Сөз тұлға синтаксисінің қалыптасуы

 
173 
амал-тәсілге  бағынады.  Синтаксистік  амал-тәсіл  екі  тілдік  бірліктің 
байланысу түріне (формасы) әкеледі. Олар тілде бес түрлі:   қабысу, 
матасу жанасу, меңгеру, қиысу. Аталған екі синтаксистік тұлға (амал-
тәсіл және байланысу түрлері) сөз тіркесінің нысаны емес. Егер олай 
болса, сөз тіркесінің амал-тәсілдері, сөз тіркесінің байланысу түрлері 
болып шығар еді. Бұл дегеніңіз – кемі төрт толық мағыналы сөздердің 
бір-бірімен  грамматикалық  байланысы.  Сондықтан  сөзтұлға 
синтаксисі  ойдан  құрала  қалған  жоқ.  Тілде  бар  тілдік  бірліктер 
жиынтығынан,  демек,  синтаксистік  амал-тәсіл  мен  сөздердің 
байланысу түрлерінен туындады. 
Қазақ  тілінің  оқу  құралдарында,  ғылыми  зерттеулерінде 
синтаксис бөлімі сөз тіркесі және сөйлем болып сараланды. Тек 1996 
жылы  авторлар  ұжымы  құрастырған  «Кестелі  грамматика»  оқу 
құралында  синтаксис  ғылымы  төрт  салаға  жіктелінген.  Ғалым 
Б.Шалабаев  оның  алғашқысын  сөз  және  оның  формасының 
синтаксисі  деп  атаған.  Және  оны  «…белгілі  бір  тұлғадағы  толық 
мағыналы  сөздің  өзі  сияқты  басқа  бір  сөзді  бағындыра  алатын 
қасиеттерін,  олардың  сөз  тіркестері  мен  сөйлем  құрамында 
қолданылуын, қызмет ету жағдайларын зерттейді» - деген.  
Сөзтұлға атауының тілімізде қолданылуы бірінші рет емес, ол, ең 
алдымен,  сөзжасамдық  нысан  ретінде  белгілі  болды.  Тіліміздегі 
сөздер  морфологиялық  құрамы  жағынан  біркелкі  емес,  әр  түрлі. 
Сөздердің  ішінде  жалаң  түбір  сөздер  де,  жұрнақ  арқылы  жасалған 
туынды  сөздер  де,  екі  түбірден  біріккен  сөздер  де,  екі    түбірден 
қосарланып  жасалған  сөздер  де,  бірнеше  түбірдің  тіркесуі  арқылы  
жасалған  құрама  сөздер  де,  бірнеше  түбірден  қысқарып  құралған 
сөздер де бар.    
Сөзтұлғаның  синтаксиске  қатысы  туралы    ғалым  М.Серғалиев: 
"Сөз  тұлғасы  екі  жағдайда  қолданылады:  1)  Нақтылы  бір  сөзге 
байланысты  (жатырмын,  күледі,  т.б.);  2)  Кез  келген  сөз  байланысы 
және  біртекті  өзгеріс  ретінде  танылады».  Мысалы,  сын  есімнің 
салыстырмалы  шырай  тұлғасы,  өткен  шақ  тұлғасы    сөзтұлға    деген  
бір тілдік аталыммен  аталады.   
Алғашқы  тілтанымпаз  А.Байтұрсынов  синтаксистің  сөйлем 
жүйесіне  ерекше  мән  берген.  С.Аманжоловтың  талдауларынан 
сөзтұлғалық  белгідегі  бірліктердің  қатынасын  екшеп  алуға  болады. 
Қ.Жұбанов  күрделі  сөз  түрлерінің  жасалуы  мен  синтаксистік 
қызметін  сөз  етсе,  Н.Сауранбаев  синтаксистік  құрал  түрлерін 
барынша  таратты.  Орыс  тіл  білімінде  В.А.Белошапкова  синтаксис 
предметін  сөз  тіркесі,  сөйлем  және  құрмалас  сөйлем  дей  отыра, 
сөзтұлға синтаксисінің барын жоққа шығармайды. Ол «Минимальные 
составляющие  синтаксических  единиц  –  слова  и  форма  слова. 

 
174 
…Объектами  синтаксиса  являются  также  слова  и  формы  слова»
 
 
дегенді айтады.   
Жоғарыда  аталған  пікірлер  тіл  біліміндегі  синтаксистік 
құрылыстың  төрт  саламен  тиянақталатынын  негіздейді.  Біздің 
пікірімізше,  сөзтұлға  синтаксисінде  жеке  сөздердің  тұлғалары 
анықталып, олар өзара грамматикалық байланысқа түсуі шарт. Яғни, 
синтаксистік  амал-тәсілдер  анықталуы  қажет.  Онан  кейінгі  сатыда 
сөздердің  байланысу  түрлері  айқындалады.  Бұлардың  өзі  екі 
тұлғаның  я  сөз  тіркесі,  я  сөйлем  материалы  болуына  жол  ашады. 
Сөзтұлға  синтаксистің  ажырамас  бір  бөлігі  болғандықтан,  жалпы 
синтаксистік  заңдылықтарға  бағынады.  Қорыта  келгенде,  қазақ  тіл 
біліміндегі  соңғы  ізденістер  сөзтұлға  синтаксисінің  жеке  сала  түрі 
екендігін көрсетті.   
 
2.2 Сөзтұлға синтаксисінің бірліктері 
 
Синтаксистегі  «сөздің»  беретін  ауқымы  өте  кең.  Ол  синтаксисте 
өзінің  лексикалық  тура  мағынасында,  сөзжасамдық  туынды 
мағынасында,  сондай-ақ  күрделі  сөз  түрлері  ерекшелігі  мен  түрлі 
тіркес  белгілерінде  жұмсалады.  Сонымен  қатар,  оның  түрлі 
түрленімге түсіп, морфологиялық белгіге ие болады.    
Жеке  дыбыстардың  тіркесімін  қажет  ететін  сөз  олардың 
нәтижесінен  пайда  болатын  мағынаға  тәуелді.  Сол  сияқты  бір 
мағыналы  сөз  дыбыстық  тіркесімнен  құралады  жа,  одан  дыбысқа 
тәуелділігі туындайды. Мұндай байланыстағы тілдік бірлік, яғни сөз, 
дәл  осындай  келесі  бір  сөзбен  қиюын  тауып  мағыналық  байланысқа 
түсіп отырады. Бұл – оның синтаксистік белгісі.  
Сөйлем  ішіндегі  сөздер  тек  түрленім  нәтижесінен  ғана 
қиындасады.  Бірақ  оның  жеке  лексикалық  мағынасы  жойылмайды. 
Мұндай  мағынасы  жоқ  көмекші  сөздер  мен  одағай  сөздер  жеке 
бірліктен  гөрі,  тіркестік  бірлікке  жақын:  Бір  әйел  қолтығындағы 
шумақталған  көп  қағаздан  жиылыста  отырғандарға  таратты 
деген  мысалда  тоғыз  сөзтұлға  бар.  Бәрі  жеке  сөздің  қызметінен 
туындаған. Жеке  сөздер тек түбір күйінде (бір, әйел, көп) ғана емес, 
туынды  түбірлік  (қолтығындағы,  шумақталған,  жиылыста,  таратты) 
және  сөз  негізінен  (қағаздан,  отырғандарға)  жасалған.  Осы  сөздер 
қажеттіліктен өзара тіркеседі де, дайын  сөз  тіркесі арқылы сөйлемге 
енеді.  Бірақ бұлар сөйлемдік дәрежеге дейін бірнеше сатыдан өтеді. 
Алдымен,  бір-біріне  тікелей  қатысты  сөздер  өзара  жұптасып 
байланысады, содан соң ғана жеке сөз тіркесінің сыңары не болмаса 
жеке сөйлемге материал болады. 

 
175 
Ендеше,    сөз  тіл  білімінде  лексикология  мен  семасиологияның 
зерттеу  объектісі  болуымен  қатар,  сөздің  сөз  тіркесінің  сыңары 
болуы,  сөйлем  мүшесі,  кейде  сөйлем  қызметінде  жұмсалуы  - 
синтаксистің де зерттеу обьектісі бола алатындығын дәлелдейді.  
Дара сөздер сөзжасамдық тәсілдермен күрделі сөздерді құрайды. 
Олардың  ішкі  сыңарларын  бөлшектеп,  басқа  мағыналы  бірлік  алуға 
болмайды.  Сондықтан  күрделі  сөздер  де  жеке  лексикалық  бірлік 
болып  табылады.  Кемі  екі  түбірдің  тіркесімінен  тұрып,  әр  алуан 
тәсілдер  негізінен  жеке  лексикалық  бірлікке  жеткен  мұндай 
сөзтұлғалардың    тұрақталған  атауы  –  күрделі  сөздер.  Сондай-ақ, 
күрделі сөздер  сөзжасамдық бірлік ретінде жұмсауға келеді. Күрделі 
сөз  жеке  лексикалық  бірлік  болған  соң,  ішкі  сыңарларын  ажырату 
синтаксис  үшін  негізгі  нысан  емес.  Синтаксистің  қарастыратын 
мәселесі - дайын тұрған тілдік бірлікті қатынасқа енгізіп отыру.    
Ғалым    К.Аханов  күрделі  сөз  бен  сөз  тіркесін  ажырататын  үш 
белгіні  көрсетіп  берді:  1)  Семантикалық  тұтастық  белгі  –  күрделі 
сөз құрамындағы әрбір сыңарлардың мағыналық және грамматикалық 
дербестілігі  күңгірттеніп,    біртұтас  мағынаға  ие    болады;  2) 
Морфологиялық тұтастық белгі – күрделі  сөз де,  жалаң сөз сияқты 
көптеледі,  септеледі,  жіктеледі.  Ондай  кезде  оның  сыңарларының 
әрқайсысы бөлек-бөлек өзгермей, тұтас күйінде түрленіп, бір тұлғаға 
ие  болады;  3)  Синтаксистік  тұтастық  белгі  -  күрделі  сөз 
сыңарларының  арасында  синтаксистік  қатынастар  сақталмайды; 
құрамдағы әрбір сыңар өз алдына дербес мүше бола алмайды, мұндай 
қасиетті күрделі сөз тұтасқан күйінде атқарады  және  күрделі сөздің 
әрбір  сыңары  сөйлемде  басқа  сөзбен  өздігінен  қатынасқа  түсе 
алмайды.  Мысалы,  қазіргі  ақ  қайың,  боз  торғай  сөздерін  жеке-жеке 
сөз  тобы  деп  айтуға  келмейді.  Сол  сияқты  сөздердің    кірігу  мен 
бірігудің  түп-төркіні  десек  те  болады.  Себебі  оның  бастапқы  амалы 
осы  болатын.  Мәселен,  қарлығаш  -  қара  ала  құс  немесе  білезік  - 
білектің  жүзігі  сөздерін  жеке  дыбыстардың    түсіп  қалуы  немесе 
жұтылуы күрделі сыңардың дыбыстық құрамының азаюына әкелгенін  
көрсетеді.    
Мұндай ерекшеліктер сөздердің қосарлануына да тән. Қосарлану  
тәсілінің  үш  амалы  бар:  а)  жеке  түбірлердің  еш  өзгеріссіз,  тұлғалық 
белгілерін  сақтап  толық  мағыналы  сөздердің    қосарлануы,  мәселен, 
екі-үш,  сылқ-сылқ;  ә)  жеке  түбірдің  мағынасыздыққа  ұшырап 
жұмсалуы,  мәселен,    жапа-жалғыз,  алай-түлей;  б)  бір  түбірлі  сөз  
буынының үстемеленуінен жасалады, мәселен, ап-ашық, жап- жасыл 
т.б.   
Қысқарған  сөздер де жеке  синтаксистік тұлға ретінде жұмсалуға 
бейім.  Мұнда  да  сөз  қысқаруының  барлық  амалы  сақталады.  Демек, 

 
176 
ол  әр  сөздің  басқы  әрпі  мен  сөз  буындарының  қысқаруына  көнеді: 
ВУЗ,  пединститут.  
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.Хасанова  С.,  Әбдіғалиева  Т.,  Қасабекова  Қ.,  Шалабаев  Б.  Кестелі 
грамматика. – Алматы: Ана тілі, 1996. 154-б. 
2. Белошапкова В.А. Современный русский язык. Синтаксис. – М.: 
Высшая школа, 1977. 6-б. 
3. Ким Г.В., Булгакова Г.Ф., Тунгачина Ш.А. Синтаксис простого 
предложения. – Алматы: Ана тілі, 1995. 4-б.  
4. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Ана тілі, 1992. 33-б. 
Бекіту тапсырмасы: 
1-тапсырма. Бекіту сұрақтары 
1.
 
Қазақ тіліндегі сөзтұлға синтаксисі 
2.
 
 Сөзтұлға синтаксисінің бірліктері 
 
 
3. СӨЗ ТІРКЕСІ СИНТАКСИСІ 
 
3.1 Сөз тіркесі және оған ұқсас тұлғалар 
 
      Түйдекті  тіркестер.  Сөздердің  өзара  тіркесу  қабілеттілігі 
әрбір  грамматикалық  ерекшеліктерге  негізделеді.  Оның  үстіне 
тіркескен сөздер тобының сапасы бір түрлі болмайды. Екі кейде одан 
да  көп  сөздер  тіркесіп  бір  лексикалық  түйдек  жасайды.  Себебі 
бұлардың  әрбір  сыңары  сөйлемнің  өз  алдына  дербес  мүшелері  емес, 
тұтасқан  күйінде бір  ғана  мүше  ретінде  қызмет  атқарады.  Әрі  ондай 
бірліктер  сөз  тіркесі  деген  категорияға  жатпайды,  қайта  оның  бір 
сыңары  болып  есептелетін    түйдекті    тіркестер      деп    аталады.  
Олардың негізін жеке сөз таптарының күрделілігі құрайды: Ол басын 
аздап қисайта түсіп, оң қолымен жағын таянып отырды да, үшеуін 
салыстыра  бастады  (К.Есенжанов).  Қалың  киімді,  қауқиған  үлкен 
денелі,  қайсар  жылқышы,  қазір  қанатынан  оқ  тиген  үлкен  қара 
құстай  көрінеді  (М.Әуезов).  Ана  тілің,  біліп  қой,  Бостандығың, 
теңдігің (Қ.Мырзалиев). 
Тіркес  тек  сөйлем  құрауға  немесе  сөз  тіркесіне  ғана  қатысты 
пайда  болмайды,  сондай-  ақ,  лексикалық,  грамматикалық  тұлғалар 
тудыру  үстінде    түйдекті  тіркестер  пайда  болады:  Ора  бастады  (не 
істеді?)  ат  үсті  (қалай?),  ауырдың  үстімен,  жеңілдің  астымен 
(қалай?)  күн  көру  т.т.  Екі  сөз  түйдегімен  бір  ана  мағына  береді 
немесе  шылау  сөздер,  модаль  сөздер,  көмекші  сөздер  тіркесіп  келіп, 

 
177 
түйдекті  тіркес  жасайды.  Олар  түйдегімен  сөз  тіркесінің  бір  ғана  
сыңары  болады.   
Экспрессивті лексиканың қатары да (аузы қышиды, ала аяқ т.т) 
көп  жағдайда    фразеологиялық,  идиомдық  тіркестер  немесе  тұрақты 
тіркес  деп  аталып,    түйдегімен    сөз  тіркесінің  бір  сыңарының      ғана  
қызметін  атқарады. Өйткені   тұтас күйінде бір ғана ұғымның  атауы 
ретінде  жұмсалады.  Тіркестегі  сөздер  даралауға  келмейді,  дара,  
дербес алынса,  бастапқы ортақ лексикалық мағынасы  жойылады. 
Тілде  түйдекті  тіркестер  жасалуының  негізгі  белгілері  де 
анықталды.   
1.  Зат  есіммен  тіркескен    көмекші  есімдер  түйдекті    тіркес  
жасайды  да,  олардың  өзі  тәуелдік  жалғаулы  болып  келеді  де,  ілік 
септік жалғаулы есім сөзбен матасады: тымақтың үстіне (көйлектің 
сыртына, жотаның астында т.б.   
2.  Екен,  еді,  емес,  етті,  деді,  қыл,  жазда  формантты  етістіктер  
нақтылы  көмекші  етістік  деп  аталады.  Аталған    көмекші  етістіктер 
негізгі етістікпен тіркесіп  келіп, түйдекті  тіркес құрайды:  қалған еді. 
бетің-жүзің бар демей,   дегендей етіп т.б.   
3.  Олар  басқа  сөз  таптарымен  де  тіркесіп,  оны  түйдектеуге 
әкеледі.  Басқа  сөз  таптарымен  тіркескен  кез  келген  етістік  тек  қана 
көмекшілік қызмет атқарады:  «Жалпақтың» елінен екеніңді, бар екен, 
жоқ еді, күл болды, т.б.    
4.  Түйдекті  тіркесті  бейтарап  (модаль)  сөздер  көмекшілік 
қызметте  тұрып    та  жасайды.    Бұл  қазір  барынша  жандана  бастаған 
тұлға.  Мұндай  қызметтегі  бейтарап  сөздер,  көбіне,  сөйлем  соңына 
қарай  келеді:  күтіп  отырған  сияқты,  қалған  сыңайлы!,  сөйлесуіміз 
керек,  т.б.    
5.  Түйдекті  тіркесті  атау  септігінен  басқа  септік  тұлғасымен 
тіркесімге  түсетін  септеулік  шылаулар  да  тудырады.  Бір  жылға 
шейін, босағаға қарай, аздан соң жотаға қарай, т.б.  
Атаулық  тіркестер.  Атаулық  тіркестердің  алғашқы  сатысында 
сөз  тіркесімділік  қасиеті  болған.  Мысалы,  тілдегі  мал  дәрігері,  қант 
қызылшасы 
сияқты 
синтаксистік 
тұлғалар, 
бір 
қарағанда, 
грамматикалық  амалдардан  аулақтап  кетпеген  боп  танылады.  Бірақ 
бұлар синтаксистік тіркес сипатынан айрыла бастаған. Мысалы: Биік 
сүйек  төсек  жанында  дөңгелек  столға  шынтақтап,  оңаша  ғана 
отырған  Абайға  есіктен  кірген  самал  да  жайлы  (М.Әуезов). 
Мұндағы  сүйек  төсек  тұлғасы  құрамындағы  сөздер  синтаксистік 
қатынастан  арылып,  тұрақтанып  лексикаланған.  Әрқайсысы  жеке-
жеке  қолданудан  гөрі  сөйлемде  дайын  бүтін  ретінде  жұмсалған.  
Кішілеу,  шағын  үйдің  ішіне  айнала  текемет,  түскиіз,  түкті  кілем 
ұсталған  (М.Әуезов).  Бұл  сөйлемде  сырт  тұлғасы  жағынан  ұқсас 

 
178 
түскиіз,  түкті  кілем  сынды  тіркестер  бар.  Алайда  бұлардың 
қолданылуында  өзіндік  ерекшелік  бар.  Түскиіз  тіркесі  екі  сөздің 
бірігуі  арқылы  бір  заттың  атауын  білдіретін  күрделі  сөз  болса,  ал  
түкті  кілем  тіркесі  екі  сөздің  қабысуы  нәтижесінде  пайда  болған 
жаңа  бірлік  (атаулық  тіркес).  Морфологияда    бұларды    тіркескен  
түбір деп атайды.  
Атаулық тіркестер жөнінде К.Аханов, Т.Сайрамбаев, М.Балақаев, 
С.Исаев,  Ә.Аблақов  сынды  ғалымдар  өзіндік  пікір  білдірді.  Атаулық 
тіркестердің  тұрақталып,  лексикалық  бірліктер  қатарына  жетуі 
біркелкі  емес.  Олардың  бірқатары  осындай  дәрежеге  жетсе,  енді 
бірқатары  синтаксистік  тіркестер  қызметінен  әлі  де  болса  айрыла 
қойған  жоқ.  Атаулық  тіркестер,  негізінен,  орыс  тіліндегі  терминдік 
лексикадан  қазақ  тіліне  аударма  түрінде  пайда  болды:  договор  – 
келісім  шарт;  пенсия  –  зейнет  ақы.  Бұл  тіркес  қазір  бірігу  амалына 
бағынып кетті. Екіншіден, орыс тіліндегі тіркестердің әсерінен қазақ 
тілінде жаңа тіркестер  пайда болды:  ашық хат  – открытое письмо; 
күн тәртібі  – повестка дня. Тілдің  ішкі даму заңдылықтарына орай 
қалыптасқан атау мәнді тіркестер саны да баршылық: қазақ әдебиеті; 
жатыс  септігі;  батырлар  жыры.  Осы  тәріздес  сөз  орамдарының 
синтаксистік тіркестерден де айырым жолдары бар. Сондықтан бұлар 
атаулық  тіркестер  деп  аталады.  Номинативті  немесе  атаулық 
тіркестер  қызметінде    жұмсалатындардың  өзі  фразалық  және 
фразалық  емес  деп  іштей  бөлініп,  фразалыққа  терминдік  тұрақты 
атаулар (қант қызылшасы, қызыл бұрыш), ал фразалық емес қатарына 
газет-журнал, кітап, шығарма атаулары жатқызылып жүр.  
Тілдегі атаулық тіркес пен фразеологиялық тіркестің өзара ұқсас 
жағы  –  олардың  құрамындағы  сөздердің  орны  тұрақты  болады. 
Айырмашылығы - фразалық тіркестің синонимдік қатары болады, ал 
ондай  қасиет  атаулық  тіркесте  болмайды.  Атаулық  тіркестердің 
басыңқы  немесе  тіркес  құрауға  ұйытқы  болған  діңгек  сөзі  негізінен 
анықталушы  сөз  болып  көрініп  тұрады.  темір  жол,  аяқ  киім,  бас 
киім,  қара  жол,  еңбек  кітапшасы  тіркестеріндегі  алғашқы  сыңарлар 
діңгек  сөздер    болып  танылады.  Осы  жағынан  еркін  сөз  тіркесіне 
жақын.  Бірақ  олар  орын  тұрақтылығын  сақтайды  әрі  заттың  атауын 
білдіретін  қасиетінен  айрылмайды.
 
Осы  ерекшеліктеріне    қарай 
синтаксисте  атаулық  тіркестер  мен  фразалық  тіркестер  тұрақты 
тіркестер деген  бір атаумен аталып, бір категорияның екі түрі  болып  
танылады.  Сол  сияқты  газет,  журнал,  кеңсе  атауларын  да 
номинативті  тіркестердің  қатарында  қарастырғанмен,    профессор 
С.Исаев мұндай тіркестерді атаулық тіркестер деп атауды ұсынады. 
Тіл білімінде тіркес атаулы екі үлкен топқа: еркін сөз тіркестері және 
фразеологиялық  тіркестер  немесе  идиомалық  тіркестер  деп  бөлініп 

 
179 
қарастырылатын    айта  келіп,  осы  екі  топтан  да  айырмашылығы  бар 
тіркестерге  тоқталады.  Олардың  бір-бірінен  айырмашылығын 
мысалдар  арқылы  дәлелдейді  де,  «...атаулық  тіркестердің  басыңқы 
немесе  тіркес  құрауға  ұйытқы  болған  діңгек  сөзі  көрініп  тұрады... 
Беретін  мағынасы,  негізінен,  заттың  я  құбылыстың  атауы 
болғандықтан,  оларды  атаулық  тіркестер  деп  бөліп  отырамыз»,  - 
дейді.  Оған  ашық  хат,  аяқ  киім,  кәмелеттік  аттестат,  балалар 
бақшасы,  Алматы  қаласы,  Арал  теңізі,  опера  және  балет  театры 
т.б тәрізді тіркестерді атаулық тіркестердің қатарына мысал  етеді.  
     Сонымен, номинативті тіркестер немесе атаулық тіркестер 
–  еркін  тіркестер  мен  біріккен,  кіріккен,  сондай-ақ,  күрделі  сөздер 
аралығындағы,  яғни  белгілі  бір  атауға  көшіп  бара  жатқан  тіркестер. 
Мұндай тіркестерді тұрақталған атаулар деп те атауға болады.  Бұдан 
шығатын қорытынды – сөз тіркесіне номинативті қасиет тән емес, ол 
күрделі сөздерге тән қасиет.   
 
3.2 Шектеулі тіркестер 
 
Шектеулі  тіркестер  деген  тілдік  топтар  белгілі  бір  ұғым 
төңірегіндегі бір сөздің бірнеше сөзбен ғана  шектеліп тіркесіп, ұғым 
құрауынан  пайда  болады.  Мысалы,    ауыз  омыртқа,  бел  омыртқа.  
Тіркестері  шектеулі  тіркес  болып  табылады.  Себебі  ауыз  омыртқа, 
бел омыртқа деген тіркестерде ғана осы сөздер жұмсалымға   түседі. 
Тіркестегі негізгі ұйытқы сыңар – омыртқа. Ол ауыз, бел сөздерімен 
ғана  тіркесіп,  белгілі  бір  ұғымдар  төңірегінде  шектеліп  қана 
жұмсалады.  Олар  құрамындағы  кез  келген  сөздермен  тіркеспей, 
арнаулы  бір  сөзге  тәуелді  болып,  белгілі  ұғымның  атауы  ретінде 
жұмсалуға икемделе бастаған.   
Осы тақырыпты қарастырған Б.Рысбай «Қазақ тіліндегі шектеулі  
тіркестер» деген
  
еңбегінде шектеулі тіркестердің белгілерін былайша  
көрсеткен:  1)  Құрамы  кемі  екі  сөздің  өзара  тығыз  байланысынан 
тұрып,  зат  не  құбылыстың  атауы  ретінде  жұмсалады;  2)  Оның 
құрылысы,  құрамы  біршама  тұрақты  болып,  даяр  қалпында 
жұмсалады;  3)  Шектеулі  тіркестер  сыңарлары  белгілі  бір  ұғым 
төңірегінде  санаулы  сөздермен  ғана  тіркесіп,  мағына  жағынан  өзара 
байланысты құрылымдық топтар құрайды;  4) Олар тұтас күйінде бір 
сөз  табының  құрамына  еніп,  морфологиялық  тұрғыдан  тұтас 
тұлғаланып,  сөз  тіркесінің  бір  сыңары  ретінде  жұмсалып,  сөйлемнің 
бір ғана мүшесі қызметін атқарады. 
 
      
Шектеулі  тіркестер  мәселесі  тіл  біліміндегі  соңғы  зерттеулердің 
көріністері    және  ол  ғылыми  ізденістің  нәтижесі.  Біздің  пікірімізше, 
бұларды синтаксистік тұрақты тіркестер құрамында санаған жөн. 

 
180 
3.3 Тұрақты  тіркестер 
 
Тұрақты  тіркестер  күрделі  сөздер  тәрізді  еркін  сөз  тіркесінің 
қатарына  жатпайды.  Олар  грамматикалық  мағынаны  емес, 
лексикалық  мағынаны  білдіреді.  Жамал  осылай  ойдан  өрнек  тоқып 
жатқанда,  басқалар  да  қарап  отырған  жоқ  (Ғ.Мұстафин).  Мұнда 
асты сызылған  сөздер  тобы  жеке мағынаға ие емес,  «қиялдау» деген 
тұтас  мағынаны  беріп  тұр  және  етістікпен  қабыса  байланысып,  бір 
екпінге бағынған. 
Еркін  тіркес  компоненттері  мағына  дербестігін  сақтайды,  
әрқайсысының  өзіне  тән  лексикалық  мағынасы  бар  сөйлемге  дербес 
мүше.  
Әдеби  тілде  өзара  тығыз  байланыста  тұратын  сөйлемішілік 
тұрақты  тіркестер      болады.      Олар  сол  сөйлемнің    ішінде    ғана 
біртұтас  мағынаға  ие  болады.  Басқа    жеке  қолданыста  өзіндік 
мағынасын сақтайды. Сөйлемішілік тұрақты тіркестерде  түйдекті, 
атаулы немесе фразеологиялық тұтастықта   болатындай қасиет жоқ, 
оларға қарсы қабілет бар. Мысалы,   бір кезде, кешегі күні, сол күнде 
тіркесімдері  тек  өзі  қатысты  сөйлем  ішінде  ғана  бір  синтаксистік 
ұғымда  жұмсалады.  Сөйлемішілік  тұрақты  тіркестердің  түйдекті 
тіркестен  айырмашылығы  сол  -  жеке  тұрғандағы  сыңарлар  өз 
мағынасын сақтайды.  Ал атаулық тіркестен әр сыңардың басқа-басқа 
сөз  табынан  болғандығымен  ерекшеленсе,  фразеологиялық  тіркеске 
тән  лексикалық  тұтасым  мұнда  жоқ.  Мысалы,  Трактор  сол  бойы 
ауылға  тоқтамай,  сыртқа  шығып  кетті  (Ш.Айтматов).  Көбі  – 
жұмыс  көлігі  сияқты  бір  өңкей  көрінген  еркектер  (Ғ.Мүсірепов). 
Қазақстанда  өсірілген  ақ  бас  сиыр  тұқымы,  тағы  басқа  жайлар 
көрсетілген (І.Есенберлин). 
Тілімізде  толық  лексикалық  мағынасы  бар  сөздер  тізбегінен 
тұратын  бірқатар  тіркестер  кездеседі.  Зерттеушілер  оларды  салаласа 
байланысқан  тіркестер  немесе  сөздердің  салалас  қатарлары  деп 
атайды.  Салаласа  байланысқан  тіркестерде  басыңқы,  ұйытқы  сыңар 
болмайды,  олардың  сыңарлары  бір-біріне  бағынбай,  тең  дәрежеде 
байланысады,  сондықтан  да  олардың  орнын  алмастыруға  болады, 
бірақ бұдан олардың табиғаты өзгеріп кетпейді.  Салаласқан тіркестер 
де    –  толық  лексикалық  мағынасы  бар  сөздер  тізбегінен  тұратын 
тіркестер сыңарлары бірыңғай мәнде, әрі тең дәрежеде қолданылады. 
Екіншіден, бұл тіркестер  құрамындағы сөздердің бірін түсіріп айтуға 
немесе орнын алмастырып пайдалануға көнеді. Ондайда синтаксистік 
қызмет өзгермейді. Яғни, сыңарлардың орнын ауыстырып қолданудан  
сөйлем  құрылысы  бұзылмайды.  Үшіншіден,  жеке  сыңарлардың  сөз 
табына  қатысы  біржақты,  көбіне  бір  ғана  сөз  табына  бағынышты. 

 
181 
Мәселен,  төмендегі  сатушы  мен  алушы,  жарқын,  әдемі  сөздері  осы 
өлшемдер  шартына  тән.  Сатушы  мен  алушыны  мәмілеге  келтіріп… 
(М.Мағауин). Өмірдің ең бір жарқын, әдемі сәтін құс тәрізді қолыса 
ұстағандай  мазамды  алды  (Ш.Айтматов).  Мұндай  тіркестер  бір 
сөйлем  мүшесінің  қызметін  атқарып,  бірыңғай  мүшелер  деп 
беріледі.Бірақ  ол  сөзтұлғалық  қызметті  жоққа  шығара  алмайды. 
Демек, синтаксистік тұлға ретінде қажетті қызмет атқаратын  – басқа 
тұлғалармен  синтаксистік  амал-тәсілге  көніп,  байланысу  формасы 
және  сөз  тіркесінің  бір  сыңары  болатын,  ең  бастысы,  тіркесе  келіп 
синтаксистік  қызмет  атқаратын  –  салаласқан  тіркестер  сөзтұлға 
синтаксисінің  де  жеке  нысаны  ретінде  таныла  алады.  Мұндайда 
жоғарыда  берілген  синтаксистік  тұлғалардың  барлығы  да  -  сөз, 
күрделі  сөз,  түйдекті  тіркес,  тұрақты  тіркес,  салаласқан  тіркес  те 
салаласа жұмсалуға бейім. 

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: