Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ

 
165 
(М.Әуезов).  Жолдас  өкіл,  Дәлірбайдың  арызын  тыңдаймыз  ба,  әлде 
жиылыстарыңызды өткізесіз бе?- деді біреу (Б.Майлин). 
Интонация  қызметінің  артуы  да  құрмалас  сөйлем  құрамында 
ерекше:  Ахмет,  сіз  айтыңызшы,  бұл  неғылған  ғажап  планета? 
(Б.Соқпақбаев).  Интонацияның  амалдық  қызметі  салаласқан 
бірліктерде  (салалас  тіркестер  мен  салалас  құрмалас  сыңарлары) 
барынша  кең  де,  сабақтасқан  бірліктерде  (сөз  тіркесі  мен  сабақтас 
сыңарлары) мейлінше кем.  
Сонымен, сөз бен сөзді байланыстыруға дәнекер болатын амалдар 
– жалғаулар, шылаулар, сөздердің орын тәртібі және интонация. Бұл 
амалдар  жоғарыда  айтылған  синтаксистік  тәсілдердің  ішкі  бірліктері 
болып табылады, ал тәсілдер синтаксистік құралдың құрамынан орын 
алады.   
Интонация  амалының  синтаксистік  тұлғаларды  байланыстырып 
отырудағы 
қызметі 
әлдеқайда 
кең. 
Интонациялық 
қызмет 
синтаксистік  компоненттер  арасын,  яғни  құрмалас  сөйлем 
сыңарларын  байланыстыруы  айқын  ашылған.  Сондай-ақ,  тең 
дәрежеде  тұрған  синтаксистік  бірліктер  бұл  байланыс  құралына  жиі 
жүгінеді.  Ал  жеке  сөзтұлғаларын,  нақты  айтқанда,  сөз  тіркесі 
сыңарларын  байланыстыруын,  көрсету  жетіспейді.  Мұндайда  ол 
сөйлем ішіндегі екі негізгі сөздік тұлға қасиетіне сүйенеді. Ол негізгі 
сөздік  тұлғалар  –  сөйлемнің  іс-әрекетін  білдіретін  сөз  -  баяндауыш 
пен  сол  іс-әрекеттің  иесі  болып  табылатын  сөз  -  бастауыш.  Және 
олардың,  мағыналық  қиысуды  есептемегенде,  ІІІ  жақтағы  есім 
сөздердің арасында болатындығын ескерген жөн.  
Орын тәртібі амалы қазақ тілінде жалғаусыз келетін сөзтұлғалар 
арасында  болады.  Ал  жалғаусыз,  орын  тәртібі  амалына  бағына 
байланысқан сөздер тобының орналасу реті тұрақты. Олардың орнын 
ауыстырып  айтуға  келмейді.  Ауыстыра  қалған  жағдайда,  сөзаралық 
синтаксистік қатынас өзгереді, болмаса мүлдем мағынасыздық туады: 
Біздің жоғарғы жағымызда бір топ қыз-келіншектер су бетінде 
асыр салып жүр еді (Ә.Нұршайықов). 
Шылаумен  келген  тіркесімдер  де  орын  тәртібі  амалымен 
байланысқа  түседі.  Себебі  септеулік  шылаумен  келген  сөз  алдыңғы 
сөзімен  бір  бірлікке  жымдасып,  түйдекті  тіркес  жасайды  да, 
түйдегімен  келесі  сөзбен  байланыстыру  қызметі  орын  тәртібі  болып 
келеді.  
Шылау  амалы.  Әдетте,  шылаудың  екі  түрі  жеке  сөзтұлғаларды 
байланыстырады. Жалғаулық шылаулар бір жағынан, тең дәрежедегі 
тілдік  бірліктерді  байланыстырса,  екінші  жағынан,  бір-біріне 
бағынышты  тілдік  бірліктер  аралығында  қызмет  атқарады.  Отан 
соғысы үшінші жылға аяқ басып, Курск пен Орел майданында үлкен 

 
166 
шайқастың жүріп жатқан кезі еді. Мұным анама ұнайтын, өйткені 
ол  мені  пысық  болсын,  тіршіліктің  ыстық-суығына  көнсін  деп 
ойлайтын  (Ш.Айтматов).  Мысалда  сөйлем  ішіндегі  сөздер  (Курск, 
Орел)  мен  жеке  сөйлемдерді  байланыстыруға  жалғаулық  шылаулар 
қатысқан. 
Екінші жағдайда септеуліктер  екі түрлі қызметте жұмсалады:  
Бірінші қызмет – қосымшалық қызмет. Бұл қызметтегі шылаулар 
өзінің  алдында  тұрған  сыңардың  барыс,  шығыс,  көмектес  септік 
жалғауларының  бірінде  тұруын  қалайды.  Демек,  түйдекті  тіркес 
жасаудың амалы ретінде жұмсалады: Ол екеуі де ертеден қара кешке 
дейін колхоз жұмысында (Ш.Айтматов).  
Сонымен, сөз бен сөзді байланыстыруға дәнекер болатын амалдар 
– жалғаулар, шылаулар, сөздердің орын тәртібі және интонация. Бұл 
амалдар  жоғарыда  айтылған  синтаксистік  тәсілдердің  ішкі  бірліктері 
болып табылады, ал тәсілдер синтаксистік құралдың құрамынан орын 
алады. 
Ғалым 
Б.Шалабай 
синтаксистік 
құрал 
қатарына 
морфологиялық,  лексикалық,  синтаксистік,  фонетикалық  түрлерді 
жатқызады және олардың қызметін нақты да айқын түрде дәлелдейді
. 
 
Осылардың 
ішінде 
сөзтұлға 
бірліктерін 
байланыстыруда 
морфологиялық,  синтаксистік,  ішінара  фонетикалық  құралдың 
қызметі басым болып келгенімен, лексикалық құрал көрінісі солғын, 
тіпті  болмайды.  Оның  себебі  де  түсінікті.  Бұл  құрал  қызметіндегі 
бірліктер  «Күрделі  синтаксистік  тұтастық  және  құрмалас  сөйлем 
құрамындағы жай сөйлемдерді байланыстырады». 
 
1.5 Синтаксистік форма 
 
Синтаксистік  форма  деген  атау  тіл  білімінде  соңғы  уақытта 
аталып  жүр.  Тілдің  синтаксис  ғылымында  да  өзіне  тән  қалыптасқан 
синтаксистік  формалар  бар  екені  ғылымда  дәлелденді.  Мысалы, 
сөйлем  мүшелерінің  бес  түрінің  арнаулы  көріну  формасы  бар: 
бастауыш  атау  тұлғада  не  тәуелдік  тұлғада  тұрады,  баяндауыш 
етістіктен не есімдерден жасалып, рай, жақ, шақ формасында тұрады, 
толықтауыш  септіктердің  формаларын  қабылдайды,  анықтауыш  ілік 
септік формасында не сын есім я  есімше  формаларында  тұрады,  ал 
пысықтауыш  қимылдың  сапасын  білдіріп,  үстеу  сөздердің 
формаларын қабылдайды. Бұлар бұрын морфологиялық формалар деп  
аталса,  ал  синтаксис  саласында  сөз  тіркесін  не  сөйлемнің 
синтаксистік мағынасын  туғызатындықтан,  синтаксистік  формалар 
деп  аталады.   

 
167 
Сол  сияқты,  болымды,  болымсыз  сөйлемдер,  сұраулы,  лепті, 
хабарлы  сөйлемдер  де  белгілі  синтаксистік  формалар  арқылы  өзара 
ажыратылады.  
Ол - синтаксистік формалар – интонация,  модальдық  формалар,  
болымсыз мағына туғызатын ма, ме, ба, бе,  па,  пе  жұрнақтары  мен  
бар,  жоқ,  емес  т.б.  Ендеше,    синтаксистік  форма  дегеніміз  -  белгілі 
синтаксистік  бірліктерді  қалыптастыратын,  құрайтын  амалдардың 
көрінісі. 
Кейбір еңбектерде түбір күйіндегі сөздерді де синтаксистік форма 
ретінде  қарайтыны  бар.  Оның  дәлелі:  сөз  өзінің  лексикалық, 
морфологиялық сипатына қарай белгілі синтаксистік  қызметке бейім 
тұрады.  Сын  есім  негізінен  анақтауыш,  баяндауыш  қызметіне  бейім, 
үстеу пысықтауыш қызметіне бейім, т.т. Сөз тек лексикалық единица 
ғана  емес,  ол  грамматикалық  та  единица.  Осы  грамматикалық 
сипатына сай сөздер сөз табына топтасады. Сөздердің грамматикалық 
сипатының  бір  қыры  олардың  қандай  синтаксистік  қызметке  бейім 
болуынан көрінеді. Сондықтан да сөздердің өз бойында синтаксистік 
форма  боларлық  сапа  бар  дейміз.  Синтаксистік  форма  негізінен 
морфологиялық  тұлғаларға,  формаларға  сүйеніп  құралады.  Мысалы, 
сөздердің  тіркесуі  көбіне  зат  есімдердің  септік  жалғауларына 
сүйенеді, баяндауыштың формалары етістіктің шақ, жақ тұлғаларына 
негізделеді: бардым, бардық.  
Бірақ синтаксис аясында құралатын формалар сөздердің өзіне тән 
морфологиялық  тұлғаларға  ғана  сүйеніп  құралмайды,  синтаксисте 
морфологиялық  тұлғалар  өздігінше  жұмсалып,  тек  синтаксиске  ғана 
тән  формалар  құрайтыны  көп.  Мысалы,  Жүрсеші  (Отырып  алып 
жүрсеші). Келмек түгіл келеді. Шөп қалың еді.  
Шындығына  келгенде,  көп  морфологиялық  тұлғалар  алдымен 
сөздердің  синтаксистік  қызметінің  қажетімен  пайда  болған 
амалдардың негізінде құралған:  айтқан  жоқ, айтарым  жоқ. 
Сол  сияқты  септік  жалғаулар  да  зат  есім  сөздердің  синтаксистік 
жұмсалуына сай қалыптасып морфологиялық формаға айналып отыр. 
Морфологиялық  формалардың    синтаксис  үшін  қызмет  етпей,  тек 
сөздің мағынасын, түрін құбылту үшін жұмсалатыны бар. 
Ал  бір  қатар  қосымшалар  -  морфологиялық  тұлғалар  -  тек 
синтаксистік конструкциялар құрау үшін ғана жұмсалып жүр: Жүргісі 
келді,  Жүргім  келеді,  Алмасы  бар  ма?  –ғы,  -гі,  -ма,  -ме  бір  кезде 
етістектен  зат  есім  тудыратын  өнімді  жұрнақ  ретінде  жұмсалса  ( 
сүргі,  бұрғы,  қойма),  қазір  олар  негізінен  синтаксистік  формалар 
тудыру үшін жұмсалып жүр. 
 
 

 
168 
1.6 Синтаксистік мағына 
 
Синтаксистік мағына – грамматикалық  абстракция сапасындағы 
мағына.  Ол  сөз  бен  сөздің,  синтаксистік  бірліктердің  арасындағы 
абстрактылы,  жалпылық  сипаттағы  қатынасты  білдіреді.  Мәселен, 
Қалаға, көлге мекендік бағытты білдірсе, кеттің – мезгілдік, жақтық 
қатынасты білдіреді. Ол - инженер дегенде субъект пен предикаттық  
заттың арасындағы қатынас көрсетіледі. Бала жас десек, субъект пен 
предикаттың  сапасын  білдіреді.
 
 
Синтаксистік  мағына  –  синтаксистік  категориялар  мен 
құралдардың  ішкі  мазмұны.  Екі  тілдік  бірліктің  байланысуынан 
белгілі  бір  мағына  туындайды.  Мысалы,  ағаш  сөзі  жеке  тұрып 
лексикалық мағына береді. Ал өсті сөзін тіркестірсек, екі сөздің өзара 
қарым-қатынасынан 
басқа 
көмекші 
грамматикалық 
мағына 
туындайды.  Синтаксистік  мағынаны  да  синтаксистің  әр  саласынан 
табуға  болады.  Сөзтұлға  синтаксисіндегі  салаластық  тіркес 
мағыналық топқа ажырайды. Салаласа байланысқан топтар  – шылау, 
интонация 
арқылы 
байланысқан, 
ыңғайластық, 
талғаулық, 
қарсылықты,  т.т.б.  қатынастағы  сөздер  тобы  болады
.
  Демек,  салалас 
байланысуда  сөздердің  ыңғайластық,  қарсылықты,  кезектестік  және 
талағаулықты  мәндері  кездеседі.  Бұл  тұрғыдан  синтаксистік 
қатынастың  синтаксистік  мағынамен  ұштасатындығын  байқаймыз: 
Шынын  айтсақ,  Тарастың  қазақ  жеріндегі  өмірі,  қазақ  даласында 
жасаған  ісі,  қалдырған  еңбегі,  қазақ  халқына  деген  кіршіксіз 
махаббаты  –  нағыз  поэма  еді  (Ә.Дербісәлин).  Сөйлемдегі  өмірі,  ісі, 
еңбегі, махаббаты сөзтұлғалары ыңғайластық мағынада тұр.  
Синтаксистік  мағына  сөз  тіркестерінің  арасында  да  болады. 
Предикаттық  емес  қатынас  анықтауыштық,  толықтауыштық  және 
пысықтауыштық болып жіктеліп, аталған қатынастардан ішкі мағына 
өрбиді.  Ол  анықтауыштық  қатынасқа  байланысты  сын-сапа, 
меншіктік,  сандық,  ал  толықтауыштық  қатынастан  нысан,  бағыт, 
мекен  сияқты  мағыналар  туындайды.  Бағыттық,  мекендік,  мезгілдік, 
сын-қимылдық,  шарттылық  мағынаның  жан-жақты  бейнеленуі 
пысықтауыштық  қатынастан  көрінеді.  Синтаксистік  мағына  сөйлем, 
оның  ішінде  құрмалас  сөйлем  синтаксисінде  тіпті  жиі  орын  алады. 
Шартты,  қарсылықты,  себеп-салдар,  түсіндірмелі,  салыстырмалы 
сияқты мағыналық топтар құрмаластың барлық түріне сәйкес келеді. 
Ал  мезгілдес,  кезектес,  талғаулы  мағыналық  топтары  салалас 
құрмалас  сөйлемнің  қатарынан  танылса,  амал,  мезгіл,  үлестес  деген 
мағыналық топтарды сабақтас құрмалас сөйлем жинақтайды.  
Мәтін  көлеміндегі  синтаксистік  мағыналар  қазақ  тіл  білімінде 
арнайы  зерттеуге  түскен  жоқ.  Дегенмен  сөйлемдер  аралығынан 

 
169 
туындайтын  мағыналар  мән-мәтіндік  құрылымға  негізделген 
қатынастарды  білдіре  алады.  Сонымен,  синтаксистік  тармақтардың 
ішкі бөлшектеріне өлшем бола алатын ең негізгі заңдылықтар ретінде 
синтаксистік  байланыс,  синтаксистік  форма,  синтаксистік 
қатынас және синтаксистік мағына саналады. Олар әр бөліктің одан 
әрі даму үрдісін бағалайды.   
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
1.Хасанова  С.,  Әбдіғалиева  Т.,  Қасабекова  Қ.,  Шалабаев  Б.,  Кестелі 
грамматика. – Алматы: 1996. 156-б., 174-177бб. 
2.Исаев С. Қазақ тілі жайлы ойлар. – Алматы, 1997. 213-б. 
3.
 
Қазақ тілі. Энциклопедия. – Алматы: Қазақстан даму 
институты,1998. 30-б. 
4.
 
Аблақов Ә. , Исаев С., Ағманов Е. Қазақ тілінің сөз тіркесінің 
дамуы мен лексикалану процесі. – Алматы: Санат, 1997. 56-б. 
5. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің жоғарғы курсы. – Алматы: “Қазақ 
университеті”, 1999. 50-б. 
6.
 
Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. – 
Алматы: Санат , 1994. 41-б. 
7.
 
Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. – 
Алматы: Қазмемоқупед баспасы, 1961. 22-б.                                           
8.
 
Байтұрсынов А. Тіл тағлымы. – Алматы: Ана тілі , 1992. 263-б. 
9.
 
Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Мектеп, 1983. 10-б. 
10.Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. Сөз тіркесі мен жай сөйлем 
синтаксисі. – Алматы, 1992. 
11. Әмір Р. Жай сөйлем синтакксисі. – Алматы, 1983; 1998; 2002. 
12. Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. – Алматы, 1995. 
13. Қазақ грамматикасы. – Астана, 2002. 
Б
ЕКІТУ ТАПСЫРМАЛАРЫ
: 
1-тапсырма.  Мәтінді  оқып  шығып,  сөйлемдегі  сөздердің 
байланысын  анықтаңыздар.  Әр  сөйлемде  сөздер  бір-бірімен  қандай 
тәсілдер арқылы байланысқан (жалғаулар, шылаулар, орын тәртібі, 
интонация)?  
1.  Жоғалды  көзден  ұшып  құлын  күнім,  Көнерді  жұлым–жұлым 
бел  бетім  де.  (Б.Серікбайұлы)  2.Ауылдан  безіп,  басы  ауған  жаққа 
кетер еді, бірақ тумай жатып күнәға батқан  бейкүнә нәрестемен кімге 
сияды?  (Б.Тілегенов)  3.Жаңа  уақыттың  әдеби  даму  жетекшісі  роман 
болып  отыр,  себебі  ол  тың    дүниенің  қалыптасу  тенденциясын  өзге 
жанрдан артық бере алатын жанр. (Н.Қалқа) 4.Жер мен жердің, ел мен 
елдің  ара  жігін,  бір–біріне  деген  ықылас  пейілін,  я  болмаса  жақсы 
көру,  жек  көру  сезімін  жылдар  бойғы  тәжірибемен  болжап  білуге 
болар  еді.  (Д.Досжан)  5.Менің  саған  деген  ниетім  адал  еді,  сен  де 
маған  кек  тұтпа,  жамандық  тілеме.  (Б.Тілегенов)  6.Көңіл  шіркіннің 

 
170 
көк дөнені біресе Кентауға, біресе Тесіктасқа жетіп–ақ барады. (Есен 
Байту.)  7.Жақсының  жақсылығын  айт,  нұры  тасысын,  Жаманның 
жамандығын  айт,  құты  қашсын.  (Мақал)  8.Көркем  сөздің  алыбы 
Абайдың  кемеңгерлігіне  барынша  әсер  еткен,  бірақ  кешегі  таптық 
идеализмнің  өктем  заманында  көлеңкеге  ысырылып  қалған 
Құнанбайдың ұлылығы отан тарихында әлі лайықты орын алған жоқ. 
(Ж.Қасымбаев)  9.  Қаны  ата-анасынікі  болғанмен,  жазушы  рухани 
құбылыс  ретінде  өз  ұлтының    перзенті  (С.Елубай)  10.  Кімде-  кім  өз 
ісін  және  өзі  мен  Алла  тағаланың  арасындғы  қатынасты  Алланың 
қалауына сай етсе, онда Алла Тағала оның халықпен арақатынасын да 
оның  ризашылығына  сәйкестендіреді.  (Пайғамбар  хадистерінен) 
11.Аялағың егер келмесе мені, аяулым, Жүрегім парақ, қолыңа ал да, 
жырта  сал.  (Е.Жұматайұлы)  12.Ұйымдастыру  қабілеті  жоғары 
болғандықтан,  бас  директор  оған  көп  жағдайда  үлкен  сенім  арта 
алады.(Газеттен)  13.Өткен  өмірдің  елесі  қызықтырғандай,  балалық, 
жастық шағын еріксіз есіне алып еді. (Т.Серғазы.) 14.Үлкенді сыйлап 
өскенмен,  сақалдының  сөзін  жөні  келсін,  келмесін,  тегіс  тыңдай 
бермейтін  қазақ  жағы  қайран  қалып,  жастар  жағасын  ұстады. 
(Б.Тілегенов.)  15.Ішкі  жан-дүниесі  күйіп-жанып  күл  боп  біткендей, 
өңі сынып, үн-түнсіз  шай ішті. Басындағы бөрік секілді, қалың қара 
шашы жатқызуға келмей, тіп-тік болып ұйыса біткен. (І.Есенберлин.)  
2-тапсырма.  Төмендегі  үзінді  бойынша  сөйлемдегі  байланысқан 
сөздердің 
синтаксистік 
қатынасын, 
синтаксистік 
тәсілін 
табыңыздар.  Синтаксистік  форма  мен  синтаксистік  мағынаның 
жасалу жолын ажыратыңыздар. 
1.Әлиханның  әдебиеттануға  қатысты  мұрасын  эстетикалық 
тұрғыдан  саралағанда,  мына  жайды  ескерген  абзал:  ол  -  ел  зәрулігін 
шешу үшін қайраткер де, қаламгер де болды. (Таңшолпан. 2002.№5). 
2.Бізді  өмірде  кездесетін  кедір-бұдырлар  ешбір  мойыта  алмайды, 
өйткені  біздің  өміріміздің  тірегі    күнделікті  болатын  ұсақ-түйектің 
бәрінен  жоғары  туған  іс  үшін  жұмыс  істеуде  болып  отыр. 
(Ф.Э.Дзержинский.)  3.Ешкімге  күнім  түспейді  деп  кеудесін  керген 
адам  қатты  қателеседі,  бірақ  өзгелер  менсіз  күнін  көре  алмайды  деп 
кердеңдеуші  адам  одан  да  бетер  қатты  жасайды  (Ф.Ларушфуко.)  4. 
Әркім  өз  тілін  министр  немесе  президент  болу  үшін  білмейді,  өз 
ұлтын сүйгендіктен және өзінің қарадай жойылып кетуіне жол бермеу 
үшін  біледі.  (Ә.Кекілбаев.)  5.  Жақсыменен  дос  болсаң,  Алдыңнан 
шығар  елпектеп...  Жаманменен  дос  болсаң,  Сыртыңнан  жүрер 
өсектеп.  (М.Өтемісұлы.)  6.Адамға  әсемдік  сезімін  дарытпайынша, 
одан нағыз азамат шығара алмайсыз. (Р.Тагор.) 7. Бар ғұмырын күйкі 
тірлік күйбеңіне  бағыштап,  туғалы  аядай  ауылдан  қарыс  қадам  алыс 
шығып көрмеген, құмырысқа илеуіндей құж-құж қайнап жатқан күллі 

 
171 
әлемдегі  қауырт  тіршіліктен,  төрткүл  дүниедегі  қым-қуыт  саяси 
талас-тартыстардан  мүлде  бейхабар,  үйкүшік,  бұйығы  біреулер  ме 
деп,    әлдекімнің  бізге  аянышты  көзбен  қарамауы  мүмкін  емес. 
(З.Жұманбай.) 8.Кей сөздің асылы шақпақ тасқа шаққандай боп, әсем 
сөйлем ішінде ұшқындап, от төгіп тұратын шағы бар. (М.Әуезөв.)  9. 
Қанша  бас  болса,  сонша  ақыл  болады.  Қанша  жүрек  болса, 
махаббаттың  да  осынша  түрі  болады.  (Л.Н.Толстой.)  10.Менмендік 
қарыздар  болғысы  келмейді,  өзімшілдік  қарызын  өтеуді  білмейді. 
11.Кейбіреулердің  кемшіліктері  өздеріне  жарасады,  ал  енді 
біреулердің жақсы қасиеттерінің өзі оғаш көрініп тұрады.  12.Әдетте, 
бақыт 
бақыттының 
иығына 
келіп 
қонады, 
бақытсыздық 
бақытсыздардың  басын  шыр  айналдырады.  13.Адамдарға  әр  қилы 
тағдыр  бұйырғанымен,  сәттілік  пен  сәтсіздіктердің  аралас  түсуі 
жағдайды  біршама  теңестіргендей  болады.  14.Ақылы  аздар  азғана 
өкпенің өзіне шат-шәлекейі шығып әуре болады,  ақылы мол адамдар 
бәрін көре біле ренжімейді. 15. Жастар алғаш рет ел алдына шыққан 
кезде  ұяңдық  көрсетсе,  рабадайсыздық  танытса  да  артық  емес: 
мінездегі  әсіре  сенімділік  пен  әсіре  еркіндік,  әдетте,  озбырлыққа 
айналып кетуі мүмкін.  
 
3-тапсырма. Бекіту сұрақтары 
1.  Синтаксис  ғылымы  туралы  түсінік  және  оның  зерттеу 
объектілері мен салаларына нелер жатады? 
2.  Сөйлем  –  ең  басты  грамматикалық  единица.  Сөйлемге  тән 
басты белгілерді ата? 
3.  Қазақ  тілі  синтаксисінің  революцияға  дейінгі  зерттелу  жайы 
(П.М.Мелиоранский,  Н.И.Ильминский,  т.б.  орыс  ғалымдарының 
еңбектері). 
4.  Синтаксис  саласының  революциядан  кейінгі  кезеңдегі 
зерттелуі  (А.Байтұрсынов,  Қ.Жұбанов,  Н.Сауранбаев,  С.Аманжолов, 
М.Балақаев, т.б. ғалымдар еңбектерінің маңызы).  
5. Қазақ тіл біліміндегі синтаксистік қатынас  
6. Қазақ тіліндегі синтаксистік мағына мен форманың көрінісі 
4-тапсырма. Бекіту тестісі 
1.Тілдегі модальдік пен предикаттылық құбылыстарымен тығыз 
байланысты  тіл-тілдердің  барлығында  бар,  тілдік  бірліктерге 
жататын сөздер тобы? 
А) Модаль сөздер. В) Сөйлем мүшелер. 
С) Модальдық қатынас. Д) Модальдық категориялар 
2.Синтаксис зерттеу обьектісінің сипатына қарай нешеге 
бөлінеді? 
А) 4. В) 5. С) 2. Д) 3 
3.Синтаксистің зерттеу обьектісі дегеніміз не? 

 
172 
А) Сөз және сөйлем. В) Морфема. С) Грамматикалық форма 
Д) Түбір мен қосымша 
4.Сөз формасының синтаксистік мүмкіндіктерін синтаксистің 
қай саласы қарастырады? 
А) Сөз және сөйлем формасының синтаксисі.  
В) Мәтін синтаксисі. С) Сөйлем синтаксисі 
Д) Сөз тіркесі синтаксисі 
5.Сөйлемдегі және қарым-қатынас жасаудағы синтаксистің ең 
ірі бөлімі? 
А) Мәтін синтаксисі 
В) Сөйлем және сөз тіркесі синтаксисі 
С) Сөйлем синтаксисі. Д) Сөз тіркесі синтаксисі 
6. Тілдің қарым-қатынас жасаудағы маңыздылығы мен 
коммуникативтік қызметін анықтайтын синтаксистің бөлімі? 
А) Сөйлем синтаксисі. В) Мәтін синтаксисі 
С) Сөз тіркесі синтаксисі. Д) Сөйлем және сөз тіркесі синтаксисі 
7.Синтаксис сөзінің грек тілінен аударғандағы мағынасы 
қандай? 
А) Құрау, біріктіру. В) Түбір. С) Жұрнақ. Д) Жалғау 
8.Тілдің ойды білдіретін ең кіші бөлшегі 
А) Сөйлем. В) Сөз. С) Дыбыс. Д) Әріп 
9.Сөйлем қалай құралады? 
А) Сөздердің грамматикалық байланысқа түсуі арқылы 
В) Сөздердің лексикалық байланысқа түсуі арқылы 
С) Сөздердің морфологиялық байланысқа түсуі арқылы 
Д) Түбір мен қосымшаның бірігуі арқылы 
10. Қазақ тілінде сөйлемдегі сөздер неше түрлі тәсіл арқылы 
байланысады? 
А) 4. В) 5. С) 3. Д)  2       
 
 
2. ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ СӨЗТҰЛҒА СИНТАКСИСІ 

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: