Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ

 
155 
9.Балақаев  М.,  Жанпейісов  Е.,  Томанов  М.,  Манасбаев  Б.  «Қазақ  тілі 
стилистикасы». Алматы: «Ғылым» 2006 жыл  
10.  Қалиев  Ғ.  Тіл  білімі  терминдерінің  түсіндірме  сөздігі.-  Алматы: 
Сөздік – словарь, 2005 ж. 
11. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы.- Алматы: Ана тілі, 1992 ж. 
 
 
II ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СИНТАКСИСТІК ЗАҢДЫЛЫҚТАР 
 
1.1 Синтаксис ғылымы туралы түсінік және синтаксис 
саласының зерттелуі 
 
Синтаксис  ғылымы  –  жоғары  оқу  орындарында  филология 
мамандықтарына оқытылып жүрген негізгі қазақ тіл білімі саласының 
бірі. «Қазіргі қазақ  тілінің» сөз тіркесі  және жай  сөйлем синтаксисі» 
ғылымы  -  сөзтұлғалардың  бір-бірімен  байланысу  амалдарын,  сөз 
тіркесі мен сөйлемді, олардың құрамы мен түрлерін, сөйлемдердің ірі 
бірліктерге  бірігу  тәсілдерін,  ондағы  жеке  сөйлемдердің  бір-бірімен 
қарым-қатынасын,  оның  тарихы  мен  нақты  теориясын  оқытады. 
Синтаксис  ғылымы  сөйлемнің,  сөз  тіркесінің,  мәтіннің  құрылысын 
зерттейтін  ғылым.  Ол  гректің  sintaxis  деген  сөзінің  негізінде  пайда 
болған  «құрау»,  «құрастыру»  деген  мағынадағы  лингвистикалық 
термин. Басқа ғылым салаларында қолданылмайды.  
Синтаксис саласы тіл білімі салаларының негізгі құрамдас бөлігі 
болып  табылады.  Оқу  құралының  мақсаты  теориялық  білімді 
жетілдіріп,  оны    тәжірибелік  тұрғыдан  пайдалана  білу.  Синтаксистік  
бірліктерді танып, оның орнын, ерекшелігін игеру. Демек, синтаксис 
заңдылықтарын  меңгерген  адам  ақпарат  құралдары  үшін  жақсы 
маман, қазақ тілін жеткізуші мұғалім мамандығын иеленеді. 
Синтаксис  термині  екі  мағынада  жұмсалады:  біреуі  сөйлеудің 
(высказывание)  құрылысы,  жүйесі  мағынасында,  екіншісі  -  тіл 
ғылымының (грамматиканың) бір саласы атауы мағынасында.  
Синтаксис ғылымы бірнеше салаға бөлінеді 
1. Сөзтұлға синтаксисі. 
2. Сөз тіркесі синтаксисі. 
3. Сөйлем синтаксисі. 
4. Мәтін синтаксисі. 
Қазақ  тіл  білімінің  ұлттық  тіл  негізінде  лингвистермен  зерттеле 
бастауы  Қазан  революциясына  дейін  қозғалып,  әсіресе,  одан  кейін 
түбегейлі  қолға  алынды.  Біз  көп  уақытқа  дейін  қазақ  тіл  білімінің 
зерттелуін  Қазақ  революциясынан  кейінгі  уақытпен  есептеп  келдік. 
1990 жылдарға дейінгі тұжырымдар осындай бағытта өрбігендігі рас. 

 
156 
Мұның өзі қазақ ғалымдарының 1932-1937 жылдар аясындағы тарихи 
қыспағының көрінісі деп білу керек. А.Байтұрсыновтың бір ғана «Тіл 
–  құрал»  еңбегі  қазақ  тіл  білімі  зерттелуінің  (фонетика,  лексика, 
морфология,  синтаксис)  Қазан  революциясынан  бұрын  екендігін 
көрсетті. 
Осы 
кез 
өкілдері 
Н.С.Жетпісбаев, 
М.Бегімов, 
М.Н.Бектеміров,Т.Шонанов,  М.Жұмабаев,  Т.Ахметов,  Ж.Барықұлы, 
Н.Төреқұлов, 
К.Төлебаев, 
Д.Арыстанұлы, 
Н.Залиұлы, 
К.Әлімұлы,Қ.Кемеңгеров  сынды  ғалымдардың  ақталуы  олардың 
еңбектерінің  жарық  көруіне  себеп  болды.  Бұл  зерттеушілер 
еңбектерінің  қазақ  тіл  білімі  үшін  белгісіз  жылдар  мерзімін  нақты 
толықтыратын  және  қазіргі  зерттеушілерімізге  басшылық  болғаны 
айқын. 
1930  жылдар  шамасында  қазақ  тіл  білімінің  әрбір  саласының 
дербес 
зерттелуіне 
Ж.Досқараев, 
Г.Б.Бегалиев, 
Х.Басымов, 
Ә.Ермеков,  Ш.Сарыбаев,  І.Кеңесбаев,  Н.Сауранбаев,  М.Балақаев, 
С.Аманжолов,  Ғ.Мұсабаев,  А.Ысқақов,  Т.Қордабаев,  И.Маманов 
сынды  ғалымдар  үлкен  еңбек  етті.  Аталған  ғалымдар  есімі  қазақ 
тілінің  әр  саласынан  оқулықтардың    жазылуына  мүмкіншіліктер 
туғызды.  Осы  негізде  жоғары  оқу  орындарының  ғылыми-
шығармашылық  деңгейі  өсті.  Осы  ғалымдардың  бағыты  арқасында 
тілімізге 
жаңа 
буын 
өкілдері 
келді: 
Ә.Қайдари, 
Р.Сыздық,В.А.Исенғалиева,К.Аханов,Ш.Сарыбаев,Ә.Әбдірахманов, 
Ә.Құрышжанов,  А.Қалыбаева,  Ж.Аралбаев,  Ә.Нұрмаханова,  Р.Әмір, 
Қ.Есенов,  К.Мұсаев,  Н.Оралбаева,  А.Жанұзақов,  М.Томанов, 
Ә.Болғанбаев, Ә.Хасенов, А.Төлеуов, О.Төлегенов, А.Әбілқаев. Онан 
кейінгі  уақытта  Ө.Айтбаев,  М.Серғалиев,  Н.Демесінова,  Ә.Ибатов, 
Б.Хасанов,  Ә.Әбілақов,  М.Оразов,  Б.Сағындықов,  Ә.Нұрмағанбетов, 
С.Омарбеков,  Б.Қалиев,  Е.Жанпейісов,  Т.Қоңыров,  Ш.Бектұров, 
Б.Әбілқасымов,  Т.Сайрамбаев,  С.Исаев,  А.Аманжолов,  Х.Арғынов, 
О.Бүркіт, Ғ.Айдаров т.б. ғалымдарымыз өз үлестерін қосты.   
Қазақ  тіл  білімі  өкілдері  қатарында  Н.Сауранбаев,  І.Кеңесбаев, 
Ә.Қайдари,  Р.Сыздық,  Ө.Айтбаев,  Ш.Сарыбаев,  М.Серғалиев  сияқты 
академиктер,  С.Аманжолов,  М.Балақаев,  Ғ.Мұсабаев,  К.Аханов 
сияқты мүше-корреспонденттер  бар.   
Қазақ тіл білімінің  синтаксис  ғылымы  және   оның объектілері 
туралы    әр  түрлі  пікірлер  орын  алып  келді.  1940  жылға  дейінгі 
еңбектерде  синтаксистің  объектісі  ретінде  тек  сөйлем  ғана  алынса, 
1950  жылдар  шамасында  сөз  тіркесі  синтаксисі,  ал  1980  жылдардан 
кейін  күрделенген  сөйлемдер  мен  күрделі  синтаксистік  тұтастық, 
тіпті  функционалдылық  мәселесі  енгізілді.  Т.Қордабаев,  Қ.Есеновтің 
құрмалас  сөйлем  мәселесіне,  Х.Арғынов,  Р.Әмір,  Ә.Хасенов, 
А.Әбілқаев,  О.Төлегенов,  М.Томанов,  Ә.Әбілақов,  Н.Демесінова, 

 
157 
Р.Әміров,  Т.Сайрамбаев,  М.Серғалиев  сөз  тіркесі  мен  жай  сөйлем 
синтаксисіне  кеңінен назар аударды. Бұл еңбектер қазақ тілінің 1970-
80  жылдар  ішінде  жан-жақты  зерделеніп,  жанрлық  түрленуі  мен 
қоғамдық қызметінің өскенін көрсетті.  
 
1.2 Синтаксистік байланыс 
 
Тілімізде  толық  лексикалық  мағынасы  бар  сөздер  тізбегінен 
тұратын  бірқатар  тіркестер  тіл  білімінде  салаласа  байланысқан 
тіркестер  немесе  сөздердің  салалас  қатары  деп  аталады.  Қазіргі  күні 
оларды жеке мағынадағы тұлғалар десек  те, синтаксистік  құрылыста 
бір  қызмет  аумағынан  шықпайды.  Яғни,  бір  ғана  сұраққа  жауап 
береді,  бір  ғана  синтаксистік  тұлға  ретінде  танылады.  Мысалы:  Ақ 
атты,  ақ  сойылды,  жіп-жіңіщке  сұңғақ  бойлы  жас  жігіт 
алтыбақанға жолдасынан бұрын жетті (М.Әуезов). 
Синтаксистік  байланыс  –  сөйлем  ішіндегі  сөз  формаларының 
арасында, құрмалас сөйлемдегі синтаксистік компоненттер арасында, 
күрделі синтаксистік тұтастыққа бірігуші сөйлемдер арасында жүзеге 
асады.  Тіл-тілде  синтаксистік  байланыстың  нақты  екі  түрі  бар  және 
соңғы  зерттеулер  тағы  екі  түрдің  қызмет  ететіндігін  көрсетті. 
Синтаксистік  байланыстың  негізгі  түрлері  мыналар:  1)  Салалас 
байланыс – синтаксистік бірліктердің өзара теңдестігінен туады.  Бұл 
байланыс  синтаксистің  сөзтұлға,  салалас  құрмалас  және  мәтін 
саласында  қызмет  етеді.  Сөзтұлға  синтаксисіндегі  қызмет  тілдегі 
салаластық тіркестерді жүйелеуден көрінеді. Яғни, толық мағынаға ие 
кез  келген  сөзтұлға  бір-бірімен  интонация  арқылы  және  жалғаулық 
шылаулардың  көмегімен  байланысады.  Олардың  жеке  мағыналы 
екендігін бірінен-біріне бірдей  сұрақтардың қойылуынан байқаймыз.  
Ондай бірліктердің орнын алмастыруда жалпы синтаксистік мағынаға 
нұқсан келмейді.  
Тең  дәрежелік  қатынас  құрмаластың  салалас  түріне  тән.  Бірақ 
онда  жеке  сөзтұлғаларда  болатындай  абсолютті  теңдік  жоқ.  Мұнда 
белгілі бір құрылымнан келесі бір құрылымға бірдей сұрақ қою да, екі 
құрылымның  орнын  алмастыра  беру  де  бола  бермейді.  Олардың 
бірінен-біріне  сұрақ  қойылмауының  өзі  оның  сабақтастығын 
көрсетеді.  Сонымен  қатар,  компоненттерінің    орнын  алмастырып 
қолдануға  болатын  салалас  сөйлемдер  жиі  кездеседі.  Бірақ  мұнда 
жеке    компоненттердің    тұлғалық  дербестігі,  теңдігі  бар.  Мысалы, 
Білген  адам  тауып  айтады,  білмеген  адам  қауып  айтады  (мақал) 
сөйлеміндегі  жеке  компоненттерді  ауыстырып  беруге  болса,  Арқа 
тұстан  әлден  уақытта  таң  сібірледі,  маңай  тұманнан  арылып, 
айнадағыдай көрінді сөйлемінде компоненттердің орнын алмастыруға 

 
158 
болмайды. Себебі орны ауыстырылса, мағыналық ойды бере алмайды. 
Бірақ  бұл  оның  салаластық  байланысуының  жойылуына  әкелмейді. 
Мұнда абсолютті теңдік жоқ деуімізге себеп осы. 
Мәтіндегі  –  жеке  сөйлемдік  түрлердің  грамматикалық-
мағыналық  байланысы.  Жеке  сөйлемдер  әбден  қалыптасқан, 
тұрақталған тілдік тұлға. Бұл жағынан олардың қарым-қатынасы тең. 
Бірақ адам ойын жеткізуде жеке сөйлемнің қызметі әлсіз. Сондықтан 
мәтіндегі  жай  сөйлемдер  бір-бірімен  ұштасып,  күрделі  ой  құралы 
қызметін  атқарады.  Мәтін  синтаксисі  жеке  сөйлемдердің  байланыс 
қызметінен  туындаған.  Ал  жеке  сөйлемдердің  бір-бірімен  параллель 
байланыста тұруы үшін абзацтық  күрделі  синтаксистік  тұтастық, бір 
сөзбен  айтқанда,  кіші  мәтіндік  құрылым  қажет.  Мұндағы  салаласу 
жеке  сөйлемдік  компоненттердің  арақатынасынан  айқындалады. 
Олардағы  компоненттердің  тиянақты  тұлғаға  аяқталып,  байланысуы 
салаластық  байланыстың  алғашқы  көрінісі.  Жеке  компоненттердің 
жарыспалы байланысуы да осылай.  
2)  Сабақтас  байланыс  –  салалас  байланыстың  қарама-қарсы 
көрінісі.  Сабақтас  байланыс  –  қатар  тұрған  сөзтұлғалар  мен 
сөйлемдердің  түрлі  амал-тәсілдер  арқылы  бір-біріне  бағына 
жұмсалатын  түрі.  Сабақтас  байланыстың  көптеген  жолдары 
сөйлемдегі  сөздердің  байланысу  түрінен  шығып  жатады.  Әдеби 
тілімізде  сабақтас  байланыстың  қызметіне  бағынған  сөздер  молынан 
ұшырасады. Мұнда синтаксистік бірліктер бір-біріне иек арта, бағына 
байланысады.  Бұл  байланыс  түрінің  синтаксистің  үш  саласы  
(сөзтұлға, сөз тіркесі, сөйлем) үшін қызметі айқын. 
Сөз  тіркесі  өзінен  жоғары  тұрған  синтаксистік  бірліктердің 
(сөйлем,  мәтін,  контекст)  дайын  материалы  қызметін  атқарады.  Сөз 
тіркесі  өз  ішінде  де  жеке  құрылымдарға  яғни,  жеке  мағынаға  ие 
сөзтұлғаларға  жіктеледі.  Әрі  олар  бір-біріне  бағыныңқы-басыңқы 
сипатта  жұмсалады.  Олардың  байланысу  амалдары  болып  төрт 
жалғаудың  әрқайсысы,  интонация,  орын  тәртібі  мен  септеулік 
шылаулар    қызмет  етеді.  Сөздердің  байланысу  түрлері  (формалары) 
де шешілген: матасу, меңгеру, қабысу, жанасу.  
Сыңарлардың  орнын  алмастыруға  да  болмайды,  орны  өзгерсе, 
синтаксистік  қатынас  та  өзгереді:  предикаттық  емес  қатынас 
предикаттық  қатынасқа  ауысады.  Құлақ  естігенді  көз  көреді  (мақал) 
мысалындағы  құлақ  естіген,  естігенді  көз  көреді  тіркесімдерін 
осылай түсіндіруге болады.  
Бағыныңқылық  сипат  құрмалас  сөйлемнің  сабақтас  түрінде  де 
бар.  Олар  бағыныңқы  сыңар  баяндауышының  тиянақсыз  тұлғалы 
түрлерінен  болып,  басыңқы  сыңарға  бағынады.  Басыңқы  сыңардан 
қатыстық сұрақ қойылады. Ал бағыныңқы сыңар баяндауыштарының 

 
159 
жеке  сұраққа  ие  бола  алмауы  қарсылықты,  шартты,  түсіндірмелі, 
үлестес,  салыстырмалы  түрлерінде  кездеседі.  Сабақтастың  бұл  
түрлерінде  алғашқы  сыңардың  бағыныңқылық  сипатынан  гөрі, 
мағыналық қатарластығы байқалады. Сабақтас құрмалас сыңарларын 
алмастырып  қолдануға  да  болмайды.  Мысалы:  Бірінен-бірі  қызық 
романдарды  күндіз  оқуға  тоймай,  түн  жарығымен  де  оқығысы 
келеді.   
Бағыныңқылық  қызмет  мәтін  синтаксисінде  де  болады.  Ондайда 
кез келген тілдік бірлік жеке мәнмәтін үшін байлаулы қызмет атқара 
алады. Дегенмен  мұндай қызметте тұруға есімдік түрлері, оқшау сөз 
түрлері,  көмекші  сөздер  бейім  келеді.  Жеке  сөйлемдердің  де 
қайталанып  келіп,  мәнмәтін  сыңарларын  байланыстыруы  жиі.  Жеке 
компоненттердің сатылы байланысуы да осыған байлаулы. 
3)  Орайлас  байланыс  –  бұл  екі  жақты  байланыс.  Ғалым 
С.Исаевтың  пікірінше,  мұнда  салалас  байланыста  болатындай 
бірыңғайлық,  тең  дәрежелік  немесе  сабақтаста  болатындай 
бағыныңқылық  жоқ.  Мұндай  байланыс  қарама-қарсы  түрде  бірінші 
сыңардан екіншіге немесе керісінше, екіншіден біріншіге сұрақ қоюға 
болады  және  екі  сыңардың  орнын  алмастыруға  болады.  Ең  ақыры, 
бұл  тек  жай  сөйлем  және  құрмалас  сөйлем  компоненттері 
синтаксисіне  тікелей  қатысы  бар.  Тек  осы  орайлас  байланыс 
нәтижесінде  ғана  сөйлем  түзіледі.  Мысалы,  Аңшы  ауыр  күрсінді 
(Ғ.Мүсірепов). Аңшы не істеді? немесе  Күрсінген кім?  деген қарама 
қарсы сұрақ қойылады.   
Құрмалас сөйлемнің ішкі құрылым жүйесінде де кемі екі орайлас 
байланыс  болады.  Бұл  -  оның  негізгі  өлшемінің  бірі.  Тиянақты 
тұлғалыға  сұрақ  қою  жеңіл,  тиянақсыз  тұлғада  аяқталған  сыңарға 
сұрақ  беру  қисынсыз.  Бірақ  бұл  арада  сыңар  соңындағы  тұлға 
шешуші  рөл  атқара  бермейді.  Мәселен,  мен  барып  тұлғасына  мен 
қайтіп  сұрағын  беріп,  күрделендірудің  қажеті  жоқ,  қайта,  мен 
қайттім деп айта беру дұрыс болады. Құрмалас түрлеріне мысалдар 
келтірсек,  төмендегі  негізгі  мүшелер  (бастауыш,  баяндауыш) 
байланысы орайластық қызмет көрінісі болып есептеледі: Жастар бір 
бөлек әзілдесіп отыр екен, мен де соларға қосылдым (Б.Майлин). Дәл 
осы кезде есік сарт етіп ашылып, Наргүл кіріп келді (Р.Тоқтаров).  
Мәтінішілік  сөйлемдерде  орайлас  байланыстың  қызметі  артады. 
Жеке  сөйлемдердің  әрқайсысының  бойынан  табылған  орайластық 
сандық  тұрғыдан  көбейеді.  Мысалы,  Бұл  қалаға  аға  сұлтан  көп 
туысқанын, көп нөкерін ертіп келген. Құнанбай пәтерінің маңындағы 
үш-  төрт  кварталдың  әрқайсысында  өзді-өз  тобымен  ошарылып 
орнап  жатқан  Майбасар  мен  Құнанбай  пәтерлерінен  күндіз–түні 
табылып  тұратын  тілмаш,  стражниктер  болады.  Майбасарға 

 
160 
тиісті  атшабар  Қамысбай,  Жұмағұлдан  басқа    Құнанбайдың  өз 
жігіті,    өз    атшабары  -  Қарабас  та  бар.  (М.Әуезов).  Осы  шағын 
мәтінде  төрт  жеке  сөйлемдік  тұлға  бар.  Олардың  негізгі  мүшелері 
орайласа байланысудан түзілген. 
4)  Аралас  байланыс  –  бірбүтін  синтаксистік  құрылымда  жеке 
сөйлемдік 
құрылымдарды 
байланыстырудағы 
салаласу 
мен 
сабақтасудың  басын  біріктіретін  жаңа  байланыс  түрі.  Бұл    ерекше 
байланыс  түрі  үшін  кемі  үш  жай  сөйлемдік  үлгі  қажет.  Бұл  орайда, 
айтушы  еш  уақытта  қандай  құрылымда    сөйлейтінін  ойламайды.  Ол 
дайын  тұрған  тілдік  бірліктерді  пайдаланады.  Нәтижесінде, 
салаластық байланыс пен сабақтастық байланыстың араласа келуінен 
болады. Тіл білімінде, атап айтқанда, орыс, монғол, түрік тілдерінде, 
әрі салаласа, әрі сабақтаса байланысу деп атау пайда болды. Ал қазақ 
тіл  білімінде  мұндай  байланысу  түрін  Н.Базарбаев  әрқилы  байланыс 
деді,  Б.Сағындықұлы  әртиптес  деп  атады,  ал  ғылыми  талдаулардан 
кейін  аралас  атауымен  қазақ  тіл    білімінде  орнықты.    Мысалы:  Үй 
маңында басқа байлық көрінбейді, қоңыр үйдің төменгі жағына киіз 
жетпеген  соң,  туырлық  орнына  ши  жасап  қойыпты  (Ғ.Мұстафин). 
Жабай шығып кетпегенде, Игілік жігіттері сөзге айнылдырып бөгей 
тұрмақ  еді,  бірақ  оның  реті  келмей  қалды  (Ғ.Мүсірепов).  Алғашқы 
сөйлемде  жеке  сыңарлар  байланысуы  жарыспалы  түрде,  ал  екінші 
сөйлемде сатылы байланыстық қызмет болады.  
Міне,  әлем  тілдерінің  барлығында  танылған  синтаксистік 
байланыстың  салалас  және  сабақтас  түрі  қазақ  тіл  білімінде  де 
барынша дамуда. Сонымен қатар орайлас пен аралас байланыс түркі 
тілдері, оның ішінде қазақ тілі үшін аса зор рөл атқарады. Себебі тек 
осы  байланыстардың  қатысынан  сөйлемнің  ең  кіші  құрамы  (жай 
сөйлем) мен ең жоғарғы құрамы (аралас құрмалас) түзіледі.   
Қорыта  айтқанда,  синтаксистік  байланыс  және  оның  түрлері 
сөзтұлға  синтаксисінен  бастап,  күрделі  синтаксистік  бірлік 
аралығында болады. Синтаксистік байланыс түрлерін тілде бар басқа 
байланысу  тәсілдері  (аналитикалық,  синтетикалық)  мен  сөздердің 
байланысу  түрінен  ажырата  қарауымыз  керек.  Себебі  амал-тәсілдер 
жеке сөзтұлғаларды грамматикалық байланысқа түсірсе, синтаксистік 
байланыс синтаксистің барлық тармағы үшін жауапты, әрі үлкен күш 
көтереді.  
 
1.3 Синтаксистік қатынастар: 
 предикаттық және предикаттық емес қатынастар 
 
Синтаксистік қатынас – сөздер байланысының негізінде өрбіген 
жеке  сөйлем  құрылысындағы  ұйымдастырушы  тілдік  бірліктер. 

 
161 
Сөйлем ішіндегі синтаксистік қатынастардың екі типі бар. Біріншісі – 
предикаттық қатынас. Бұл - сөйлемдегі бастауыш пен баяндауыштың 
мағыналық    қатынасы,  сөйлем  құрылысының  ең  басты  тәсілі, 
сөйлемдегі    ойдың  лексика-грамматикалық  негізі.  Бұл  пойыздың  Шу 
мен Мойынқұм өлкесіне таяп қалғанының хабары еді  (Ш.Айтматов). 
Сөйлемдегі  бұл  хабар  еді  сөзтұлғаларының  қатынасы    предикаттық  
қатынас болады.  
Предикаттық  қатынас  құрмаластық  құрам  мен  мәтіндік 
құрылымға  да  тән.  Мұнда  предикаттық  қатынас  әрбір  синтаксистік 
компонент  бойынан,  мәтін  үшін  әр  сөйлемдік  тұлға  бойынан 
табылады:  Жауап  бар  да,  айтуға  аузы  барар  емес  (Ғ.Мүсірепов). 
Арқа  тұстан  әлден  уақытта  таң  сібірлеп,  маңай  тұманнан  арыла 
бастады (Д.Досжанов). 
Екіншісі  –  предикаттық  емес  қатынас.  Предикаттық  емес 
қатынас  анықтауыштық,  толықтауыштық  және  пысықтауыштық 
мағынадағы    сөзтұлғалар  арасында  болады.  Мысалы,  сөйлем 
мүшесінде болатын екі жақты қатынас (анықтаушы мен анықталушы, 
пысықтаушы  мен  пысықталушы)  синтаксистік  қатынасқа  да  тән. 
Бірақ  синтаксистік  қатынас  сөздер  тіркесімі  мен  сөйлемнің 
ерекшеліктеріне  негізделеді.  Сондықтан  да  –тық  қосымшасымен 
айтылады. Ал сөйлем мүшелері тек сөйлемнің ерекшелігінен өрбиді.  
Анықтауыштық 
қатынас 
сын-сапалық, 
сан-мөлшерлік, 
меншіктік  мағыналарды  білдіреді.  Мысалы:  Қонақ  үйде,  дөңгелек 
үстел  үстінде  қызғылт,  күңгірт  сәулесі  бар  тас  шам  жанып  тұр 
(М.Әуезов). 
Толықтауыштық  қатынас  –  қимылдық  немесе  сапалық  күйдің 
затқа тікелей немесе  жанама  түрде ауысып түсуіне байланысты тура 
объектілік  қатынастарды  білдіреді.  Мысалы:  –  Не  әкелгенімді 
білемісің саған? Ойыншық машинаны алып бердім (Ш.Айтматов).   
Пысықтауыштық  қатынас  –  мезгілдік,  мекендік,  себептік, 
мақсаттық, амалдық, сын-мөлшерлік мағыналарды білдіреді. Әсіресе, 
Ұйғыр  көшесі  сияқты  сырт  аймақтарда  ұзын-ұзын  барақ,  жеке-
жеке оңаша жай ағаш үйлер тіпті көп болатын (Ә.Нұршайықов).   
Синтаксистік  қатынас  та  синтаксис  саласының  барлық 
салаларына  қатысты  болып  келеді.  Бұл  -  сөз  тіркесі  мен  сөйлемнің 
арасына  да  өлшем  болатын  белгі.  Мысалы,  ауылдан  келді  
сөзтұлғасын  әрі сөйлем деп, әрі сөз тіркесі деп көрсетушілік бар. Бұл 
тіркесім  – сөз тіркесі десек, өйткені алғашқы сыңар мен соңғы сыңар  
жалғау  арқылы  меңгеріліп,  екі  сөзтұлға  (пысықтауыштық) 
синтаксистік  қатынасқа  түсті.  Себебі  амал-тәсілдік  бағынулар  сөз 
тіркесіне  де,  сөйлемге  де  қызмет  атқарады.  Бұл  байланысудан 
пысықтауыштық, яғни, мекендік қатынасты көреміз. Ал сөйлем болу 

 
162 
үшін  предикаттық  қатынас  қажет.  Мысалы,  ауылдан  келе,  -іп,  -гелі 
тіркесімдері  сөйлем  үшін  тек  материал  болып  табылады.  Бірақ 
ауылдан келді тіркесімінің хабарлы мақсатта жұмсалып сөйлем болып 
та    ұра  алады.  Ондайда  предикаттық  қатынастан  гөрі,  сөйлемге  тән 
негізгі  белгі  предикаттылықтың  болатынын  ескерген  жөн. 
Предикаттылық  –  сөйлемдік  модальдылық  пен  сөйлем  бойындағы 
шақтық белгілермен қатар жүретін белгі.  
Ендеше,  бастауыш-баяндауыштық  құрылымдағы  предикаттық 
қатынас  ішкі  түрлерге  жіктелмейді,  себебі  ол  бір  ғана  сөйлемді 
айқындайды.  Предикаттық  қатынас  сөйлемнің  түрлерін  сандық 
жағынан  көрсетеді,  екіншісі  –  бастауыш-баяндауыштық  құрылымды 
елемейтін  –  предикаттық  емес  қатынас,  ол  сөз  тіркесінің  ішкі 
құрылымдық жүйесін аңғартады, ішкі түрлерге сараланады, себебі зат 
пен  заттың,  іс-сапаның,  іс-әрекеттің  объектіге  қатысы  әр  түрлі 
деңгейде  болады.  Ол  бірде  соңғы  заттың,  қимылдың  сапасын, 
сипатын,  басқа  да  түрлі  қаситтерін  білдірсе,  енді  бірде  іс-қимылдың 
мезгілін, мекенін, басқа да белгілерін көрсетеді.  
 
1.4 Синтаксистік құрал 
 
Синтаксистік  тұлға  болып  танылған  бірліктер  мағыналық 
жақындығы болғандықтан, бірімен-бірі байланысқа түседі де, сөйлем 
ішінде  синтагма  құрайды.  Ал  синтагмалық  діңгек  синтаксистік 
құралдар арқылы жасалады. Жалпы қазіргі тіл білімінде, синтаксистік 
құралдың  синтетикалық,  аналитикалық  және 
аналитикалық-
синтетикалық  (немесе  керісінше)  тәсіл  арқылы  көрінетіндігі 
айтылуда.  Соңғы  тәсіл  Ә.Аблақов  тұжырымдауынан  байқалды. 
Синтетикалық  тәсіл  –  сөздердің  бір-бірімен  байланысуындағы 
жалғаулардың 
қызметіне 
сүйенсе, 
аналитикалық 
тәсіл 
– 
интонацияның,  орын  тәртібі  мен  шылаулардың  қасиетінен  шешіліп 
отырады.  Ал  үшінші  тәсіл  көмекшілік  қызметтегі  сөздердің  (есім, 
етістік,  шылау,  модаль  сөздер)  келуін  қажет  етіп,  күрделі  сөз 
тіркесінің  құрамында  болады.  1)  Синтетикалық  тәсіл:  Құнанбайдың 
Омбыға  жүруі  даусыз  болды;  2)  Аналитикалық  тәсіл:  Парақорлық  – 
кітап айтатын күнәнің үлкені; 3)Анатиликалық-синтетикалық тәсіл: 
Қасына  Жұмағұлды  ертіп  ап,  Жидебайға  қарай  асыға  жөнелісті… 
(М.Әуезов).  Мұнда  бірінші  сөйлемдегі  синтаксистік  тәсілдерді 
қамтамасыз  етіп  тұрғандар  -  септік  жалғаулары,  екінші  сөйлемдегі 
қызметті интонация атқарған. Үшінші сөйлемде асты сызылған сөздер 
тіркесімін  не  барыс  жалғауынсыз,  болмаса  септеулік  шылаусыз  іске 
асыру мүмкін  емес. Осы себептен де онда синтетикалық тәсілдің де, 
аналитикалық  тәсілдің  де  элементі  бар  дейді  ғалымдар.  Біздіңше, 

 
163 
соңғы  мысал  байланысы  жалғаулық  шылау  арқылы  түйдекті  тіркес 
пен жеке сөздік тұлға синтаксистік байланысқа түскен.  
Ғалымдар  арасында  (Ә.Аблақов,  Т.Сайрамбаев)  Өзенге  қарай 
беттеді, терезенің алдында тұр, Асан дегеннен алдым тіркестерінің 
мәнін ашуда бірізділік жоқ. Бұл жерде тек синтетикалық тәсіл қызмет 
етеді. Себебі ондағы көмекші сөздер байланыстырмайды деп таниды. 
Дұрысы  осы.  Мұнда  көмекші  сөздер  арқылы  түйдектелген  сөздерге 
қосылған  септік  жалғаулары  байланысу  амалы  қызметін  атқарған. 
Сондықтан синтаксистік құралдың үшінші түрін ұсыну дұрыс емес.  
Синтаксистік құрал көрінісі құрмаластық құрылымда тіпті айқын. 
Тек  онда  синтетикалық  тәсіл  амалы  ретінде  жалғау  түрлері  емес, 
алғашқы  сыңар  баяндауышының  көсемше,  есімше,  шартты  рай 
тұлғаларында жұмсалуы беріледі. Мұны синтетикалық тәсілдің кеңею 
жолдары  деп  түсінген  жөн.  Қараңыз:  Ауылдан  келген  үш-төрт  кісі, 
Аманжол, Қасендер қонақ үйге шам  жағып, көрпе салып болмай-ақ, 
үсті-басы  қырау,  қасқыр  ішікті,  түлкі  тымақты  жуандар  кіре 
бастады  (С.Көбеев).  Балықшы  қарттың  момын  жүзін  көргенде, 
мамасы, анау өзінің адуынды түрінен ыңғайсызданып қалған сияқты 
(Ә.Нұрпейісов).  –  Ол  балаларымның  анасы.  Жақсы  анасы  болса, 
жақын  досым.  Оған  қанағат  қылмаса,  бетінен  жарылғасын 
(М.Әуезов).  
Синтетикалық  тәсіл  сөздердің  бір-бірімен  қосымшалар  арқылы 
байланысуына  негізделеді.  Тілдегі  төрт  түрлі  жалғау  жеке  сөздің 
тұлғаларды  байланыстыруға  өз  мүмкіндігінше  қатысады.  Жалғаулы 
болып келген сөздердің сөйлем ішіндегі  орын тәртібі біршама еркін, 
өйткені  оларға  қатысты  сөздер  сол  жалғаудың  қызметінен  табылып 
жатады.  Көптік  жалғаудың  грамматикалық  көрсеткіші  –  -лар/лер 
және  оның  варианттық  тұлғалары.  Сөйлем  ішіндегі  түрлі 
сөзтұлғаларды  байланыстыруда    көптік  жалғаудың  қызметі  бірер 
тұста ғана байқалады. Балықшылар жан-жақтан жүгіріп кеп жатыр 
деген    сөйлемдегі  -лар  тұлғалы  сөзтұлға  кеп  жатыр  сөзтұлғасымен 
көптік  жалғауынсыз-ақ  байланысады.  Мұндайда  сөйлем  ішіндегі 
сөзтұлғалық тіркесімдер көптік жалғауынсыз қолданысқа түсе береді. 
Ал  сендер    оқыдыңдар  тіркесімі  сен  оқыдыңдар  немесе  сендер  
оқыдың  деп  ауыстыруға  көне  қоймайды.  Демек,  мұнда  көптік 
жалғауынсыз  сөз  тіркесімі  де  болмайды.  Ендеше,  көптік  жалғауы 
сөздерді байланыстыруға белсенді қатыспағанмен,  сөйлемнің негізгі 
тұлғаларымен  (бастауыш,  баяндауыш)  келіп,  жіктік  жалғауларымен 
қабаттаса жұмсалады. 
Тәуелдік  жалғауының  жеке  сөзтұлғаларды  байланыстыруы  да 
мардымсыз.  Себебі  ол  өзінен  кейінгі  сөзбен  байланыспайды.  Қайта, 
өзінен бұрын орналасқан сөзбен тіркесуге бейім. Оның өзі ілік септік  

 
164 
жалғауындағы  сөз  болуы  қажет.  Тәуелдік  жалғауының  түсіріліп 
қолданылуы  да  бар.  Бірақ  ол  екі  тіркесімнен,  біздің,  сіздің 
тұлғаларымен  тіркескен  сөздерден  ғана  байқалады.  Ал  ілік  септік 
жалғауының  түсірілуі  жиі  кездеседі.  Мұндайда  байланысымдағы  екі 
синтаксистік  бірліктің  бір  тілдік  тұлғаға  ауысуы  байқалады.  Оны 
қазіргі  әдеби  тілде,  жоғарыда  дәлелдегеніміздей,  атаулық  тіркес  деп 
атау  қалыптасқан:  Ертіс  қаласы  жақын.  Онда  қазақтың  соты, 
тергеушісі тұрады (Ж.Аймауытов).  
 Сонымен,  бұл  екі  жалғау  (оның  ішінде  тәуелдік  жалғау)  бірінсіз 
бірі  қолданылмайды,  әрі  тек  есім  сөздер  арасына  болады.  Тағы  бір 
ескеретін  жай,  сөзаралық  синтаксистік  қатынас  –  анықтауыштық. 
Мұндай  қатынас  орын  тәртібі  амалында  да  болды,  бірақ  негізгі 
айырмашылық  сол  - бірінің  жалғаулы,  енді  бірінің  жалғаусыз  болып 
келуі. 

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: