Е. О. Алауханов (гылыми редактор)

 
© 2012 al-Farabi Kazakh National University 
еңбегі ерекше екенін атап айтқан жөн. Ол кісінің екі 
бөлімнен  тұратын  «Қазақ  тілінде  шыққан  кітаптар 
көрсеткіші» 1926 жылы шыққан болатын. 
2012  жылы  75  жылдығын  атап  өтілгелі  отырған 
Ұлттық  мемлекеттік  кітап  палатасы  1937  жылы 
Қазақстан Орталық Атқару Комитеті мен Қазақ ССР 
Халық  Комиссариатының  19  шілдедегі  «Қазақ  ССР 
Мемлекеттік кітап палатасын құру туралы» қаулысы 
бойынша  ұйымдастырылып,  оның  ережелерін 
бекіткен. 
Ережеде 
мына-дай 
мәселелер 
қарастырылады:  Қазақстанда  шығатын  бар  баспа 
өнімдерін  мемлекеттік  тіркеуге  алу.  Баспасөздің 
статистикасын  жүргізу,  ғылыми-библиографиясын 
жасау  және  Баспасөз  шежірелерін  шығару.  Осы 
күннен  бастап  кітап  палатасы  өз  жұмысын  үнемі 
кеңейту, көркейту, дамыту үстінде жүргізіп отырды. 
Ең алғаш өз жұмысын баспасөз өнімдерінің міндетті 
дана-ларын  қабылдап,  мемлекеттік  тіркеуге  алып, 
оны  ірі  кітапханаларға  бөлуден  бастаған.  4050 
жылдары  кітап  палатасы  дербес  қызметін  бастаған 
жылдары  Қазақстанның  баспасөз  өнімін  жинауға 
көп  көңіл  бөлген:  Мәскеу,  Ленинград  қалаларының 
Ташкент  кітапханаларында  жинақталған  Қазақстан 
басылымдарын жина-стырып, мұрағат қорын жинап, 
толықтыруға көп көңіл бөлінген, соның нәтижесінде 
40  мыңнан  аса  қор  жинақталған,  міне,  осы 
жинақталған  қордың  әрі  күнделікті  келіп  түсіп 
жатқан  бас-па  өнімдерінің  библиография  ісін 
жүргізуді  қолға  алды.  Қазақстанда  баспасөздің 
дамуын  көрсететін  бірден-бір  библиографиялық 
орталық  болуы  көзделді.  Кітап  палатасы  сол 
ұйымдасқан  күннен  бастап,  бүгінгі  75  жылдығына 
дейінгі аралықта қалыптасу, іздену, жетілу жолында 
еңбек  етіп  келеді.  үкімет  қаулысының  шешімімен 
Кітап  палатасы  Қазақстанда  шығатын  бар  ба-спа 
өнімдерінің  тегін  міндетті  даналарын  алу  арқылы 
Қазақстан Республикасының бас баспасөз мұрағатын 
жинаушы,  баспасөздің  ғылыми-библиографиясын 
жасайтын,  стати-стикасын  шығаратын  мемлекеттік 
мекеме-ге  айналып  отыр.  Баспасөз  қорында  бүгінгі 
күнге  дейінгі  5  миллионнан  астам  басылымдар 
Қазақстан      Республикасының      баспа    тарихынан 
сыр 
шертеді. 
Қазақстан 
Республикасының 
мәдениетін,  ғылымын,  тарихын  оқып,  білуде  Архив 
қоры  мен  анықтама-каталогтар  тек  қана  рес-
публикада  ғана  емес,  республикадан  тыс  келетін 
библиографиялық  сұраныстарға  да  толық  жауап 
бере алатын орталыққа айналған. 
Бірінші  рет  1938  жылы  «Баспасөз  шежіресі» 
деген  жиынтық  атпен  библиографиялық  көр-сеткіш 
шығарылады.  Оның  құрамына  кітап,  журнал,  газет, 
т. б. келіп түскен басылымдардың би-блиографиясы 
жинақталды.  Кейін  келе  баспасөз  өнімдерінің 
қарқынды  даму  барысында  әр  ба-сылым  түрлері 
бөлек 
көрсеткіш 
болып 
шыға 
бастады. 
Шежірелердің түрлері басылымның түрлеріне қарай 
былайша жіктеліп берілді. 
«Кітап  шежіресі»  ай  сайын  шығып  оты-
ратын 
көрсеткіште 
республика 
көлемінде 
баспадан, жоғары оқу орындарынан және шағын 
кәсіпорындарынан 
шыққан 
кітаптар, 
кітапшалар,  ғылыми  жазбалар  секілді  ба-
сылымдар  тіркеледі.  Қазақ  тіліндегі  «Кітап 
шежіресінде»,  алдымен,  қазақ  тіліндегі,  содан 
кейін  ұйғыр,  өзбек,  түрік,  тәжік  тілдерінде 
шыққан  кітаптар  түпнұсқа  бойынша  сипат-
талып, 
топтастырылды. 
Библиографиялық 
жазбалардың  жалпы  қатар  саны  көрсетіліп 
нөмірленді. 
«Кітап 
шежіресіне» 
көмекші 
құралдар  -  атаулар  мен  алфавиттік-пәндік 
көрсеткіш  беріліп  отырады.  Шежіре  қазақ  және 
орыс тілінде бөлек шығарылып отыра-ды. 
«Журнал 
мақалаларының 
шежіресі» 
көрсеткішінде  республикада  шығатын  қоғам-дық, 
саяси, 
әдеби-көркем, 
ғылыми-көпшілік, 
оқу-
методикалық,  балаларға  арналған  журнал-дардың 
мақалалары,  көркем  әдебиет  туын-дылары  тіркелді. 
Ай сайын орыс және қазақ тілдерінде шығарылады. 
1957 жылдан бастап қазақ және орыс тілдерін-де 
«Газет  мақалалары  шежіресін»  шығара  баста-ды. 
Бұл 
көрсеткішке 
республикалық, 
аймақтық, 
қалалық,  облыстық  газеттерде  жарияланған  ресми 
материалдармен  қатар  әулеметтік-саяси,  ғылыми-
көпшілік,  шаруашылық  мәні  бар,  озат  тәжірибе 
мақалалары  мен  көркем  әдебиет  туын-дылары 
тіркеледі.  Бұл  көрсеткіш  те  кейінгі  жылдары  ай 
сайын  шығарылып  отыр.  Әрине,  бұл  да  ғылыми 
көпшілікке  үлкен  пайда  келтірді,  библиографиялық 
орталықтың 
жұмысының 
жылдарымен 
бірге 
өркендеп келе жатқанын көрсетті. 
 
 
«Диссертация  авторефераттары  шежіре-сінде» 
әрбір  ғылым  саласы  бойынша  және  ғылыми 
дәрежесі бойынша жіктеліп беріледі. Жыл ішінде екі 
рет шығарылады. 
«Бейнелеу  өнері,  картография  және  ноталар 
шежіресіне»:  Бейнелеу  өнерінің  полиграфиялық 
өндіріс 
орындарында 
басылып 
шыққан 
шығармалары:  плакаттар,  портреттер,  репродук-
циялар,  ашық  хаттар,  альбомдар  т.  б.  тіркелді. 
Басылым болып шыққан ноталық шығармалар және 
кітаптарда,  журналдарда,  газеттерде  ән  текстеріне 
жазылған  ноталар  жинастырылып  беріліп  отырды. 
Бұл көрсеткіш те жылына екі рет шығарылады. 

Қ. Мұхатаева 
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012 
126 
ISSN 1563-0242 
«Рецензиялар көрсеткіші» - 1992 жылдан бастап 
өз  алдына  жылына  бір  рет  шығатын  ақпараттық 
басылым.  Бұл  көрсеткішке  рес-публикамыздың 
журналдары  мен  жалғаспалы  ба-сылымдарында 
және  республикалық,  аймақтық,  облыстық,  қалалық 
газеттердің беттерінде жарияланған рецензиялар мен 
сын  мақалалар,  баспасөзге  жасалған  шолулар 
тіркеледі. Жылы-на екі рет шығарылады. 
1973  жылдары  әдеби  ғылыми  қауымның 
кітапхана  оқырмандарын  баспасөз  өнімдері  ту-ралы 
толық қанағаттанарлық мәліметтер беру мақсатымен 
«Қазақстан 
Республикасының 
баспасөз 
статистикасы 
... 
жылы» 
деген 
атаумен 
статистикалық  мәліметтер  жеке  көрсеткіш  бо-лып 
шыға  бастады,  бұрынғы  жылдары  «Баспасөз 
шежіресіне»  қосымша  беріліп  отыратын  бөлім  енді 
өзі  жеке  көрсеткіш  болды.  Күні  бүгінге  дейін  кітап 
палатасының 
статистикалық 
бұл 
көрсеткіші 
Республикада баспа ісі туралы зерт-теуде бірден-бір 
баға  жетпес  материал  болып  та-былады.  Оның 
мазмұнын 
ашып 
айтсақ 
оқырман 
баспасөз 
өнімдерінің барлық саласынан толық статистикалық 
мәлімет  ала  алады.  Бір  ғана  кітап  басылымы 
бойынша: 
-
 
1913 жылдан бастап келіп түскен кітап 
басылымының саны туралы мәлімет; 
-
 
тақырыптық талдау , түрлеріне қарай тал- 
дау; 
-
 
басылымдардың саны; 
-
 
әр басылым таралымы; 
-
 
кітап басылымының әлем халықтарының 
тілінде шығарылуы; 
-
 
аударма әдебиеттер туралы мәлімет; 
-
 
арнаулы мақсаты бойынша шығарылған 
кітаптар; 
-
 
көркем әдебиеттің жанры бойынша 
шығарылымы; 
-
 
баспалар бойынша шығарылымы; 
-
 
сериялар бойынша және шығарылған; жерлері 
бойынша көрсеткіштер; 
-
 
мемлекеттік 
бағдарламалар 
бойынша 
шыққан басылымдар; 
-
 
оқулықтар; 
-
 
балалар әдебиеті туралы толық мәлімет; 
-
 
басылымдардың  шартты  баспа  табағы, 
есептік  баспа  табағы  т.б.  мағлұматтар  бойын-ша 
толық ақпарат ала алады. Сол сияқты мерзімді және 
жалғаспалы  басылымдар  тура-лы,  басылымның 
әртүрі бойынша да осындай ақпараттар беріледі. 
Кітап палатасы жылына 70-75 мың баспа өнімін 
қабылдап,  ғылыми  библиографиялық  өңдеуден 
өткізеді  екен.  Жыл  сайын  шет  елмен  де 
байланыстарды 
нығайтуда. 
Әр 
жылдары 
Қазақстанның  баспа  өнімдері  туралы  ЮНЕСКО-ға 
мәліметтер дайындайды. 
60-70  жылдары  кітап  палатасының  алдында  өз 
жұмысын  одан  әрі  жандандыру  мақсатында 
оқырманға  неғұрлым  кеңірек  библиографиялық 
ақпарат беру мақсаты тұрды. 
70-жылдары, 
сонымен 
бірге 
енді 
тек 
Қазақстанда  шыққан  баспасөз  өнімдері  ғана  емес, 
Қазақстаннан  тыс,  Қазақстан  туралы  эко-номикасы, 
ғылымы,  білімінің  дамуы  туралы  мәліметтерді 
жинау керек болды, оқырманға ол туралы да мәлімет 
беруді қолға алды, міне «Казақстантану» көрсеткіші 
осылай  1973  жылы  дүниеге  келді.  Бұл  көрсеткіш 
оқырмандарға 
ТМД 
елдері 
мен 
шетелдер 
баспасөзінде  жарияланған  Қазақстан  республикасы 
экономикасына,  саяси  тарихына,  мәдени  өміріне 
байланысты  мақалалар  мен  әдеби  шығармалар 
жайында,  Қазақстан  авторларының  сол  елдерде 
жарияланған шығармаларының аудармалары туралы 
мағлұмат 
береді. 
Бүгінгі 
күндегідей 
коммуникацияның  кең  тарамағанына  қарамастан, 
Қазақстан 
туралы 
материалдарды 
жинау 
қиыншылықтарын  жеңе  отырып,  Республикалардың 
кітап  палаталары-мен,  кітапханалармен  тығыз 
байланыс  орна-тып,  ол  көрсеткіш  те  ғылыми 
көпшілік қауымға ұсынылды. Бұл басылым жылына 
төрт реттен шығып, өз оқырманын тапты. 
«Қазақстан 
Республикасы 
кітаптарының 
жылнамасы»  -  ай  сайын  шығып  келген  «Кітап 
шежіресінің» негізінде жинақталып, жылына бір рет 
шығарылатын  кітап  жылнамасы.  Жыл-намада 
республика  көлемінде  шыққан  қазақ,  ұйғыр,  орыс, 
неміс,  ағылшын  тілдерінде  шыққан  кітаптар 
жинақталады. 
«Қазақстан 
Республикасы 
мерзімді 
және 
жалғаспалы  басылымдар  шежіресі»  2002  жыл-дан 
бөлек  басылым  болып  шыға  бастады.  Бұл 
көрсеткіште республика көлемінде шығатын барлық 
мерзімді  және  жалғаспалы  басылымдар:  журналдар, 
бюллетендер,  ғылыми  еңбектер,  республикалық, 
облыстық,  аймақтық,  халықаралық,  аудандық,  көп 
таралымдық газет-тер тіркеледі. 
Барлық  көрсеткіштерде  материалдар  «Әм-бебап 
ондық 
жіктеу» 
(УДК), 
«Кітапханалық 
библиографиялық жіктеу» (ББК) кестелері негізінде, 
библиографиялық  сипаттама  жазу  стандартының 
талабы  бойынша  жіктеліп,  жүйеге  келтіріліп 
беріледі. 
Библиографиялық 
сипаттамалар 
- 
«Ақпарат,  кітапхана  және  баспа  ісі  туралы 
стандарттар  жүйесінің»  (СИБИД)  та-лабына  сай 
дайындалды. 
80-90  жылдары  кітап  палатасы  ұлттық  би-
блиография  саласының  даму  қарқынын  кеңейте 
түсті.  Республикадағы  барлық  кітапханаларды 
шыққан  баспа  кітаптарының  мазмұндалған  толық 
стандартқа  сай  библиографиялық  кор-точкалармен 

Қ. Мұхатаева 
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012 
127 
ISSN 1563-0242 
қамтамасыз  етіп  отырды,  орта-лықтандырылған 
каталогтар бөлімі өз жұмысын жандандырды. 
90-жылдарда 
кітап 
палатасында 
үлкен 
айтарлықтай  өзгерістер  болды.  1992  жылға  дейін 
Қазақстан  Республикасы  Мемлекеттік  кітап  па-
латасы  деп  аталса,  енді  тәуелсіздік  алғаннан  кейін 
Қазақстан 
Республикасының 
Министрлер 
Кабинетінің  №  270  қаулысымен  Қазақстан  Ре-
спубликасы  Ұлттық  мемлекеттік  кітап  палатасы 
болып,  Ұлттық  статус  берілді.  Сонымен  бірге  осы 
қаулымен  Ұлттық  мемлекеттік  кітап  палатасына 
ISBN (Халықаралық стандарт-ты кітап нөмірі), ISSN 
(Халықаралық  стан-дартты  сериялық  басылымдыр 
нөмірі), ISMN (Халықаралық стандартты музыкалық 
басылым-дар 
нөмірі) 
- 
Халықаралық 
орталықтарымен жұмыс істеу жүктелді 
Ұлттық  мемлекеттік  кітап  палатасы  енді  тек 
баспасөздің 
мемлекеттік 
библиография-сын, 
баспасөздің статистикасын шығаратын ғана орталық 
емес, 
енді 
Қазақстанның 
бас-па 
жүйесін 
халықаралық 
деңгейге 
көтеріп, 
халықаралық 
стандартқа  сай  дәрежеде  шығаруға  үлкен  қызмет 
атқарды.  Ұлттық  библиографиямыздың  дамуының 
халықаралық  стандарттардың  талабына  сай  келуі 
жолында  үлкен  қадамдар  жасады.  Бастапқы 
орталығы  Берлинде  болып,  онан  Лондонға  көшкен 
Халықаралық  ISBN  Агенттігімен  Халықаралық 
деңгейде  қарым-қатынас  орнатты.  Кітап  па-
латасында  кітаптарды  халықаралық  стандарт-ты 
нөмірмен  тіркеу  орталығы  ISBN  Агенттігі  ашылды. 
Сонымен  бірге  халықаралық  деңгейде  мерзімді 
басылымдарды 
стандарттық 
нөмірмен 
тіркеу 
орталығымен қарым-қатынас орнатты. Халықаралық 
орталығы  Парижде  орналасқан  ISSN  Агенттігі 
мерзімді  басылымдарды  халық-аралық  стандартты 
нөмірмен  тіркеу  орта-лығымен  байланыс  нығайды. 
Міне,  кітап  палатасы  Қазақстандағы  баспа  ісінің 
дамуына  да,  баспа  ісінің  халықаралық  стандартқа 
сай,  дамыған  елдердің  баспа  өнімдерімен  бәсекеге 
түсе  алатындай  деңгейде  болуына  да  ат  салы-сып 
келеді. 
Соңғы 
жылдарда 
жетістіктерінің 
бірі 
Қазақстаннан шығатын музыкалық өнімдер, ноталық 
басылымдарды  халықаралық  стан-дартты  нөмірмен 
тіркеу  орталығына  -  Берлин  қаласындағы  ISMN 
Агенттігіне толық мүше бо-лып енгендігі. 
Бүгінгі  күнде  ақпарат  саласының  даму  ба-
рысында 
Қазақстан 
Республикасы 
Ұлттық 
мемлекеттік кітап палатасы: 
-
 
библиографиялық ақпарат орталығы; 
-
 
ғылыми  және  ғылыми-тәжірибелік  зерттеу 
жүргізу орталығы; 
-
 
анықтама-ақпарат 
қызметін 
көрсету 
орталығы; 
-
 
баспа  өнімдерінің  статистикалық  көрсет-
кіштері орталығы; 
-
 
Қазақстан  Республикасы  Бас  мұрағат  қоры 
орталығы; 
-
 
Ұлттық  ISBN,  ISSN,  ISMN  Агенттіктерінің 
орталығына  айналып,  Қазақстан  Республика-сының 
баспа  ісін  қолдауда  және  дамытуда  соны-мен  бірге 
отандық  библиографияның  дамуында  жетекші  сала 
болып отыр. 
Бір  айта  кетерлік  жағдай,  әл-Фараби  атын-дағы 
Қазақ 
ұлттық 
университетінің 
журналистика 
факультетінің  Баспа  ісі  және  дизайн  кафедрасында 
кітаптану,  библиография,  ба-спа  саласындағы 
стандарттар туралы дәріс-тер Ұлттық библиография 
орталығы  -  Қазақ-стан  Республикасы  Ұлттық 
мемлекеттік 
кі-тап 
палатасының 
атқаратын 
қызметтерімен  байланыста  оқытылады.  Болашақ 
ақпарат саласының қызметкерлері баспасөз саласын-
да Кітап палатасының атқаратын рөлін, баспа ісі мен 
ұлттық  библиографияның  даму  жолда-рын  жақсы 
біліп 
шығады 
әрі 
оның 
қызметін 
өз 
шығармашылықтарына пайдалана біледі. 
 
Әдебиеттер: 
2 Қазақстан Республикасының баспасөзі - Печать 
Республики Казахстан: статистикалық жинақ. 
Алматы, 2010. - 130 бет. 
3 Қазақстан Республикасының тәуелсіздік 
жылдарындағы баспасөзі / Ж.Т. Сейдуманов, 
Қ.М.Мұқатаева, А.Б. Қыизбаева. - Алматы: ISBN 
Агенттігі, 2010. - 485 б. 
1 Қазақстан Республикасының кітап жылнамасы. 
Ежегодник книг Республики Казахстан. - 
Алматы, 2010. - 789 б. 
4 Қазақстан Республикасы мерзімді және жал-
ғаспалы басылымдар шежіресі. - Алматы, 2010. - 120 
б. 
 
В данной статье приводится путь развития государственной библиографии и ее роль в совершенствовании издательской 
деятельности республики. Развитие отечественной библиографии рассмотрено в тесной взаимосвязи с развитием Националь-
ной государственной книжной палаты Республики Казахстан. 
Повествуя о проводимой основной работе и выпуске библиографической летописи Книжной палаты, отмечается, что 
библиография, способствуя развитию издательской деятельности в республике, является ведущей отраслью. 

Қ. Мұхатаева 
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012 
128 
ISSN 1563-0242 
This article describes the path of development of national bibliography and its role in improving the publishing activities of the 
country.  Development  of  the  national  bibliography  is  considered  in  close  relationship  with  the  development  of  the  National  State 
Book Chamber of the Republic of Kazakhstan. 
Telling  of  the  substantive  work  undertaken  and  the  issue  of  bibliographic  annals  of  the  Book  Chamber,  noted  that  the 
bibliography is contributing to the development of publishing in the country, she is leading branch. 
 
 
Б. Әсембаева 
Баспа менеджментінің ерекшеліктері 
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы 
УДК 655.4 
Аңдатпа.  Мақала  авторы  баспа  менеджментінің  ерекшеліктерін,  оның  ішінде  ұйымдаст^ірушыл^іқ-құрылымдық 
және кадр менеджментінің тиімділігі туралы мәселелерді қарастырады. Сонымен бірге баспаның кірісін басқарудың 
мән-маңызын ашып көрсетеді. 
Баспагерлердің  тың  идеялар  ұсына  отырып,  оларды  жүзеге  асырудың  механизмдерін  дұрыс  таңдай  білуі  кітап 
шығару ісінің қарқындылығын көтеруге көмектеседі. Менеджмент жүйесіндегі ең басты қозғаушы күш адам ресурсы 
болып табылады. 
Баспагер. Менеджмент. 
Қазіргі кітап нарығы жағдайында уақыт факторы 
маңызды  рөл  атқарады.  Тұтынушылардың  тауарға 
деген  сұранысы  тез  өзгеріп  отырады,  сол  себепті 
тұтынушыға  қажетті  кітапты  дер  кезінде  шығара 
білген баспагер ғана уақыт көшіне ілесе алады. Осы 
тұста 
баспа 
қызметін 
шығармашылық 
әрі 
экономикалық жағынан ұйымдастыра білетін білікті 
басшылар  керек.  Маркетингтік  зерттеулердің  жаңа 
әдістерін  енгізу,  қазіргі  заманғы  менеджменттік 
ұстаным  негізінде  стратегиялар  мен  әдіс-амалдар 
әзірлеу,  шетелдік  баспалар  тәжірибесін  қолдану 
және  ірі  баспалық-өндірістік  бірлестіктер  құруға 
бағыт алу  қазіргі кітап басу ісінің өзекті мәселелері 
бо-лып табылады. 
Қазақстан  кітап  нарығында  қазіргі  уақытта 
шешуін  күтіп  тұрған  мәселелер  өте  көп.  Біздің 
елімізде баспа ісінің нормативтік-құқықтық базасын 
жетілдіру, 
баспалар 
мен 
кітап 
сауда-сы 
мекемелерінің  өзара  бірлесіп  жұмыс  істеу  жүйесін 
қалыптастыру,  баспа  ісін  дамытудың  бағыттарын 
айқындайтын мемлекеттік бағдар-ламалар қажет. 
Әрине,  ешбір  оқу  құралы  кітап  басу  ісінің 
тиімділігін  арттыра  алмайды.  Ол  үшін  жаңа 
идеялармен қаруланған кәсіби мамандар керек. 
Еліміздің  болашақ  баспагерлері  -  жастар  кітап 
ісін  табысты  жүргізу  үшін  терең  білім,  жан-жақты 
ізденушілік,  үлкен  талап  пен  жігер  керек  екенін 
түсінсе, нұр үстіне нұр болар еді. 
«Manage»  -  ағылшын  тілінен  аударғанда 
басқару, әсер ету, басшылық жасау, тіл табыса білу, 
тығырықтан  шыға  білу,  әдіскер  болу  деген 
мағынаны білдіреді. 
Менеджмент  термині  «әлеуметтік  басқару» 
терминінің 
синонимі 
болып 
табылады. 
Ол 
техникалық,  технологиялық  және  биологиялық 
басқаруда  қолданылмайды.  Бұл  салаларда  рет-теу, 
өзін-өзі  реттеу,  тіршілікті  қамтамасыз  ету,  бақылау 
ұғымдары қолданылады. 
Баспа менеджменті - әлеуметтік басқару-дың бір 
түрі.  Бұл  ұғымның  мағынасы  өте  кең,  ол  өндірістің 
ғана емес, сонымен бірге қызметкерлердің ұжымдық 
қызметінің  түрлі  жақтарын,  қыр-сырларын  және 
сипаттарын білдіретін ұғым. 
Баспа 
менеджментінің 
ұйымдастырушылық 
функцияларын  екі  сипатта  қарастыруға  бола-ды: 
бірінші,  баспаның  ұйымдастырушылық  құрылымын 
қалыптастыру,  екінші,  баспа  қызметкерлерінің 
арасындағы  қарым-қатынасты  (вертикальды  және 
горизонтальды түрде) орнату. 
Жекеменшік  баспаны  ұйымдастыру  қалпын 
(формасын)  оның  иесі  немесе  иеленушілері 
таңдайды.  Әдетте  олар  баспаның  басшылығы 
құрамына  директор,  бас  редактор  ретінде  енеді. 
Әрине,  бұл  шешім  қабылдау,  жоспар-лау,  т.  б. 
жауапты сәттерде тек өздері ғана өктемдік жүргізеді 
деген  ой  туындамауы  керек.  Сол  себепті,  баспаның 
бөлімдері  арасындағы  қызметтік  міндеттер  мен 
жауапкершіліктерді  айқындау  кезінде,  сондай-ақ 
барлық  қыз-меткерлерді  баспаның  мүддесі  үшін 
шешім 
қабылдаудан 
тыс 
қалмай, 
оған 

Б. Әсембаева 
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012 
129 
ISSN 1563-0242 
жауапкершілікпен  қарауға  шақыратын  ақылды  да 
нақты басшылық қажет. 
Баспаның және өндірістік процестің құ-рылымы 
баспаның түріне байланысты болады. 
мысалы,  әмбебап  баспалар  (көркем,  арнаулы,  оқу, 
публицистикалық  және  т.б.  өнімдер)  және  арнау-лы 
баспалар  (тек  балалар  әдебиеті,  оқу  және  іскерлік, 
көркем әдебиет шығарушы және т.б.). 
1-ші  түрдегі  баспалар  (әдетте,  олар  көлемі 
жағынан  үлкен)  -  тұтынушылардың  әртүрлі  тобына 
қызмет  етеді,  ұйымдық  құрылымы  тармақталған, 
кітап  сауда  ұйымдарымен,  бұқа-ралық  ақпарат 
құралдарымен жан-жақты байла-нысы бар баспалар. 
2-ші  түрдегі  баспалар  -  (көбінесе,  орташа  және 
кіші 
көлемдегі) 
- 
кәсіби 
оқырмандарға, 
қажеттіліктеріне,  діни,  ұлттық  немесе  мә-дени 
мүдделері бойынша белгілі бір жас шамасындағылар 
мен белгілі бір топтарға  арналған. Бұл баспалардың 
ұйымдық 
құрылымы 
кітап 
өнімдерінің 
ерекшеліктеріне байланысты құрылады. 
Бірақ  барлық  типтегі  баспалар  үшін  бас-қару 
құрылымын  қалыптастырудың  жалпы  принциптері 
бар. 
1.  Еңбек 
бөлінісі 
және 
мамандандыру 
принципі.  Бұл  принципке  сәйкес,  күрделі  жұ- 
мыстарды  бірнеше  жай  жұмыс  түріне,  автомат- 
тандыруды  пайдаланбай-ақ  жеңіл  түрде  қайталап 
істеуге  болатын  және  әдеттегідей  орындай  ала- 
тындай етіп құруды іске асыру қажет. 
Баспада  көптеген  жұмыстарды  бір  мезгілде 
бірнеше 
қызметкер 
орындайды. 
Мысалы, 
түпнұсқаны  редактор  мен  корректор  түзетеді. 
Әрқайсысы 
өзінің 
қызметтік 
міндеттеріне, 
мамандығына  сәйкес  жұмыстар  атқарады.  Сол 
сияқты  қолжазба  материалдарын  теруді  және 
кітапты  беттеуді  жүзеге  асыратын  қызметкерлер  де 
өз міндеттеріне сай әрекет етеді. 
Сонымен,  еңбек  бөлінісі  дегеніміз  -  белгілі  бір 
мөлшердегі жұмыстарды атқарушылардың күшін де, 
санын  да  қысқарту;  ал  маманданды-ру  дегеніміз  - 
адамдарды  және  арнаулы  құрал-жабдықтарды  жеке 
жұмыс түрлеріне бекіту. 
2.
 
Басқарудың  иерархиялық  принципі.  Кез 
келген  ұйымдық  құрылым,  оның  ішінде  баспа  көп 
дәрежелі  басқару  жүйесіне  (ең  аз  дегенде  үш 
дәрежелі)  жатады.  Ең  жауапты  шешімдерді  бас-па 
қызметін  түгелдей  жүйелі  атқарып  отырған  жоғары 
басшылар  қабылдайды.  Жоғарыдағы  басшыларға 
ортаңғы  звенода  тұрған  менеджерлер  бағынады.  Ал 
өкімет  иерархиясының  үшінші  са-тысында  төменгі 
звеноның менеджерлері тұрады. 
3.
 
Жауапкершілікті  өзара  бөлу  принципі. 
Жауапкершілікті  нақты  бөлу,  ең  алдымен,  кәсіби 
регламентацияға  байланысты.  Ұйымдағы  кез  келген 
қызмет 
қызметкерлердің 
мүмкіндіктері-мен, 
міндеттерімен 
және 
жауапкершілігімен 
си-
патталады.  Жеке  қызметкер  өзінің  құзырлылығы 
дәрежесіне  сәйкес  шешім  қабылдап,  сол  үшін 
жауапкершілік  алады,  бөлім  басшылары  да  сол 
сияқты. 
Мәселен,  кітаптың  көркем  безендірілуі  -
баспадағы  суретшінің,  көркемдеу  редакторының 
және  көркемдеу  (безендіру)  бөлімінің  құзыры. 
Кітаптың рентабельділігі - өндірістік бөлім басшысы 
мен  маркетинг  жөніндегі  маманның  құзырында. 
Баспа  қызметкерлерінің  міндет-теріне,  олардың 
жауапкершілігі қатаң түрде сәйкес болуы тиіс. 
4.  Басқаруда  өкілеттік  пен  жауапкершілікті 
үйлестіру принципі. 
Өкілеттігі  бар  басшылар  өзінің  қарама-ғындағы 
адамдарды  және  ресурстарды  басқара  отырып, 
бұйрық  беруге 
және  олардың  орында-луын 
қадағалауға  құқылы.  Және  бұл  өкілеттік  нақты 
адамға емес, оның қызметіне байланысты болады. 
Кейбір  жағдайларда  басшылар  өз  өкілет-
тіктерімен  бірге  жауапкершіліктерін  де  қарама-
ғында  жұмыс  істейтін  қызметкерлерге  сеніп  тап-
сырады.  Көбінесе  өз-өзіне  сенімді,  ақылды  және 
үнемі  шығармашылық  ізденіс  үстінде  жүретін 
басшылар сенімділік көрсетеді. 
Екінші 
жағынан, 
қарастыратын 
болсақ, 
өкілеттікті беру өзара жауапкершілікті де беру деген 
сөз.  Сол  себепті  де,  баспада,  оның  әрбір  бөлімінде 
осы  ұйымның  алдына  қойған  мақсат-міндеттеріне, 
ұйымдық 
құрылымы 
мен 
нақты 
жағдайға 
байланысты жауапкершілікті күшейту қажет. 
5.  Құқықтық 
регламентациялау 
принципі. 
Баспаның  қызметі,  оның  ұйымдық  құрылымын 
ресімдеу  және  елеулі  өзгерістері  заңға  сәйкес, 
сондай-ақ  әрбір  бөлімнің  жұмыс  істеу  тәртібі 
мен  жағдайы,  оның  маңыздылығы  мен  өз  ал- 
дына  дербестілігі  ішкі  құжаттардағы  құқықтық 
нормалармен реттеледі. 
Баспаның  бір  бөлімінде  жұмыс  істейтін  ме-
неджер  ондағы  екінші  бір  бөлімнің  жұмысына 
араласа  алмайды,  өйткені  ол  оның  функ-ционалдық 
міндеті болып саналмайды және ол бөлім үшін оған 
жауапкершілік  жүктелмеген.  Баспада  көптеген 
жұмыстарды  келісім  шарт  негізінде  шақырылған 

Б. Әсембаева 
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012 
130 
ISSN 1563-0242 
мамандар  -  автор-лар,  ғылыми  рецензенттер  мен 
редакторлар, суретшілер және т.б. атқарады. Келісім 
шарттарда  тараптардың  құқықтары  мен  міндеттері 
нақты көрсетіледі. Сол себепті баспадағы өндірістік 
процесс түгелдей заңдастырылған. 
Әсіресе  баспаның  қаржылық  саясатына  бай-
ланысты  төмендегідей  мәселелерді  шешу  кезінде 
заңға жүгіну аса маңызды болып табылады: 
•
 
материалдық-техникалық қамсыздандыру; 
•
 
қаржыландыру және кредит бөлу; 
•
 
ішкі  қаржылық  операциялар  және  олар  бой-
ынша есеп айырысу; 
•
 
салық салу; 
•
 
пайданы бөлу; 
•
 
баспа 
қызметкерлерінің, 
авторлардың, 
кеңесшілердің, рецензенттердің жалақысын төлеу; 
•
 
қаржылық есеп. 
Баспадағыұйымдастырупроцестерібаспаның 
құрылымына  және  баспа  қызметкерлерінің  өзара 
қарым-қатынасына байланысты қарастырылады. 
Адам  -  менеджмент  жүйесіндегі  ең  басты 
қозғаушы  күш  болып  табылады.  Ол  -  баспаның  ең 
қажетті  ресурсы.  Өндірістік  процестердің  бәрі  де 
адамның басқаруымен жүзеге асырылады. 
Қазіргі кезде көптеген баспалардың ал-дында 
тұрған  ең  бірінші  проблемалық  мәселе  -  ол 
баспаларды  қаржыландыру,  тұрақты  пайда  көздерін 
табу,  жалақы  төлеу  және  өндірістік-техникалық 
базаны дамыту. 
Бұл  проблемаларды  шешу  үшін:  баспаның  (3 
жыл  немесе  5  жылға  арналған  жоспарын  жасау 
қажет). 
Кәсіпорынның  экономикалық  жағдайына  терең 
талдау  жасау,  тиісті  инвестициялық  саясат-ты 
жүргізу, 
коммерциялық 
қызметтің 
шеңберін 
кеңейту.  Баспа  басшысы  өзінің  әкімшілік  қызметтік 
міндеттерімен  қатар,  экономикамен,  қаржымен, 
маркетингпен 
айналысып, 
авторлық 
құқық 
мәселелерін  шешуі  тиіс,  ұжымның  әлеуметтік-
психологиялық  қарым-қатынасын  қалыптастыруға, 
баспа 
өнімдерінің 
таралуын 
бақылауға, 
тұтынушылардың  сұранысын  зерт-теуге,  ақшалай 
қаржы  айналымын  бақылап  отыруға  да  үнемі  көңіл 
бөлгені абзал. 
Баспа қызметінде қолданылатын жоспарлар-дың 
негізгі  түрі  -  оперативті  жоспар,  ол  басы-лымдарды 
шығарудың  тақырыптық  жоспары  болып  табылады. 
Кітап  өнімдерін  шығарудың  жылдық  тақырыптық 
жоспары  қажетті  поли-графиялық  ресурстарды 
сатып  алу  жоспарымен,  полиграфиялық  қызметтер 
көрсету 
қажеттілігі 
жоспарымен 
және 
сату 
жоспарымен байланысты жоспарлануы тиіс. 
Қаржылық 
жоспар 
өндірістік 
шығынның 
көлемімен  сатудан  түскен  пайданың  көлемінің 
арасындағы  балансты  қамтамасыз  етеді,  баспаның 
пайда, рентабельділік көлемін анық-тайды. 
Өндірістік  жоспар  баспаның  өндірістік  қорлары 
негізінде  жасалады  және  ол  үш  порт-фельден 
тұрады:  1)  келісімшарттық  портфель  (әлі  өндіріске 
түспеген авторлық қолжазбалар); 
2)
 
редакциялық портфель (басуға әзірленіп жатқан 
авторлық қолжазбалар, түпнұсқалар); 
3)
 
өндірістік  портфель  (әртүрлі  өндіріс  стадия-
сындағы түпнұсқа-макеттер). 
4.  Портфельдердің  алға  қарай  жылжуы  жылдық 
жоспар  бойынша  жоспарланған  бас-па  өнімдерін 
шығаруды  толық  қамтамасыз  ету  үшін  барлық 
портфельдерді  қосқанда  және  әрбір  портфельдің 
көлемі қандай болуы тиіс екендігін анықтайды. 
2.  Портфельдердің  қозғалысы  мынадай  схема 
бойынша  жүзеге  асады:  келісімшарт  портфелі 
келісім  жасалған  авторлардың  жұмыстарымен 
толтырылады  және  келісімсіз  алынған  жұмыстар  да 
қаралады, 
қабылданған 
және 
жоспарланған 
авторлық  түпнұсқалар  редакциялық  портфельге 
түседі  де,  баспалық  түпнұсқа  өндіріске  беріледі. 
Өндірістік  портфель  баспа  өнімдерін  шығаруға 
байланысты босап отырады. 
Баспаның  өндірісін  жоспарлау  кітаптарды 
шығару жоспарын дайындаудан басталады. 
Әрбір  баспа  өнімінің  есептік  бет  көлемі,  та-
ралымы,  формасы,  безендірілуі,  шығу  мерзімі 
көрсетіледі.  Осы  жоспардың  негізінде  қағаз, 
баспаханалық  т.  б.  материалдар  сатып  алу, 
полиграфиялық 
қызмет 
көрсету 
шығындары, 
авторлық  сыйақы  шығындары,  т.б.  ресурстар 
шығыны  жоспарланады.  Баспаның  жоспарла-ры 
жеке  редакциялар  бойынша,  редакторлар  мен 
корректорлардың  жұмыс  істеу  нормала-рын  есепке 
алу  нәтижесінде  дифференцияла-нады.  Баспаның 
шығарылған  кітапқа  орташа  бағасы  баланс,  өзіндік 
құн  және  пайда  форму-ласы  бойынша,  өзіндік  құн 
мен пайданың есебі негізінде калькуляцияланады. 
ЖП = ӨзҚ + Пм = БС + КС; 
ЖП - жалпы пайда; 
ӨзҚ - өндірістің толық өзіндік құны; 
Пм - пайда мөлшері; 
БС  -  меншікті  бөлшек  саудасының  тауар  ай-
налысы; 
КС  -  кітап өнімдерімен жабдықтаудың кө-терме 
сауда айналысы. 

Б. Әсембаева 
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012 
131 
ISSN 1563-0242 
Баланс  -  айналымдағы  жоспарланған  барлық 
соманың  және  жоспарланған  шығындар  мен  оған 
пайданы қосқандағы сомасына тең, егер БөБ арқылы 
1  жылға  жоспарланған  баспа  өнімдерінің  бағасын 
белгілесек, 
ал 
Т 
арқылы 
баспаның 
тауар 
айналысының сомасын белгілесек. 
Баланс  -  айналасындағы  жоспарланған  бар-лық 
соманың  және  шығынның  сомасына  тең.  Егер  БөБ 
(Баспа  өнімдерінің  бағасы)  арқылы  1  жылға 
жоспарланған баспа өнімдерінің бағасын белгілесек, 
ал  Т  (тауар)  арқылы  баспаның  тауар  айналысының 
сомасын  белгілесек  (Т  =  БС  +  КС),  онда  шығару 
жоспары үшін мынадай балансты сақтау қажет: (бәрі 
баспа бағасы бойынша) 
 
Қб + БөБ = Т+Қс 
 
Қб  -  жоспарланатын  жылдың  басындағы  дайын 
өнім қоры, Қс - жоспарланатын жылдың соңындағы 
дайын өнім қоры. 
Баспаның  кіріс  рентабельділігінің  жылдық 
нормасын былай белгілесек: 
 
Рент. = (Пм : ЖП) 
х 
100% 
 
Пайданы  жоспарлаудың  бірнеше  әдістемесі  бар. 
Ең оңай тәсілі: тура есептеу әдісі. Ол мына формула 
бойынша көрсетіледі. 
Пм = (Q х Б) - (Q 
х 
ӨзҚ) 
Мұндағы  Пм  -  жоспарланған  пайда,  Q  -
жоспарланған  өнімдерді  шығару,  Б  -  бір  баспа 
өнімінің  бөлшек  сауда  бағасы,  ӨзҚ-  бір  баспа 
өнімінің өзіндік құны 
Бұл  тура  есептеу  әдісін  көп  ассортимент 
шығаратын  кезде  қолдану  күрделірек,  өйткені 
өнімнің  сатылу  бағасының  бәсекелестігін  еске-руге 
мүмкіндік 
бермейді.Сонымен 
бірге 
пай-да 
мөлшеріне әсер ететін салықты да ескеру керек. Сол 
себепті  пайда  мөлшерін  есептеуде  аналитикалық 
әдісті пайдаланған тиімді. 
Аналитикалық  әдіс  баспаға  көбірек  пайда 
әкелетін  өнімдерден  түскен  кіріс  мөлшерінің  басқа 
басылымдардың  шығындарын  жабуға  мүмкіндік 
береді  (пайдаланатын  ресурстардың  баға  өзгерісін 
ескерту қажет). 
 

жүктеу/скачать 2,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: