 
другой  стороны,  художественная  обработка  
этого  материала  позволяет  создать  типические 
образы  в  типических  обстоятельствах,  и,  тогда, 
согласно  реалистическим  принципам,  жизнен-
ный материал приобретает эстетическое отраже-
ние. 
Снегин строит сюжет на соединении подлин-
ного,  получившего  закрепление  в  документаль-
ных  источниках,  и  того,  что,  сохраняя  види-
мость  реального,  является  вымыслом  писателя 
или  творческой  интерпретацией  документаль-
ной  подоплеки  событий.  На  примере  повести 
«Парламентер  выходит  из  рейхстага»  можно 
увидеть  слияние  документа,  документирован-
ного  повествования  и  домысла,  вымысла.  Надо 
отметить, что это слияние столь органично, что 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011                                                                          41
 
 
только хорошее знание  реальных  фактов позво-
ляет  разграничить  художественный  и  докумен-
тальный  способы изображения. 
Писатель  старается  исключить  по  возмож-
ности  вымысел,  содержание  его  историй-воспо-
минаний о реальных личностях достаточно жестко 
привязано  к  реальности,  но  эта  реальность  не 
фотографически  воспроизводимая,  а  трансфор-
мированная  в  сознании  очевидца.  Функция  са-
мого Снегина как писателя-повествователя заклю-
чается  в  организации  текста  путем  отбора  нуж-
ных  для  раскрытия  основной  идеи  фактов,  их 
соотнесения  друг  с  другом,  обрамления  дета-
лями,  дополняющими  картину  происходившего 
на войне с конкретным человеком. 
Поэтому  можно  с  полной  уверенностью  ут-
верждать, что автобиографизм повестей Снегина 
во  многом  предопределяет  характер  сюжета. 
Основой  сюжета  в  них  является  движение 
исторических  событий,  участие  в  них  автора  и 
лиц,  оказавшихся  в  поле  его  зрения.  Он  строит 
свои повести в лучших традициях классической 
литературы:  использует хроникальное развитие 
сюжета – цепь  эпизодов  в  определенной  после-
довательности.  Сюжеты  его  повестей  близки  к 
концентрическому  сюжету,  основанному  на 
развитии  единого  конфликта  сюжетов.  Но  все 
они  подчинены  одной  задаче:  максимально 
достоверно  передать  происходившее  в  годы 
войны.   
Иной  способ  выражения  автобиографи-
ческого  начала  можно  обнаружить  в  прозе 
Снегина  последних  лет.  В  этом  отношении 
интересен  рассказ  «На  исповеди».  Писатель 
признавался,  что  текст  довольно    долго  «про-
лежал» в памяти писателя, претерпел серьезную 
трансформацию,  что  отразилось  на  заглавии.  В 
1954-ом  году  он  не  смог  его  завершить  по 
необъяснимым  даже  для  него  причинам.  В 
начале 60-ых  годов  хранившийся  в  памяти 
материал опять не поддался писателю. И только 
в  постперестроечное  время  появилась  потреб-
ность  и  возможность  трезвого  осмысления 
произошедшего с ним, которое он назвал своим 
восхождением на Голгофу. Этот рассказ можно 
назвать 
самой 
откровенной 
исповедью 
писателя, «в  котором  повествование  ведется  от 
первого лица, причем рассказчик (сам автор или 
его  герой)  впускает  читателя  в  самые  сокро-
венные  глубины  собственной  духовной  жизни, 
стремясь  понять  «конечные  истины»  о  себе, 
своем поколении» [7, 320] . 
Снегин-писатель,  вспоминающий  о  собы-
тиях,  участниками  которых    были  он  сам  и  его 
друзья,  однополчане,  испытавший  «судное 
предупреждение  о  возможной  казни,  угрозу,  не 
оставлявшую надежды на исправление ошибки» 
[5, 24], встает  на  позиции  человека,  осмыс-
ляющего конкретные реалии жизненного пути с 
некоей  абсолютной  высоты,  благодаря  чему 
жизнь  отдельного  человека  получает  философ-
ское измерение. 
В  структуре  этого  текста  Снегин  выполняет 
несколько  ролей:  он  и  повествователь,  и    не-
посредственный участник, и герой рассказанной 
истории. Традиционно образ рассказчика вводится 
в  повествование  для  создания  самостоятельной, 
отдельной  от  автора  позиции  героя,  для  отда-
ления  автора  от  героя.  Снегин  открыто  упо-
минает  об  этом: «Скажем,  напиши  я  свою 
исповедь по свежим следам,…несомненно полу-
чилось  бы  ярче,  открытее,  острее.  Но  досто-
верней  ли?» [5, 24]. Теперь,  когда  многое  стер-
лось  и  спуталось  в  памяти,  для  него  важнее  не 
факты, а больше впечатления от происшедшего, 
и  неслучайно,  рассказ  завершается  оправда-
тельной  фразой  «Абсит  омэн…[не  прими  за 
дурной знак…]» [5, 64]. 
Жанр воспоминаний позволяет автору «воль-
но» обращаться с сюжетом,  поэтому он вводит 
в  свою  исповедь,  отличающуюся  большей  от-
кровенностью,  разнообразный  материал,  допус-
кает неточность хронологии и непоследователь-
ность  изложения.  Для  него  в  этом  повество-
вании  главное -  рассказ  о  самом  себе,  о  само-
увиденном  и  пережитом.  Фактическая  досто-
верность изображаемого, исходящая  из личного 
опыта  писателя-фронтовика,  становится  эстети-
чески  значимой  еще  и  потому,  что  ее  автор 
обладает  и  хорошей  памятью,  и  стремлением 
быть  по  возможности  объективным.  Отбор 
фактов  из  прошлого  позволяет  автору  выразить 
свое  отношение  к  изображаемым  лицам  и 
событиям,  помогает  воссоздать  прошлое  таким, 
каким он хочет, чтобы увидело его потомство.  
Исповедь  Д.Ф.  Снегина – не  только  о  себе, 
но и тех, кто смог преодолеть свои сиеминутные 
слабости и заблуждения в годы жестоких испы-
таний. Она воспринимается как мемуары, воспо-
минания,  написанные  человеком,  прошедшим 
через  все  испытания  войны.  В  таком  контексте 
этот  рассказ  можно  воспринимать  как  произве-
дение с ярко выраженным автобиографизмом. 
________________________________ 
1.  Владимиров  Вл.  Дмитрий  Снегин:  Его  любовь, 
Память  и  Слово. - Алматы:  ТОО  «Издательский  дом  «Ка-
захстан», 2003. – 288 с. 
2. Медарич М. Автобиография / Автобиографизм //Ав-
тоинтерпретация: Сб. статей. – СПб, 1998. 
3.  Снегин  Д.Ф.  На  дальних  подступах // Дм.Снегин. 
Собрание сочинений в 5 томах. – т.5. – Алма-Ата: Жазушы, 
1983. – С.6 - 207. 

42
                                                                     
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
4.  Снегин  Д.Ф.  Парламентер  выходит  из  рейхстага // 
Дм.Снегин. Собрание сочинений в 5 томах. – т.5. – Алма-
Ата: Жазушы, 1983. – С.208-376.  
5.  Снегин  Д.Ф.На  исповеди:  рассказ // Дмитрий  Сне-
гин. Повести и рассказы. – М.: Русская книга, 2003. – с. 23- 64. 
6.  Гурнов  Б.  О  войне,  не  про  войну // Подвиг. -  М.: 
Молодая гвардия, 1988. – С. 15 -26.   
7.  Садовникова  Т.В.  Исповедальное  начало  в  русской  
 
 
прозе 1960-х  годов  (На  материале  жанра  повести):  Дис.. 
к.ф.н. – Екатеринбург. – 2004. - 204 c.
 
 
* * * 
Мақалада  Дмитрий  Снегиннің  шығармаларындағы 
автобиографиялық  фактілері  мен  ерекшеліктері  қарасты-
рылған,  көптеген  повестілердегі  оқиғалардың  автор  өмі-
ріндегі оқиғалармен ұқсастығы белгіленген.   
     
  
 
 
Е. Кәрібозов 
 
АБАЙ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ  
ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДА ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ 
(Абай институтының хабаршысында жарияланған материалдар негізінде) 
 
 
Абайтану  мәселесі  жылдар  бойына  зерттеу-
шілер  назарынан  тыс  қалған  емес.  Қазақ  әде-
биеті  туралы  сөз  қозғаған  зерттеуші,  ғалым, 
ақын,  жазушылар  сөзінің  біссімілләсін  Абай 
шығармашылығынан  бастайтыны  көзі  қарақты 
оқырман  қауымға  әбден  таныс.  Себебі,  ғалым 
Б.Майтанов  айтқандай,  қазақ  терең  ойлы, 
сауатты  да  алғыр,  талантты  да  шешен  ақынға 
кенде  болмаған.  Алайда,  талғампаз  тағдыр  сөз 
өнерінің  мұзарт  шыңына  Абайды  ғана  көтерді. 
Абай  шығармашылығы  туралы  революцияға 
дейінгі жазылған азды-көпті  мақалалардан бас-
тап қаншама зерттеу мақалалар, монографиялар, 
диссертациялар  жазылды.  ХХ  ғасырдың  ал-
ғашқы  жылдарында  Ә.Бөкейханов,  А.Байтұр-
сынов,  К.Ысқақұлы,  М.Дулатов,  т.б.  Абай 
шығармашылығы  туралы  жоғары  баға  берді. 
Сонан  кейінгі  жылдары  М.Әуезов  Абай  шы-
ғармашылығын зерттеуге бүкіл саналы ғұмырын 
арнап,  абайтану  ғылымының  іргетасын  қалап 
кетті.  М.Әуезовтен  кейін  де  тәуелсіздік  жыл-
дарына  дейін  кеңестік  цензураға  қарамай  көп-
теген  ғалымдар  ақынның  өмірі  мен  шығарма-
шылығы,  ойшылдық,  көркемдік-эстетикалық 
көзқарастары  туралы  (там-тұмдап  имандылық 
ойлары  туралы)  келелі  мәселелер  көтеріп,  жан-
жақты  зерттеулер  жүргізді.  Бұл  жөнінде 
зерттеуші С.Қорабаев: «Әуезов заманында және 
Әуезовтен кейін С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Т.Тә-
жібаев,  Б.Ерзакович,  Қ.Мұхамедханұлы,  М.Силь-
ченко,  Ы.Дүйсенбаев,  З.Ахметов,  А.Нұрқатов, 
С.Қирабаев,  М.Мырзахметұлы,  Р.Сыздықова, 
Ж.Ысмағұлов  және  т.б.  әдебиеттанушы,  тілші, 
өнертанушы-ғалымдар  және  гуманитарлық  ғы-
лым  салаларының  өкілдері  абайтану  ғылымына 
өзіндік  үлес  қосты», - деген  ой  айтады.  (С.Қо- 
 
 
 
рабай  Тәуелсіздік  және  абайтану  ⁄⁄  «Егемен  Қа-
зақстан» )  
Еліміз  тәуелсіздік  алған  жылдардан  бастап 
Абай  шығармашылығына  жаңа  көзқараспен  
пікір  айтыла  бастады.  Тәуелсіздік  жылдарында 
Абай  шығармашылығына  арналған  сандаған 
мақалаларды  атамағанда, 1994 жылы  шыққан 
“Абай  және  қазіргі  заман”  зерттеулер  жинағы, 
ЮНЕСКО-ның  шешімі  бойынша  ұлы  ақынның 
дүниежүзілік  деңгейде  аталған 150 жылдық  ме-
рейтойы  қарсаңында  жарық  көрген  Абай  шы-
ғармаларының  екі  томдық  академиялық  толық 
жинағы абайтанудың өзекті мәселелерін қамты-
ған жаңа көзқарастарымен ерекшеленді. «Абай» 
энциклопедиясы  жарық  көрді.  Онан  кейін  де 
жекелеген  ғалымдардың  бірнеше  еңбектері 
абайтану ғылымына қомақты үлес қосқаны елге 
мәлім.  Олардың  қатарында  Ж.Ысмағұловтың 
«Абай:  ақындық  тағылымы»  монографиясын, 
З.Ахметовтің  «Абайдың  ақындық  әлемі»  атты 
монографиясын,  Қайым  Мұхамедханұлының 
төрт  кітаптан  тұратын  «Абайдың  ақын  шәкірт-
тері» атты жинағы мен «Абай мұрагерлері» аты 
зерттеу  еңбегін,  М.Мырзахметұлының  «Абай-
дың  адамгершілілік  мұраттары», «Абай  және 
Шығыс», «Абайтану  тарихы», «Абайды  оқы, 
таңырқа», «Әуезов және Абай», «Абайтану» ең-
бектерін,  тілші-ғалым  Р.Сыздықованың  «Абай-
дың сөз өрнегі», фольклортанушы-ғалым С.Қас-
қабасовтың  “Абай  және  фольклор»,  философ-
ғалым  Ғ.Есімнің  «Хакім  Абай»,  М.Бейсен-
баевтың  «Абай  және  оның  заманы»  зерттеу-
лерін,  Абай  өмірін  зерттеуші-журналист  Б.Са-
паралының «Байшөгел», «Құнанбай қажы» атты 
кітаптарын атауға болады.  
М.Әуезов  Абай  туралы  зерттеу  мақалалары- 
 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011                                                                          43
 
 
нан  бастап  іргелі  еңбектеріне  дейінгі  ғылыми 
еңбек  жолы  әл-Фараби  атындағы  Қазақ  ұлттық 
университеті  филология  факультетінде  өтті. 
Осы  факультет  қабырғасында  жүрген  шағын- 
да  «абайтану»  ғылымының  негізін  қалады. 
М.Әуезовтің  ізін  ала  көптеген  ғалымдар  абай-
тану  ғылымына  өзіндік  қомақты  үлестерін  қос-
ты.  Осы  игі  істің  жалғасы  ретінде  факультет 
жанынан құрылған Абай ғылыми-зерттеу инсти-
туты  аталмыш  ғылымға  өз  үлесін  қосуда.  Абай 
институтының  хабаршысының  әр  санында 
Абайдың  әдеби  мұрасы  туралы  келелі  зерттеу-
лер  жарияланып,  жаңа,  тың  пікірлер  айтыла 
бастады.  Хабаршыда жарияланған Абай шығар-
машылығының  зерттелуінің  революцияға  дейін 
басталғаны  туралы  тың  деректер,  ойшыл,  дү-
ниетанымы  дара, кемел  ақындығы  туралы  соны 
пікірлер,  қара  сөздері  жайындағы  қазіргі  көз-
қарастағы  құнды  пікірлер,  Ақыт  ақынмен,  Ха-
физбен,  Сағдимен  салыстыра  зерттеулер,  оның 
аудармасы  туралы,  сонымен  қатар  Абай  шы-
ғармаларының  аударылу  жайы,  Абай  шығарма-
ларының  діни  сипаты  жаңа  қырынан  қарасты-
рылуы,  Абай  шығармашылығын  тәуелсіздік 
кезеңінде  жаңа  сипатта  зерделеген  зерттеу  ең-
бектерге  шолулар  секілді  көтерген  тақырыпта-
рының әр алуандығымен ерекшеленеді.  
Тұрсынбек  Кәкішев  «Абай  институтының 
хабаршысының» 2010 жылғы  №2  санында 
жарияланған    «Абай  өнері – өсер  сынға  өрелі 
өрнек»  атты  мақаласында  Абай  шығармашы-
лығы  төңкеріске  дейін  де  біраз  жазылғанына 
баса  назар  аударады.  Ғалым  Абай  өлеңдерінің 
шет  тілінде  жарық  көрген  кітаптарда  аталып, 
орыс  зерттеушілерінің  назарын  аударғаны 
туралы  көптеген  мәліметтерді  келтіре  отырып 
дәйектейді.  Т.Кәкішев  келтірген  деректерге 
сүйенсек  Абайдың  ақындығы  туралы 1889 
жылы  Лондонда  шыққан  Джордж  Кеннанның 
«Сібір  және  жер  аудару»  деген  кітапта  аталса, 
А.Алекторов «Дала уалаяты» газетінде Абайдың 
«Күлембайға»  деген  өлеңін  талдайды. 1903 
жылы  «Россия.  Полное  географическое  опи-
сание нашего отечества. Настольная и дорожная 
книга  для  русских  людей»  деген  еңбекте 
А.Н.Седельников  Абайдың  Пушкиннің  «Евге-
ний  Онегинін», «Татьянананың  хатын»  және 
Лермонтовтың  шығармаларын  аударғанына 
айрықша  тоқталады.  Т.Кәкішев  А.Н.Седельни-
ковке  сол  кезде  Ә.Бөкейхановтың  кеңесі  бол-
ғанын  айтады.  Абай  атының  кеңінен  таралуы 
мен  даңқының  асқақтауы  оның  қайтыс  бол-
ғанына  он  жыл  болған 1914 жыл  болғаны  ай-
тылады. Сонымен қатар Абай шығармашылығы 
«Шора»  журналында, «Айқап»  журналында, 
башқұрт  ақыны  Шахизада  Бабичтің,  татардың 
классик  жазушысы  Ибраһим  Ғалимжановтың, 
қазақтың тұңғыш журналисі Нәзипа Құлжанова-
ның,  Нух  Рамазановтың,  Ахмет  Байтұрсынов-
тың  мақалаларында  кеңінен  сөз  болғанын  түрлі 
деректермен дәлелдеп көрсетеді. 
Абай  өлеңдерімен  қоса  қара  сөздері  де  көп-
теген  зерттеу  еңбектерге  өзек  болғаны  белгілі. 
Ақын  қара  сөздерін  кезінде  М.Әуезов  жазылу 
кезеңін  шамалап,  жіктеп  көрсетсе,  Б.Кенжебаев 
қара  сөз  жанрлары  туралы  біршама  пайымдау-
лар  жасап,  ақынның  қай  қара  сөзінде  ғибрат, 
ғақлия, қай сөзінде нақыл сөздер бар екенін айта 
келіп,  Абай  қара  сөздерін: «сын,  сықақ,  сю-
жетсіз  жазылған  көркем  әңгіме,  басқаша  айт-
қанда, көркем проза, көркем публицистика Эссе 
–  жазба» - дейді [1. 143 б.].  Абай  қара  сөздері- 
не  ғалымдар  Х.Сүйіншәлиев,  М.Мырзахметов, 
Ғ.Есім, А.Жақсылықовтар өздерінің түрлі пайым-
дауларымен қалам тербегенінен оқырман қауым 
хабардар.  Профессор  Қ.Мәдібаева  Абай  инcти-
тутының  хабаршысының 2010 жылғы  №2 санын-
да  аталған  ғалымдардың  жанрға  бөлген  тұжы-
рымдарынан  мысалдар  келтіре  отырып,  Абай 
қара  сөздерінің  жанрлық  қырларына  біршама 
тоқталған.  М.Әуезов,  Б.Кенжебаев,  Х.Сүйіншә-
лиевтердің  Абай  қара  сөздерін  жіктеген  тұжы-
рымдарына  өз  тарапынан  баға  береді.  Абайдың 
дін  жайлы  толғаныстарын  тереңірек  бағамдаған 
Қ.Мәдібаева абайтану мәселесіне өзіндік  көзқа-
расымен  келгенін  айта  кету  ләзім.  Профессор 
З.Бисенғали  ақын  қара  сөздерінің  кеңестік  ке-
зеңде  көптеген  дау-дамайға  түскенін  айтады. 
«Бөтен  сөзбен  былғанса  сөз  арасы,  ол – ақын-
ның білімсіз бишарасы» деп толғаған ұлы ақын-
ның қара сөздеріндегі түсініксіз үлгінің астарын 
ашады.  Сонымен  қатар  М.Әуезовтің  ақын  қара 
сөздерін «Абай жолы» эпопеясында қолданғаны 
туралы баян етеді.  
Абай  өлеңдерінің  дені  Алла  Тағала,  Құран 
кәрім  туралы,  қазақ  халқының  исламға  көзқа-
расы  жайлы  болып  келеді.  Алла  Тағаланың 
адамның  ойына  сәуле  түсіріп, «бір-бірінен  бай-
лықпен емес, ақылымен оздырғанда» оған үлкен 
жауапкершілік  жүктегенін  Абай  данышпан  жү-
регімен сезген болатын. Ол Алла Тағаланың қа-
лауымен  білген-түйгеніңді  жан-жағыңа  түсін-
діру  міндеті  еді.  Алған  біліміңді  басқаларға  та-
рату міндеті туралы  Құран кәрімнің  үшінші  сү-
ресінің  білім  туралы  аятында  тайға  таңба  бас-
қандай  анық  сөз  етілген: «...оны  адамдарға  тү-
сіндіріңдер, жасырмаңдар» [Құран 3:187]. Адам-
ның  білген  білімін  өзгелерден  жасырып  қалуы-
ның,  жұрттың  игілігіне  пайдаланбауының  ауырт-
палығы,  жауапкершілігі  болады  [Құран 2:146; 

44
                                                                     
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
283].  Абай  бұл  міндетті  мінсіз  атқарды.  Абай-
дың  бұл  қыры  да  кеңестік  кезеңде  әр  жерде 
тиіп-қашып сөз етілгенмен жабулы қазан күйін-
де  аса  көп  қозғалмаған  тақырып  болатын.  Тек 
тәуелсіздік  алған  жылдардан  бастап  абайтану-
шылар  ақынның  дін  тақырыбындағы  өлеңдерін 
ашық тарқата талдай бастады.  
Зерттеуші-ғалым  Ж.Дәдебаев  Абайдың  дін 
тақырыбына  жазылған  өлеңдерін  Құран  сүре-
лерімен,  пайғамбар  хадистерімен  салыстыра, 
салғастыра  отырып,  әдемі  талдап  өткен.  Пай-
ғамбар  хадистерінің  бірінде: «Кісі  жамандық 
көрсе,  оны  қолымен  түзесін,  оған  әлі  келмесе, 
сөзімен  түзесін,  оған  әлі  келмесе,  жүрегімен 
түзесін» [Бухари]. Бұл хадистегі айтылғандарды 
орындауда  адамның  мүмкіншілігі  жөнінде  ға-
лым: «Жамандықты  түзеу  үшін  кісіде  белгілі 
аумақта  шексіз  билік  болуы  керек.  Башқаша 
айтқанда, жамандықты қолмен түзеуге қолында 
шексіз  билігі  бар  әкімнің  ғана  мүмкіншілігі 
болмақ.  Жамандықты  сөзбен  түзеу  хакімдердің 
құзіретіндегі іс екен. Ал жамандықты жүрегімен 
түзеу  қатардағы  иманды  жандарға  тән  болса 
керек.», - дей  келе,  Абайдың  осы  талаптарды 
қалай  орындады  деген  сұраққа  былай  жауап 
береді: «Абай осы шарттарды келістіріп баяндап 
қана қоймайды, оларды өзінің әлінің келгенінше 
орындайды. Сөзімен де, жүрегімен де. Қолымен 
түзеуге  мүмкіншілігі  шектеулі  болды.  Ақын 
шығармаларындағы  білімсіздікке,  надандыққа 
қарсы  бағытталған  сыншылдық  ұстанымның 
негізінде,  елін  кемелдікке,  толықтыққа  шақыр-
ған  асыл  адамгершілік  мұратының  негізінде 
Құран  аяттарындағы  ақиқаттармен  қатар  Пай-
ғамбар  хадисіндегі  осы  қағидат  жатыр  деп  білу 
орынды» [2. 4 б.].  Абайдың  өлеңдері  мен  қара 
сөздері  Құран  аяттарымен,  Пайғамбар  хадис-
терімен сабақтасып жатқанын ислам руханияты-
нан  хабары  кісі  жазбай  танитыны  анық.  Тіпті 
Құран  аяттары  мен  Пайғамбар  хадистерін  тәп-
сірлеп жатқан тәрізді.   
Абай  не  жазса  да  «алыстан  сермеп,  жүректі 
тербеп»,  сөздің  сөлін  терең  тамырдан  тартып, 
оң-солын  түгел  қамтып,  жүректің  түбіндегі  ой 
мәйегін  айтуға  тырысады.  Және  де  әр  сөзін 
Құран  сөзімен,  Пайғамбар  хадистерімен  түйін-
деп  отырады.  Сондықтан  «Абай  сөздері  жалпы 
адамның  түсінуіне  ауыр  екені  рас.  Бірақ,  ол 
ауырлық  Абайдың  айта  алмағанынан  емес, 
оқушылардың  түсінерлік  дәрежеге  жете  алма-
ғанынан болатын кемшілік. Олай болғанда айып 
жазушыда емес, оқушыда.» [3. 69 б.]   
Абай  халқының  жүрек  көзін  ашу  үшін  көп 
ізденді,  Құранды  ақтарды,  халқыма  керекті  не 
аламын  деп  шығысты  шарлады(шығыс  жұл-
дыздарының  еңбектерін  қарады),  орысты  ау-
дарды, тағы да сол ұлы мақсат үдесінен шығуға 
бар күш-жігерін салды. 
Абайдың  шығармашылығында  өзіндік  орны 
бар, абайдың ақындық шеберлігінің биік белесін 
әйгілейтін  саласы  оның  аудармалары.  Абай  ау-
дармалары туралы кеңестік кезеңде де көптеген 
пікірлер айтылып келгені анық.  
Аудармашы  өзінің  жанына  жақын  шығар-
маны  яки  өзін  тебірентіп,  көңіл  көкжиегін  ке-
ңейткен  шығармаларды  аударатыны  көзі  қарақ-
ты  оқырман  қауымға  белгілі.  Әйтпесе  аударма 
сапалы  болып  шығуы  неғайбыл.  Абай  да  ау-
дарма  жасағанда  кез-келген  шығарманы  аудара 
салмай,  көңілінен  шыққан  әрі  қазақ  халқының 
жүрегіне  жақындайды  деген  өлеңдерді  ғана  ау-
дарғанын байқаймыз. Ақынның шығармашылы-
ғымен  қоса,  аудармашылық  қызметі  туралы  да 
біршама  пікірлер  бір  арнаға  саяды.  Абай  ау-
дармаларына  көптеген  зерттеушілер  жоғары 
баға  беріп,  ақынның  аударматану  ғылымына 
қосқан  қомақты  үлесін  атап  өткен.  М.Дулатов 
Абайдың  аудармасы  жайлы: «Мейлінше  мол 
еңбектенумен орыс тілін үйреніп, орыс әдебиеті-
не  еркін  жетіліп,  достасып  алды.  Лермонтовқа 
үндес... Өлеңдері есіткеннің жүрегін жігерленді-
рерліктей табиғи болып, шығармаларының асыл 
негізі  Лермонтовқа іңкәр болып, орыс әдебиеті-
нің  гүл  шоқтарын  өз  тілінде  сайратқан», - десе 
[4. 91 б.], Ә. Бөкейханов Лермонтовты, Пушкин-
ді  және  Крыловтың  көптеген  мысалдарын  ше-
берлікпен  аударғанын  айтады.  Демек,  Абайдың 
аудармашылық  шеберлігін  зерделеу  Ә.Бөкей-
ханов,  А.Байтұрсынов,  М.Дулатовтардан  бастау 
алып,  бүгінге  дейін  зерттеу  нысаны  болып  ке-
леді.  Абайтану  ғылымының  негізін  салушылар-
дың  бірі  және  бірегейі,  ұлы  жазушы  М.Әуезов 
ақын  аудармасы  туралы: «Көп  өнерінің  бірі – 
Абай  керемет  переводшы  болған.  Переводқа 
шеберлігі  мынадан  білінеді:  кейбір  өлеңдерін 
қазақ  тіліне  аударғандары  өзінің  тән  өлеңінен 
артық деуге болады. Кейбір өлеңдерді, мысалы: 
«Қараңғы  түнде  тау  қалғып», «Тұтқындағы  ба-
тыр», «Кинжал», «Жолға  шықтым  бір  жым-
жырт»  қалыбынан,  мағынасынан  һеш  аудармай 
перевод  еткен.  Кей  жерлерде  сөздің  мағынасы-
нан  ғана  алып,  қазақтың  ұғымына  ыңғайлап 
сырт  пішінін  өзгерткен.  Абай  ақындығының 
еркіндігі сол, кейбір переводты өз өлеңінен асы-
рып,  түрлеп  жіберген.  Мысалы: «Теректің 
сыйы», «Онегиннің хатын», Пушкиннің геройы-
нан  өзгертіп,  тілін  сұлулап  перевод  қылған»,- 
деп  тұщымды  пікір  айтады [5. 68 б.].  Ойы 
ұшқыр,  алымды,  қиялы  шалымды,  сөйлер  сөзге 
келгенде  шешен  де  көсем  Абайға  сегіз  қырлы, 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, № 4(134). 2011                                                                          45
 
 
бір сырлы  деп баға беріп, сол қырының бірі ау-
дармашылық  шеберлігін  жеке  атап  өтеді.  Қа-
зақтың жазба әдебиетінің, оның ішінде аударма-
тануының  басында  Ыбырай  мен  Абай  тұрған-
дықтан  аударматану  ғылымын    сөз  еткен  қай 
ғалым болмасын Абайдан аттап өте алмасы хақ. 
Абай неміс классигі  Гетенің «Жолаушының 
түнгі  жырын»  Лермонтов  аудармасынан  туған 
халқына  қазақ  тілінде  жеткізді.  Лермонтовтың 
немесе  Гетенің  сезім  әлемі  Абайдың  ішкі  сезім 
толқыныстарымен  үйлескендіктен  Абай  осы 
шығарманы аударған секілді. Сондықтан аудар-
ма  түпнұсқаға  жақын.  Осы  үш  өлеңде  ұлы 
ақындардың  ой  мен  сезім  үндестігін  профессор 
Ә.  Тарақ  әдемі  тарқатып  айқындайды.  Ақын, 
шебер  аудармашы  Лермонтов  аудармасын  Гете 
нұсқасынан  озық  десе,  Ә.Тарақ: «Абай  аудар-
масындағы  Гете  өлеңі  тіпті  түпнұсқадан  асып 
түскен.  Аудармашы  мөлдіреген  лириканың  тұ-
нып  тұрған  сырын  сезім  сұлулығымен  астас-
тырып,  жіберген.  Екінші  жағынан  ұлттықөлең 
өлшеміне  түсіріп,  өзіндік  өрнегін  берген,  ыр-
ғағын айшықтап, әуезді әнге айналдырған»,-деп 
ақынның  аударматану  ғылымына  қосқан  өл-
шеусіз еңбегін жоғары бағалайды. [6. 15 б.].  
Абай  шығармаларының  өзге  тілдерге  ау-
дарылуы  жайы  көптен  бері  зерттеушілердің 
назарында екені белгілі. Алайда, ақын шығарма-
сын  аударушы  ақынның  шығармашылық  ше-
берлігімен  иықтаса,  жарыса  отырып  аудармаса 
аударманың  шын  мәнінде  жоғары  деңгейде 
шығуы  қиындау  мәселе.  Оның  үстіне  Абай 
шығармаларын аударған  орыс ақындары қазақ-
тың  салт-дәстүрін,  менталитетін,  сөз  құбылту 
ерекшеліктерінен бойына сіңірмегендіктен Абай 
шығармаларының  аударылуы  көңіл  көншіт-
пейтінін  Абайға  қатысты  жаңалықты  қалт  жі-
бермейтін зерттеушілер жазып жүрді де. 
Зерттеуші-ғалым Ж.Дәдебаев Абайдың Пуш-
киннен,  Лермонтовтан  жасаған  аудармалары 
мен  Абай  шығармаларының  орыс  тіліндегі  ау-
дармасы  арасындағы  ара  қатынас  туралы  дә-
лелді тұжырымдар айтады. Абай шығармаларын 
аудару  мәселесіне  тоқталып,  ақын  өлеңдерін 
аудару  үшін  Абай  деңгейіндегі  кемелденген 
тұлға  дәрежесіне  жету  керектігін  баса  айтады. 
Сонымен қатар Абай өз аудармасында түпнұсқа 
мәтіннің  мағынасына  қалай  қиянат  жасамаса, 
ақын өлеңдерін аударған аудармашылардан сон-
дай  адалдықты,  шеберлікті  талап  етеді.  Абай 
өлеңдерін орыс тіліне аударған аудармашылар - 
М.Дудин,  Ю.Нейман,  Е.Курдаков,  Ю.Кузнецов-
тардың    ит  тартқан  терідей  жұлма-жұлмасын 
шығарғанын, «өмір  құбылыстарын  пайымдауда 
ақындық  кемелдіктің  классикалық  үлгісін  қа-
лыптастырған»  ұлы  ақын  поэзиясындағы  терең 
философиялық,  келелі  ой,  келісті  сурет  орыс 
оқырманына   күзелген, жауыр ат сүйреген, күй-
реген  күйме  секілді  жетуін  ашына  айтады. 
Сонымен қатар оның себебін де түсіндіре кетеді. 
Абайдың ақындық дүниетанымында өз орны бар 
әр  ұғымның  өзгеруі,  бірінің  мәнін  екіншіге 
телінуі  ақынның  философиялық  көзқарасын 
ғана  емес,  ақындық  дүниетанымы  мен  шығар-
машылық  ұстанымын  да  бұрмалауға  әкеліп  со-
ғатынын  түпнұсқа  мен  аударма  мәтіндерін  са-
лыстырулар  арқылы  дәлелдеп  береді.  Абайдың 
«ақыл  мен  жүрек»  жайында  жазылған  өлеңдері 
турасында  ғалым: «Абайдың  философиялық 
көзқарасының  өзегін  өретін  пікірлер  мен  тұ-
жырымдар  жүйесінде  ақыл  мен  жүрек  хақын-
дағы  ойлардың  орны  бөлек.  Оларды  басқаша, 
бұрып,  бұрмалап  түсіндіру  ақынның  ойлау 
жүйесіне,  танымына,  көзқарасына,  даналық 
тұлғасына көлеңке түсірумен пара-пар болмақ», 
-дейді  де,  ұлы,  ойшыл  кемеңгердің  «ақыл,  жү-
рек»  хақындағы  өлеңдерінің  терең  мағыналы 
құндылығына  аудармада  селкеу  түскенін  ашып 
айтады [7. 8 б.].  
Абай  шығармалары  қазақтың  тіршілік,  өмір 
құбылыстарымен  біте  қайнасып  жатқандықтан 
оны аудару, оның «сырты күміс, іші алтын» сөз 
кестесін тану, пайымдау, бағалау, оны басқа тіл-
ге Абайша жеткізу кез келген аудармашыға атан 
түйе  көтере  алмайтын  жүк,  басқа  сөзбен  айт-
қанда көп ізденісті, білім мен білікті талап етеді. 
Ж.Дәдебаев аталған абайтану ғылымы мен Абай 
өлеңдерін  аудару  жауапкершілігі  жөнінде: «Қа-
зақ  әдебиеттануында  Абайдың  ақындық  дана-
лығын  зерттеу  мен  зерделеудің  өз  тарихы  бар. 
Бұл  бағытта  жасалған  жұмыстар  аз  емес.  Абай-
тану  ғылымының  өзі  жеке  сала  болып  қа-
лыптасты.  Алайда  Абайдың  ақындық  өнерінің 
шегі  мен  шетіне  жету  қандай  қиын  болса, 
абайтануда да шет пен шек болуы мүмкін емес. 
Абайтану – үнемі  даму,  кемелдену  үстіндегі 
ғылым.  Абайдың  шығармашылық  мұрасын, 
даналық тағылымын зерттеу мен зерделеу осын-
дай  көп  қырлы,  көп  деңгейлі,  күрделі  құбылыс 
болғанда, оны аудармашылардың тану деңгейіне 
қойылатын  талаптар  да  үлкен  екені  даусыз. 
Сондықтан Абайды, алдымен, тану қиын, сонан 
кейін  аудару  қиын.»,-  дейді [7. 8 б.].  Абайтану 
ғылымының  бір  саласы  болып  табылатын  Абай 
өлеңдерінің  аудармасы  төңірегінде  осындай 
біршама  пікірлердің  астарында  Абайды  әлі  де 
терең  зерттеу  мен  зерделеудің  қажет  екені  мен 
мұндалайды. 
Қорыта келе абайтану ғылымы еліміз тәуел-
сіздік  алған  жылдары  ғана  коммунистік  идео-

46
                                                                     
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
логия ұстанған қатаң қағидалардың тар шеңбері-
нен  шығып,  ой  еркіндігі  мен  сөз  еркіндігінің 
арқасында  жаңа  бір  белеске  көтерілді.  Оған 
тәуелсіздік жылдарында  жарық көрген ғылыми 
зерттеулер дәлел бола алады. Соның бір айғағы 
ретінде  Абай  институтының  хабаршысында  жа-
рияланған мақалаларды атауға болады.  
______________
 
1.  Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. – Алматы, 1986. – 
400 б. 
2.  Дәдебаев  Ж.  Абай  және  Құран // Абай  институты-
ның хабаршысы. – Алматы, 2010. №5. 3-13 бб. 
3.  Байтұрсынұлы  А.  Қазақтың  бас  ақыны//  Абай 
институтының хабаршысы. – Алматы, 2010. №4. 6-10 бб. 
4.  Дулатов  М.  Ибраһим  ибн  Құнанбаев//  Абай  инсти-
тутының хабаршысы. – Алматы, 2010. №5. 91 б. 
 
 
5.  Әуезов  М.  Абайдың  өнері  һәм  қызметі // Абай 
институтының  хабаршысы. – Алматы, 2010. №6. 67- 
69 б. 
6.  Тарақов М. Гете – Лермонтов – Абай: ой мен сезім 
үндестігі//  Абай  институтының  хабаршысы. – Алматы, 
2010. №5. 13-15 б. 
7.  Дәдебаев  Ж.  Абайдың  ақындық  дүниетанымы// 
Абай  институтының  хабаршысы. – Алматы, 2010. №3.  
3-12 бб. 
* * * 
В  статье  рассматривается  обсуждение  литературных 
дискуссий  о  проблемах  абаеведения,  опубликованных  в 
Вестнике Института им. Абая. 
* * * 
In this article some problems of Abai study and the 
materials published in “the Vestnik of Abai institute” are 
analyzed.  
 
 
 

жүктеу/скачать 5,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: