5 -
б ө л і м
Р а з д е л 5
S e c t i o n
5
Электронды ақпарат Электронные средства
Electronic media
құралдары
информации
К. Қабылғазина
Тарих - таразы
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.
УДК 654.191(091)
Аңдатпа. Радио - қазіргі заманғы қуатты бұқаралық ақпарат құралдарының бірі, тұрмыста кеңінен қолданылатын,
адамдардың өмір сүруіне, ақпарат алуына жәрдемдесетін қалыптасқан жүйе. Радионың бұқаралық ақпарат құралы
ретінде мәні мен маңызы уақыт өткен сайын арта түсуде, қазіргі радиоэфир бір мезгілде миллиондаған адамдарға
жетеді. Сөйтіп, радио техникалық құбылыстан бүгінде қоғамдық құбылысқа айналған. Ол миллиондардың санасына
ықпал етіп, пікір тудырып, эмоционалды-экспрессивті ықпал ете алады. Ал қоғамдық дамудың демократиялық
жолын таңдаған егемен Қазақстан жағдайында радиостанцияларда бәсекелестік күшейді, ақпараттық саясат көбіне
тыңдарман ықыласына қарай өзгерді.
Радио тарихы.
Қандай да болмасын мемлекеттің тыныс-
тіршілігінен хабардар етіп, өмір ортасына ақпар
беріп, бүгінді ертеңмен жалғастырып отыратын
бұқаралық ақпарат құралы болатыны ақиқат.
Тамыры тереңнен тартқан, толғауы тоқсан, тарихы
да тоқсан болып отырған Қазақ радиосы - халықтың
үні,
тынысы.
Бүгінгі
егемендік,
тәуелсіздік
жағдайында радионың мүмкіндігі шексіз артты,
бәсекелестік күшейді, таңдау мүмкіндігі пайда
болды, әр түрлі бағыт-бағдардағы, стиль мен
мәнердегі радиостанциялар көбейді. Радиоарна өз
қаржысын өзі тауып, дамитын жағдайға жетті,
шығармашылық шексіз мүмкіндіктер ашылды.
Радиожурналист эфирде еркін сөйлейтін, ойын
бүкпесіз жеткізетін және оған өзі жауапкершілік
жүктейтін жағдай туындады.
Радио - қазіргі заманғы қуатты бұқаралық
ақпарат құралдарының бірі, тұрмыста кеңінен
қолданылатын, адамдардың өмір сүруіне, ақпарат
алуына жәрдемдесетін қалыптасқан жүйе.Радионың
бұқаралық ақпарат құралы ретінде мәні мен маңызы
уақыт өткен сайын арта түсуде, қазіргі радиоэфир
бір мезгілде миллиондаған адамдарға жетеді. Сөйтіп,
радио техникалық құбылыстан бүгінде қоғамдық
құбылысқа айналған. Ол миллиондардың сана-сына
ықпал
етіп,
пікір
тудырып,
эмоционалды-
экспрессивті ықпал ете алады.
Радиожурналистиканың негізгі өнімі, шы-
ғармашылық жемісі - әртүрлі дыбыс қабылда-
ғыштарға жазылған материалдар. Ал жазылған
хабарлар негізі - сөз. Адамзаттың тарихы сөзбен
сомдалады, адамзат тағылымы сөзбен көрінеді.
Қоғамды құрайтын адамдар болса, олардың асылы
да, бірауыз сөзбен танылады. Сөз - адам-дардың тіл
қатысуында
қолданылатын
негізгі
құрал.
Радиожурналистикада сөздің алатын орны ерекше.
Мағжан Жұмабаев бұл жөнінде былай дейді: «Біз сөз
арқылы ғана неше түрлі ойымызды сыртқа білдіре
аламыз һәм басқа адамдардың ойларын біле аламыз.
Сөз болмаса, адамда білім болмас еді. Атын атап,
сөзбен бекітіп тастамасақ, жанды суреттер, ұғымдар
тұрмас еді. Сөз болмаса, сөзбен адамзаттың бір-
бірімен ұғысуы болмаса, жер жүзіндегі осы күнгі
адамзат тұрмысы деген тұрмыс та болмас еді.
Қысқасы, жан көріністерінің ең қымбаты
- ой. Ой тілі - сөз». Ал Ахмет Байтұрсынов болса
«бір
нәрсе
турасындағы
пікірімізді,
яки
қиялымызды, яки көңіліміздің күйін сөз арқылы
© 2012 al-Farabi Kazakh National University
жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі
пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіптеп, қисынын,
қырын, кестесін келтіріп сөз арқылы тысқа шығару -
сөз шығару болады». Яғни радиожурналистер үшін
сөз қадірін бірінші кезекте бағалау қажеттілігі
осындай даналар ойлары арқылы әспеттеледі. Осы
орайда, радиожурналистер міндетінің жауапты да
қасиетті екені айқындалады. Тың-даушы адаммен
емес, сөзбен бетпе-бет келеді. Телевизиялық
хабарларда сюжет негізгі рөл атқарады да, сөз
қосымша міндет өтейді. Ал радиода бүкіл әрекет,
құбылыс, оқиға тек сөзбен өрбіп, тыңдарманның көз
алдына бүкіл көрініс тек баяндаумен елестетіледі.
Міне, сондықтан да радиожурналистердің шеберлігі
ғана аудитория сұранысын өтей алады.
Кеңестік кезеңде радио идеологиялық құрал
ретінде басқарылып, қатаң бақылауда болды, белгілі
бір
ұстанымдар
мен
талаптар
шеңберінде
қусырылды. Дегенмен Қазақ радиосы қандай
жағдайда да халқының мұң-мұқтажымен са-насып,
рух беріп, ұлтының үнжариясы ретінде өмір сүріп
келді. Осы ойларға Қазақ радиосының өткен
ғасырдағы хабарлары куә бола алады. Журналистің
«Біз Сталинге не үшін дауыс береміз?» деген
хабарына [1] келген стахановшы жұмысшы:
«Біріншіден, мен сіз айтқандай 2 мың сом жалақы
алмаймын. Екіншіден, мен Сталин-ге емес,
Оңдасыновқа дауыс беремін», - дейді. Микрофон
алдындағы қонақтың күтпеген жауа-бынан кейін
хабар эфирге өтпей қалады. Бұл мы-салдан сөз
бостандығының
көрінісін
байқауға
болады.
Жүргізіліп отырған Кеңестер Одағының бүкіл
саясаты «халықтар атасына» дауыс бе-руге үндеп
жатқанында дауыс беруші белгілі ұлт қайраткеріне
дауыс бергелі отырғандығын айтқандығы үшін
хабар берілмей қалған.
Келесі бір құжатта [2] Шакенов деген журналист
«Неге біздің қазақ редакциясы хабарларының жақсы
жағын айтпайсыздар?» -деп радио ұжымының
жиналысында өз ренішін білдіреді, ал Ә. Жакетова
болса, «Жастар ха-барлары жастарға тән пішінде
емес, музыкалық көркемдігі нашар. Секретарьдың
мәдениеті төмен. Редакторды шақырса, саусағымен
көрсетеді немесе ысқырады», - деп сынайды.
Ендігі бір мұрағаттық құжатта: «Бұқараның
даусын аз тыңдаймыз. Музыка хабарлары
редакциясының жұмысын жақсарту керек. «Ах,
Самара,
городок»
пен
Жамал
Омарованың
орындауындағы 5 әннен құлақ сарсыды. Бұлардан
басқа да ән жоқ дегенге сенбеймін, редактор
ізденбейді», - деп Әсімжанов деген қызметкер
музыкалық хабарлар редакциясының атына сын
айтады [3].
Уақыт зымырап өткен сайын, жылдар парағы да
қатталып, өмір кітабы қалыңдай түсетіні белгілі.
Соғыстан кейінгі қоғамның кезекті бір дүрбелең
тұсы - 1946 жыл Жамбыл бабаның 100 жылдық
мерей
тойымен
қабат
келген
екен.
Қазақ
радиосының және бүкіл сол тұстағы ақпарат
құралдарының көптеген ма-териалдары сол айтулы
күнге арналған. Ақиық ақынның лебізі эфир арқылы
оқылған: [4]. «Мен 70 жасқа келгенде бақытты
өмірге жеттім. Бүкіл әлем халықтарына шындықтың
қайнар бұлағы ашылды. Мен Ленин батырдың атын
естідім. Қызыл Армияның ұлы жеңістерін көзіммен
көрдім. Бұрын түске ғана кіретін, өзім жырлаған
бақытты өмірді енді өзім де көрдім. Жаңа күш бітті,
домбырамды қайта қолға алдым. Жастық өмірім
қайта келіп, өлеңдерім тау суындай та-сыды. Ата-
бабам арман еткен, ақындар жыр ет-кен жаңа елді
көзіммен көрдім, ол - Қазақстан. Мен білмейтін көп
нәрселерді 80 жасқа келгенде көріп, біліп көзім
ашылды. Мен қайта жасар-дым, өлеңді 25 жастағы
жігіттердей өте ынта-мен қызып, шаттықпен қуанып
айтатын болдым. Маған мұндай қайта өмір беріп,
күш бітірген бүкіл халықтардың көсемі Сталин
жолдас. Мен кәрілік шағымда бақыт нұрына
бөлендім. Менің жасым 90 да болса да әлі өлгім
келмейді, ұзақ өмір сүргім келеді».
Осы тақырыптағы тағы бір ақпаратта: «Қа-
зақтың Абай атындағы педагогикалық институ-
тының қазақ тілі және әдебиет факультетінің
күшімен қазақтың халық ақыны Ж. Жабаевтың
туғанына 100 жыл толуына арналған конференция
болып өтті. Үш күнге созылған конферен-цияда 17
баяндама тыңдалды. Конференцияда аспирант
Қадірбергенов
Мұхаммед
Жамбылдың
жеке
шығармалары туралы, студент Мұсабекова Фатима
Жамбыл
шығармаларындағы
Ленин,
Сталин
бейнелері, Жамбылдың немересі Әбді-раимова
Жамбылдың нақыл сөздері, студент Хасенов
«Жамбыл - жастар туралы», студент Рабиға
Құттыхожина - «Өтеген батыр» туралы баяндама
жасады.
Конференцияға Жамбыл туралы еңбек жазып
жатқан ақын С. Бегалин, Жамбылдың
хатшылары - Жароков, Орманов, Әбішев жол-дастар
қатысты. Конференцияға небары 500-ге тарта адам
қатынасты» (авт.)» [5] деген хабар арқылы бүгінгі
күні дала Гомерінің өміршеңдігін жоймағандығы
дәлелденіп отыр.
Ұлы Абайдың әдеби мұралары жөнінде де
көптеген хабарлар беріліп, оған қалам ұстап, пікір
айтып жүрген қазақ қаламгерлері тартылып
отырылған. Абайдың шығармашылығы жөнінде
айтылған мына бір пікірді айта кеткен жөн.
«Абайдың әдеби жолына тереңірек қарасақ, 1882
К. Қабылғазина
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012
104
ISSN 1563-0242
жылғы «Бородиноны» аударғанға шейін Абай
шығармалары ақындардың ықпалында келгенін
көреміз. Бірақ ол Абайдың жырын байытуға рухани
азық бола алмаған. Абай 40 жасына келгенше бар
жазғаны 7-8 жырдан аспаған. Оның тең жарымы
шығыс ақындарының әсерінен, тең жарымы қазақ
халқының байырғы ақындарының ізімен жазылған.
Абайдың көркем тілінде, мәдениетті мазмұнды
шығармалар жазып, батыс жолына, жаңа жолға
түсуіне орыс әдебиеті себеп болды. Оған Абайдың
Лермонтовтың
еңбектерімен
танысып,
«Бородиноны» аудар-ғаннан кейін бұрынғысына
қарағанда 10 есе көп жазғандығы және өлең
жырларының мазмұнына, түріне де, тақырыбына да
жаңадан өң-ажар кіргендігі дәлел бола алады.
Мысалы, Абай «Бородиноға» дейін жылына бір өлең
жазса, ол жылдары «Шәріпке», «Абралыға» не
болмаса «Әліпби» сықылды белгілі мазмұнға
құрылмаған өлең жырлар болып келеді, ал
«Бородинодан» кейін «Қақтаған ақ күмістей кең
маңдайлы», «Жасымда ғылым бар деп ескермедім»
сықылды шыншылдық реализм бағытында жырлар
жазғанын көреміз. Енді бірер жылдан соң,
Лермонтовтың шығармаларымен танысқаннан кейін
бір жолата өлең- жыр жазумен шұғылданып,
ыждахатпен кіріскенін байқаймыз. 1986 ж. 44 жасқа
келгенде Абай біржолата өлең жазуға кіріседі, осы
жылдардың ішінде бір қыста ірі-ірі 18 өлең жыр
жазды»,
-
деп
сөйлеген
эфирден
тарих
ғылымдарының
кандидаты,
Қаз-ГУ-дың
аға
оқытушысы (авт. Лекеров) [6] деп көрсетілген. Бұл
пікірлер ғылыми жұмыстарда қалай көрсетілген?
Назарға ілінбеген факті болуы да мүмкін. Осы
тұстағы орыс, украин, белорусс әдебиеттерінде жеке
басқа табынушылықтың кең етек ала бастаған
кезінде, дамуымыз
-
ұлы орыс халқымен
байланыстың ғана нәтижесі деген ұғымның
дәріптелер тұсы дәл келген. Олай етпеуге Сталиннің
идеялары мүмкіндік бермеген. Бұл жерде де
біздің халқымыз
«ерен
интернационалистік»
танытып,
соның
нәтижесінде өзінің ұлттық қадірін саналы түрде
жоюға тырысқандығын көруге болады.
Мына бір ақпарат жуырда ғана атақты
панфиловшылар дивизиясына жала жапқандарға
шындықтың бетін ашып бере алатын дерек. «Ұлы
Отан
соғысы
күндерінде
12-14
июньде
Қазақстанның
астанасы
Алматыда
атқыштар
дивизиясы құрылды. Бұған бүгін бес жыл. Дивизия
атақты
Чапаевтың
үзеңгілесі
генерал-майор
Панфиловқа
тапсырылды.
Генерал
дивизияға
жауынгерлік тәрбие беріп, 18 августе майданға
аттанды.
Бауыржан
Момышұлы
сияқты
командирлер тәрбиелеп өсірді. Политрук М.
Ғабдуллин мен қызыл әскер Т. Тоқтаровқа Совет
Одағы Батыры атағы берілді» деген хабар 1943
жылдың 13 шілдесінде ҚазТАГ-тан алынып берілген
[7].
Басқа ел мәдениетімен республика мәде-ниетін
салыстырған материалдар да көптеп кездеседі.
Мысалы, Социалистік Еңбек Ері Иван Пантик
дегеннің
әңгімесі
берілген:
«Италия
кинотеатрларының экраны қарақшылық, құнсыз
картиналармен толып кеткен. Біз Италияда болған
20
күн
ішінде
бұл
елдің
еңбекшілерінің
америкалықтардың
қармағына
түспейтінін
көзімізбен көрдік» [8] - деген сөзін тыңдай отырып,
қазіргі жағдайға ұқсамай ма деген пікірде
қалдық.1950 жылдың 10 қаңтарында берілген осы
хабардың актуальдылығы бүгінгі күнде де көрініп
тұр. Шетелдік қарақшылық кинолар, арсыздыққа
толы
видеофильмдер
кинотеатрларымыздың,
теледидарларымыздың экранын жаулағалы қашан.
Қандай да болмасын бір мемлекеттің жері жауланып
аларда, алдымен, әдебиетін, мәдениетін жаулау
тәсілі ежелден келе жатқан ақиқат екені рас. Осы
тұрғыда да журналистеріміздің тер төккені зая
кетпеген болар еді. Өз халқымыздың тілін,
әдебиетін, мәдениетін т.б. халықтық төл қасиеттерін
сақтауда еңбек ететін, қандай жағдайда болма-сын
араша түсетіндер - журналистер.
«Неше түрлі білімпаз, ғұлама, кемел ойшылдар
сөйлеген кафедралар мен колледж, университет,
институт аудиториялары көп қой. Бірақ ең ұлы
аудитория - Жұмыр жер. Оның мінбесіне шығып, сөз
сөйлеу екінің бірі, егіздің сыңарының маңдайына
жазылмаған нәрсе. Мұса пайғамбар - Зауратын,
Дәуіт-Забұрын, Ғайса-Інжілін, Мұхаммед-Құранын
ұстап соған шықты. Жалғанды жалпағынан басқан
Шыңғысхан, Наполеондар да сол мінбеге
өлердей ұмтылған жоқ па? Жиырмасыншы
ғасырдың рухани жыртқышы Гитлер де сол
мінбеден «Майн кампф» деген шатпағын оқып
бергісі келген. Адамның ақыл-ой парасатын қара
күш қана билейді деп ойлаған. АҚШ президенті
Трумэн де қолына атом бомбасын ұстап сол мінбеге
ұмтылды ғой. Ақыры не болды, бәрі де кетті.
Шекспир мен Толстой, Әуезов пен Хемингуэй,
Габриэль Гарсия Маркестер қалды сол мінбеде»/9/, -
дегендей қаншама оқиғалар, тарих деп аталатын ұлы
кітаптың бетінде талай зор, әйгілі істер қалып
жақтаны белгілі. Сондай ақтаңдақ шаралар қазақ
әдебиетін, мәдениетін де айналып өтпегені белгілі.
«Халық жауларын іздеу тек қана әлеуметтік
белгілерге қарап қана емес, білімдік, кәсіби, ұлттық
белгілерге
де
қарай
бағытталды.
Қазақстан
қауіпсіздік
органдары
республиканың
ең
интеллектуалды деген ұлдары Қаныш Сәтбаев пен
Мұхтар Әуезов туралы материалдарды толық
дайындап қойған еді. Одақта және автономиялы
К. Қабылғазина
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012
105
ISSN 1563-0242
республикаларда олардың тарихы, ұлттық-мәдени
мұраларын бұрмалайтын науқан арасына сәл үзіліс
салып 1953-1954 жылдары қайтадан кең етек алды.
1954 жылы болған Қазақстан жазушыларының
үшінші съезінде жазушы Т. Нұртазин: «Біздің
сыншыларымыздың
үлкен
қателігі
-
Қазақ
әдебиетінің
тарихынан
М.
Әуезовті
сызып
тастағылары келгені болды. Сондай науқанның
қармағында кеткен, «сызылып тасталған» көптеген
дүниелері қайта қарауымыз керек» деді. «Ал
жазушы Т. Әлімқұлов: «Бір уақыттарда бізде Абай
мен Жамбылдан басқа ешкім де қалма-ған еді деп
осы ойды сол жиында жалғастырған болатын», -
дейді тарих ғылымдарының док-торы Леонид
Гуревич [10].
Ал радиожурналистика майданының жауын-
герлері өзінің осынау тарихында өз міндеттерін адал
орындай алды деп бағалау орынды. Алайда ол тұста
халқымыздың тарихын паш еткен хабарлардың өте
аз болғандығын байқаймыз. «Дініңді, тіліңді,
тарихыңды айтпа, жазба» деген арнаулы нұсқау
болмағанмен де отарлық, саясаттың көп нәрсеге
тосқауыл
болғаны
ақиқат.
Дегенмен
де
тоталитарлық саясат кезінде де Қазақ радиосы
өкілдерінің,
жойқын
репрессия
күштеріне
қарамастан
там-тұмдап
болса
да
рухани
дүниелерімізді
жарыққа
шығарып,
айтып
отырғандықтары - бүгінгі егеменді ел болып
отыруымызға қосқан үлкен үлестері, болашақтың
бастаулары болғандығына бүгінде көз жетіп отыр.
Міне, осындай аса күрделі кезеңде де қоғамда,
саясатта болып жатқан оқиғалардан тыс қалмай,
қаншалықты
шек-теулі,
нұсқаулы
насихат
болғанымен, Қазақ радиосы өзіндік үнін қосып,
халықтың тарихын, мәдениетін, әдебиетін, салт-
дәстүрін, дінін, ділін сақтауы үшін күресіп келді.
Қазір де жергілікті ұлт өкілдерінің ұлттық
үрдістерінің дамуына, әлемдік деңгейде танылуына
үлкен үлес қосып отыр.
Жаһандану мен нарық жағдайында адамдар
тұрмыста болсын, жұмыс орнында болсын күрделі
мәселелермен
бетпе-бет
кездеседі,
әр
түрлі
қайшылықтарды тез шешуіне тура келеді, соның
қатарында стрестік жағдайларды бастан өткізеді.
Яғни әр адамның эмоционалды көңіл күйі мен күш-
қайраты да өзгеріп отырады. Мы-салы, жұмыстан
шаршаған адам үйіне жеткен-ше, көлік тауқыметін,
жол
нашарлығын,
қала
жағдайындағы
кептелмелерді,
қызмет
көрсету
мәдениетінің
төмендігін көрді дейік. Үйде де бәрі қолайлы
болмауы мүмкін. Бір сәт көңілін аулау үшін,
теледидар қараса, онда да тосын оқиғалар, бітпейтін
тауқыметтер, бет жыртысқан адамдар, көлгірсіген
саясаткер мен жүйкеге тиер жарна-малар, қантөгіс
фильмдер мен бітпес көбікті се-риалдар. Мұндай
жағдайда адамның жүйкесіне үлкен салмақ түседі,
сезімі тежеледі, көңіл хошы төмендейді, өмірге
құштарлығы бәсеңсиді. Міне, осы көңіл ахуалын
өзгерте алатын, эмоциялық тепе-теңдікке жеткізетін
күштің бірі — радио. Радио табиғатынан агресшіл
емес, керісінше, жұмсақ та жағымды, жайлы.
Радиоақпарат көбіне оптимистік болып келеді,
өмірлік жақсы тонус қалыптастырады. Әлеуметтік
психолог-тар
тосын
қайғылы
оқиғаның
телевизиямен салыстырғанда радиодан естілгенде
санаға жұмсақтау жететіндігіне назар аударған.
Өйткені телеақпарат жүйкеге тікелей әсер етсе,
радиодан естілген жаманат хабар психологиялық
қорғаныс факторына тап келетін көрінеді. Мұның өзі
радионың өзіндік табиғатын сақтай отырып,
телевизия сияқты пәрменді құралмен қатар өмір сүре
алатындығына көз жеткізеді.
Диктордың, хабар жүргізушінің, корреспон-
денттің, актердің сөз өнері, сөйлеу шеберлігіне
байланысты интонациялық мүмкіншілік те өзгеріп
отырады.
Біраз
зерттеушілердің
пікірі
информацияның 40 пайызға жуығын, тек сөздегі
интонацияның өзі ғана жеткізе ала-ды дегенге саяды.
Сондықтан
бүгінгі
радиожурналист
эфирдегі
бейнелеу құралдарының қыр-сырын жетік меңгеріп,
өзгеше табиғаты
- акустикалық ерекшелігіне қанық болуы аса қажет.
Радиохабарлардың көпшілігіне тән олқылықтар осы
ерекшелікті білместіктен, не-месе оған дұрыс мән
бермегендіктен туады екен.
Радиодан қызықты да мазмұнды тал-дамалық
хабарларды кездестіреміз, жанды да жалынды
портреттер мен әдеби көркем хабар-лар тыңдаймыз,
радиокеңестерге құлақ аса-тындардың да қатары
көп. Радионың айрықша бір бітімі музыкалық
хабарлардан танылады. Жақсы ән мен әуенді
танытуда радионың алдына ешбір ақпарат құралы
шыға алмайды. Біреулер радио тыңдайды, қалаларда
теледидарға көп назар аударылады, ал біреулер тек
газет оқиды. Бәсекелестік пен пікір саналуандығы
жағдайында бұл қалыпты құбылыс. Әлеуметтік
ақпараттың еркін тасқыны БАҚ-тың қоғамдық
жауапкершілігін
арттырды,
ақпарат
биліктің
маңызды тетігіне айналды. Әлемдік тәжірибеден
Қазақстан да тыс қалған жоқ. Компьютерлік желідегі
ақпарат тасымалының өсу үрдісі өте қарқынды
болғандықтан болашағынан көп үміт күттіреді.
Оның бәріне уақыт төреші, радио да уақыт
ағымында қызмет атқарады. Мысалы, күні кешегі
кеңестік кезеңде радионың дамуына айрықша мән
берілді, ол ұжымдық насихатшы, үгітші және
ұйымдастырушы деп бағаланып, ақпараттық саясаты
осы мүдде тұрғысынан екшелді, цензура болды, сөз
еркіндігі шектелді. Сөйтіп, идеологиялық қуатты
қару радио мемлекеттік биліктің қатаң бақылауында
К. Қабылғазина
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012
106
ISSN 1563-0242
бол-ды, қызметі жоғарыдан реттеліп отырды. Әлем
елдерін идеология уысында ұстап отыруда элек-
тронды БАҚ-тың маңыздылығы қандай екені бүгінгі
заманда өте айқын. Тіпті Чилиде болған қарулы
көтерілістен жеңіліс тапқан сол елдің
Президенті Сальвадор Альенденің өкінішке толы
«мен қолымдағы ең мықты қаруым теле-визия мен
радиодан айырылып қалғаныма қатты өкінемін»
деген сөзі тарихта сақталып қалған.
Ал қоғамдық дамудың демократиялық жо-лын
таңдаған
егемен
Қазақстан
жағдайында
радиостанциялар шынайы сөз бостандығын алды,
цензура жойылды, жекеменшіктік қатынас орнықты,
бәсекелестік күшейді, ақпараттық саясат көбіне
тыңдарман ықыласына қарай өзгерді. Енді радионың
ақпараттық, дема-лыстық міндеттері алдыңғы
қатарға шығып, ағартушылық қыры бәсеңдеді.
Адамның еркін ойлауы мен еркін жүріп тұруына, өз
іс-әре-кетіне толық жауап беретін қоғамдық қарым-
қатынастар орнықты және соны жетілдірудің
жолдары қарастырылуда. Тоқсан ауыз сөздің
тобықтай түйіні - тоқсанның торқасына оранып
отырған Қазақ радиосы жасай берсін, Қазақ ра-
диосы бар жерде қазақ бар.
Әдебиеттер:
1 ҚРОМА. 1489-қор,2-парақ, 290-іс
2 Сонда
3 Сонда
4 ҚРОМА .1489-қор,1-парақ, 80-іс
5 Сонда
6 Сонда
7 Сонда
8 Сонда
9 Ақсұңқарұлы С. Ғасыр кардиограммасы // Орталық
Қазақстан. - 1988. - 1.11.
10 Гурьевич Л. Последнее советское междуцарствие
// Караван. - 1996. - 1.06-3.
11 Радиожурналистика, ұжымдық оқулық.
Радио является мощным средством массовой информации, которое систематически влияет на повседневную жизнь и по-
лучение информации огромного количества людей. Из года в год усиливается важность и значение радио, а аудитория
радиопередач достигает нескольких миллионов человек одновременно. Радио из технического явления переросло в
общественное, оно влияет на сознание миллионов, порождает мысли и домыслы, воздействуя на экспрессивно-
эмоциональном уровне. Усилилась конкуренция между радиостанциями, а информационная политика стала ориентирована
на слушателя.
Radio - is a powerful means of mass media, which makes an effect to our everyday lives and receive information for many people.
From year to year, increasing the importance and value of radio, and radio audience reaches several millions of people
simultaneously. Radio from a technical phenomenon has grown into the public, it affects the minds of millions, gives rise to thoughts
and fantasies, acting on the expressive-emotional level. Increased competition among radio stations, and information policy was
aimed at the listener.
А. Каримов
Динамические тенденции в современной тележурналистике
Узбекский государственный университет мировых языков, Узбекистан, г. Ташкент
УДК 654.197(4/9)
Аннотация. Статья посвящена раскрытию идеологической и агитационной силы телеканалов, вообще, и
Узбекистана, в частности. Показано, как меняется зрительская аудитория на современном этапе в связи с внедрением
коммерческих отношений на телевидении, сказано о росте рекламы и перспективной специализации каналов.
Важной тенденцией современных телепрограмм является резкое расширение их рекреативной функции. Это стало
возможно по нескольким причинам: 1) рост доходов населения; 2) увеличение количества свободного времени;
3)конкуренция между телеканалами; 4) неуклонно возрастающая склонность зрителя к передачам развлекательного
типа.
Современная журналистика. Динамическая тенденция.
Идеологическая и агитационная сила теле-
каналов обосновывается тем, что среди СМИ они в
наибольшей степени удовлетворяют потребность
аудитории в информации. В большинстве государств
мира
70-80%
населения
получают
нужную
информацию
из
телевиидения.
Процессы
транспортировки информации через спутниковую
А. Каримов
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012
107
ISSN 1563-0242
связь в XXI веке заметно расширяют возможности
всемирной телекоммуникации.
В новом веке меняются и отношения между
информацией и ее потребителями. Раньше пред-
ставители аудитории успевали воспринять поток
имеющейся информации. В связи с глобализацией
информации,
развития
аудивизуальной
жур-
налистики и интернета исчезают понятия общей,
цельной аудитории. «...телекоммуникация, открытия
и изобретения в сфере информационных технологий,
компьютерная техника, открывающие широкие
возможности по получению и распространению
информации,
система
международной
информационной связи, вхождение интернета в
нашу жизнь коренным образом меняют облик
общества. Нынче развитость, уровень культуры
государства и общества обуславливаются степенью
налаженности информационных технологий» [1]. В
ходе поэтапного перехода к рыночной экономике
коммерциализация дошла и до телевидения, которая
продолжается и по сей день. В нынешнее время в
экономике телевидения первостепенную значимость
приобретает реклама. Несмотря на это, сети
получают прибыль на медиарынке посредством
увеличения количества программ, производства
аудио и видеокассет, приобретения права на
авторство на собственную передачу, а также других
коммерческих сделок» [2].
Как во всем мире, так и на отечественных
телеканалах такая ситуация становится весьма
заметной, в результате которой:
-
рекламные ролики занимают телеэкраны;
-
появляются
передачи,
специализируемые
только на рекламе (канал «Тошкент», «Телекурьер
маркет», НТТ «Телемаркет» и др.);
-
возникают спонсируемые специализиро-
ванные коммерческие передачи с определенной
тематикой;
-
наличие и действие платных коммерческих
телеканалов свидетельствует о коммерциализации,
которая становится разновидностью бизнеса на
телевидении в полном смысле этого слова.
По поводу введения в сферу телевидения
коммерции существует множество мнений. К
примеру, коммерческие каналы в России стали
появляться с 90-х годов. В «Новой газете» вышла
статья «Политика на телевидении закончилась,
обман продолжается». Именно в этот период
излагаются различные мнения, точки зрения,
критические суждения о специализации и ко-
мерциализации российских каналов. Коммерци-
ализация имеет как позитивное, так и негативное
влияние на средства массовой информации. Ибо
теперь
информация
становится
товаром.
Следовательно, как телеканал, так и сам журналист
становятся богатыми. Отрицательная, негативная
сторона
вопроса
заключается
в
том,
что
информация, независимо от того, как она будет
действовать на аудиторию, она все равно будет
передаваться. Понятие массовой культуры, а также
те трудности и непристойности, которые она
преподносит, обуславливаются общим состоянием,
связанным с коммерцией, что резко осложняет
положение, связанное с истинной культурой.
Следует отдельно рассмотреть специализацию
каналов. В настоящее время имеется возможность
посредством параболической антенны смотреть
сотни каналов в семейных условиях. Каждая
личность смотрит интересующий его канал. Но это
не означает, что каждый день, каждый час надо
переходить из одного канала на другой. Сколько бы
их много не было, члены семьи должны определить
для себя те каналы, которые они будут смотреть
дольше.
Телекомпания «НТВ плюс» в России считается
самой мощной из-за оснащенности современной
цифровой
технологией.
Через
системно
действующие каналы зрители имеют возможность
получать новую информацию из любой и
интересующей их сферы.
Телекомпания в состоянии предоставить тот
канал (спортивный, кино, природы, жизни звезд,
музыки и др.) своему зрителю, какой ему
заблагорассудится смотреть. В плане подготовки
качественных передач, достижения яркости и яс-
ности изображения, внедрения самых последних
новшеств цифровой технологии каналы, дей-
ствующие в системе телекомпании, стремятся к
мировой известности. Основная цель телекомпании
НТВ+ - это презентация высококачественных
передач для всей семьи, которые доходят до любой
точки страны. В настоящее время действуют более
сотни каналов через стереозвук, а также более 10
каналов, специализирующихся на новостях и
предназначеных для просмотра абонентами в
формате современного Dolby Digital 5.1., более 20
А. Каримов
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012
108
ISSN 1563-0242
киноканалов, более 20 спортивных каналов, а также
культурный, музыкальный, детский, женский и
специализируемые по другим отраслям каналы.
Беспощадная конкуренция среди американских
телеканалов
требует
наличия
какой-либо
особенности, присущей каждому из них. Теле-
видение США, которое стоит на первом месте по
оперативности и внедрению новшеств, не уменьшает
производство такой продукции, как развлекательные
передачи
и
сериалы,
рассчитанные
на
удовлетворение
невзыскательных
потребностей
аудитории.
Сегодня продать свою продукцию, завоевать
симпатии масс на медиарынке не легко. Одним из
эффективных мер в этом плане является спе-
циализация телеканалов. В настоящее время все
каналы специализируются по возрасту, интересам,
происхождению и занятиям аудитории, а также по
различным группировкам подростков, садоводству и
моде. Говоря о сегоднящнем телевидении, нельзя не
сказать о мастерстве американских журналистов по
подготовке сюжетов с различных регионов и
территорий, а также о региональной специализации
в рамках данного процесса.
В настоящее время более заметной становится
специализация и на отечественных телеканалах.
Например, с точки зрения интересов и возраста
аудитории можно сказать, что телеканал «Ешлар»
специализируется на передачах для молодежи, по
принципу отраслевой специализации действуют
телеканалы
«Спорт»
и
ТВ-М
(музыкально-
развлекательный). Телеканал ННТ готовит передачи
для всей семьи под девизом «семейный канал».
Существуют и специализированные, отраслевые
передачи. Например, передача «НТТ спорт»
специализируется на спортивных новостях, а
передача «Айланай» (милый, милая, голубчик,
голубушка)
посвящается
современной
моде,
«Суғдиена»
(НТТ)
предназначается
только
женщинам.
Во всем мире основную часть аудитории за-
воевывают негосударственные, частные телеканалы.
Для убеждения масс негосударственные телеканалы
вырабатывают свою концепцию, готовят передачи,
лишь после изучения запросов аудитории. Именно
по этой причине такие телеканалы завоевывают
симпатию масс и оказываются в числе лучших.
В начале 90-х годов распад бывшего Советского
Союза, возникновение независимых государств
вызвало некоторые экономические, социальные,
идеологические затруднения, однако это не привело
к уменьшению потребности в информации, скорее,
наоборот. У аудитории всегда было больше доверия
к информации, передаваемой через телеэкран.
В условиях повышения темпа жизни, воз-
никновения некоторых стрессовых ситуаций в
пучине экономических проблем и столкновения с
ними, повышения психологического давления
возрастает спрос на спокойствие и покой. В ре-
зультате увеличения информации усилиливает-ся
склонность к отдыху, релаксации. Как пишет Петер
Винтерхофф-Шпурк:
«Значение
традиционных
развлекательных программ возрастает, и появятся
новые
формы
программ,
которые
будут
сориентированы на развлечение. Даже те про-
граммы, которые раньше никак не были связаны с
развлечением (например, новостные и инфор-
мационные программы, политические дискуссии и
образовательные передачи), изменят свой жанр»...
Появятся такие программы, как информационно-
развлекательные, документально-развлекательные,
образовательно-развлекательные» [3].
Информационно-музыкальные, развлекательные
передачи в истории национального телевидения
начинают внедряться к концу 80-х годов. К 1988-
1989 годам утром каждого воскресения стала
демонстрироваться утренняя передача «Субқидам»
(«рассвет»). В течение года она шла в эфир только
по воскресениям. Через год ее название изменилось
на «Ассалому алайкум». Она стала популярной, на
нее приходит очень много писем.
Известно, что у 92% стран мира существуют
утренние программы, которые выходят в эфир от 45
до 160 минут. Изменения, происходящие на уровне
мирового телевидения и вошедшие в национальное
телевидение, можно заметить на примере данной
выпуска. Ибо до выхода подобного рода передач не
было таких, которые сочетали бы в себе
информацию с отдыхом. Сегодня большинство
развлекательных передач телеканалов захватывает и
узбекистанскую аудиторию, последствия чего остро
ощущаются, ибо они до сих пор оказывают влияние
в виде информационного и духовного давления.
В такой борьбе ТВ всегда занимает высокое
место. Возникает острая потребность в достойных
произведениях профессиональных журналистов,
которые
создаются
на
основе
всесторонне
полноценного сценария, ни чем не уступающего
зарубежным телевизионным проектам, которые
А. Каримов
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012
109
ISSN 1563-0242
выше по качеству от зарубежных программ и
способны вступать в творческий спор по
положительному влиянию на вкус, уровень
развитости, круг мышления и духовность молодежи,
оказавшейся в плену «массовой культуры» под
влиянием мирового телевидения.
Велико влияние на аудиторию, казалось бы,
безобидных на первый взгляд привлекательных
выступлений средств массовой информации, а
именно, облеченных в красивые пейзажи много-
серийных кинопродукций и телесериалов через
интернет, радио и телевидение. При этом некоторые
зарубежные телеканалы основное внимание уделяют
воздействию на умы и сердца подрастающего
поколения молодежи. С биологической точки зрения
личность настолько же нуждается в отдыхе,
насколько
она
предрасположена
к
интел-
лектуальному развитию. Человеку, изучившему азы
информационной безопасности, известно, что в
основе передачи, которой наслаждается телезритель,
может присутствовать информационное давление,
духовная
зависимость.
Следовательно,
перед
творческими
работниками
национальных
телеканалов встает ряд задач по удержанию перед
экранами местного населения, которое спешит к
просмотру
зарубежных
телеканалов,
которые
привлекают богатством новых подходов и ракурсов
в способах подачи информации. Однако, иногда,
вместо предупреждения таких ситуаций, создаются
телепрограммы
подражательного
характера,
повторяющие некоторые зарубежные телепередачи.
По мнению Герберта Шиллера, работавшего в
1970-2000-е годы профессором Калифорнийского
университета в Сан-Диего, или Сан-Паулу, «цель
американских СМИ состоит не в том, чтобы зритель
из Индонезии, Италии или Индии разобрался в
интригах сериалов «Даллас», «Бонанца» или
«Друзья», а в том, чтобы «в этих странах открыть.
рынки и позволить американским корпорациям
захватить максимальную долю мирового рынка»
(Htrbert Schiller, 1992, с.1)» [4]. Продолжая свою
мысль, он также утверждает, что для повышения
эффективности
телепередач
выбираются
электронные СМИ как самый доступный и прием-
лемый способ передачи информации посредством
внедряемых развлекательных выступлений. Им
также отмечается высокая роль средств массовой
информации в условиях рынка. У развлекательных
передач весьма много зрителей. От подобного рода
проектов можно воспользоваться и в целях рекламы
разновидных продукций и услуг.
В развитии телевидения Узбекистана большое
влияние оказывает Россия. После распада
Союза на российском телевидении произошли
большие изменения и оно стало работать, исходя из
требований рыночной экономики. В свою очередь, и
российские СМИ испытывают влияние СМИ Запада.
Когда ведется речь о телевидении, то нельзя не
отметить то, что оно возникает как сильный
стимулятор
рекламы
и
коммерции
и
рассматривается как самый приемлимый способ
предоставления товаров и услуг.
Возникновение платного телевидения, ис-
пользование информационных реклам, распро-
странение рекламной продукции в рамках кино и
сериалов приносит большие доходы рекламо-
дателям. По этой причине увеличивается количество
коммерческих телевидений и передач.
Вхождение коммерции в телевидение наблю-
дается и на национальных телеканалах. Нала-
живается реклама товаров и услуг. Разработаны
правовые основы и нормативы подачи реклам.
Возникли
специализированные
коммерческие
телепередачи. Все это можно считать серьезными
новоявлениями, которые нашли свое место на
телевидении Узбекистана в конце XX - начале XXI
веков.
При презентации рекламы на товары и услуги
предприятий и организаций выбираются те
передачи, которые привлекают массового зрителя.
Прибыль, поступающая от рекламы, зависит от
зрелищности телесериалов. Повышение качества
программ и предоставление зрителям самых лучших
проектов является основной целью творческих
групп. Самая известная в мире телекомпания КВС
основную прибыль (95%) получает от рекламы. Если
качество передач и фильмов не очень высокое, то
никакая частная компания или организация не даст
свою рекламу. Следовательно, для этого, прежде
всего, требуется улучшение содержания и качества
выступлений на экране.
В России подача программ под знаком какого-
либо товарного знака или с участием знаменитых
личностей становится обычным явлением. Это
понятно, потому что зрительский интерс к жизни
знаменитостей всегда высок. Такие развлекательные
А. Каримов
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012
110
ISSN 1563-0242
телепрограммы,
как
«Аншлаг»,
«Армейский
магазин», «КВН», «Марафон -15», «Поле чудес»,
«Смехопанорама», «Тема», «Что? Где ? Когда?»,
«Угадай мелодию», «Я и моя собака», приносят
рекламодателям большую прибыль.
Господство американских СМИ идет рука об
руку с господством американцев в сфере развле-
чений: кино - американское, телевидение - аме-
риканское, американцы - это большая часть му-
зыкального бизнеса. Западное общество находит
средства финансировать киноиндустрию, проводить
глобальные рекламные кампании, создавать и
тиражировать многочасовые «мыльные оперы».
Конечно, нужно признать, что идеология, которая
распространяется вместе с этой продукцией, весьма
туманна, наполнена нюансами, а иногда и прямо
противоречит основным целям частного капитала»
[5].
Следующим нововедением в современных
телепрограммах является предоставление широкого
места и пространства кинодемонстрациям. Согласно
результатам опроса, проведенного среди зрителей,
самый
высокий
рейтинг
(81,9%)
показали
телепередачи
трех
направлений
-
ки-
нодемонстрационные, информационные и раз-
влекательные программы. К их числу относятся
телепрограммы «Поле чудес», «Городок», «Сам себе
режиссер» и другие [6].
То, что большинство вышеназванных программ
считаются
кинодемонстрациями,
является
результатом требований аудитории.
Рекреативные функции СМИ, в частности ТВ, в
определенной степени зависимы от факторов
увеличения доходов и свободного времени у людей.
Появление в большом количестве изданий
(газет, журналов), новых программ в эфире и на
экране за последние годы, во-первых, является
доказательством и результатом повышения ре-
креативной функции СМИ. Во-вторых, это обу-
славливается также предпочитанием легких тем,
которые быстрее привлекают внимание боль-
шинства, стремлением избежать расходов на ос-
вещение и печатание серьезных новостей из области
политики, экономики и социальной жизни, а также
кризисом
серьезных
тем
и
увлечением
демонстрацией
скандальных
и
непристойных
зрелищ. Все это, в целом, является важной тен-
денцией развития мирового телевидения.
Всесторонний анализ обновлений, происхо-
дящих в современной мировой и национальной
тележурналистике, позволяют сделать следующие
выводы:
-
тележурналистика
переживает
процессы
стремительных изменений;
-
дух взаимной конкуренции, борьба за ау-
диторию требует от журналистов находчивости,
профессионального мастерства;
-
на фоне общих изменений специализация в
национальной
тележурналистике
оказывается
неизбежной и закономерной;
-
тенденции к изменениям наблюдаются как на
государственных, так и на негосударственных
телеканалах;
-
изменения в жизни общества оказывают
серьезное влияние на психологию населения; у
людей усиливается склонность к передачам в
развлекательном духе. На основе подобных тре-
бований на телевидении возник, окреп и сфор-
мировался цикл рекреативных передач.
Следовательно, наблюдая за нынешними из-
менениями в мире телевидения, следует отметить,
что такие социальные процессы, как глобализация,
специализация, коммерциализация, приватизация и
цифровизация оказывают свое воздействие на
деятельность журналистов, на их творческое
мастерство.
В
результате
на
телеканалах
увеличилась реклама товаров и услуг, усилилось
использование их в коммерческих целях. Стали
готовиться передачи, исходя из требований и
запросов общественности. Желание аудитории
хорошо отдохнуть все шире находит свое отражение
в телепередачах. Расширение сети развлекательных
передач и проектов, связанных с музыкой, кино и
шоу-бизнесом, привели и ведут к большим
изменениям в современной тележурналистике.
Литература:
1 Абдуазизова Н. Мустақил Узбекистан
журналистикаси тарихи. - Т.: Академия, 2007. -
Б.11.
2 Гидденс Э. Социология. - Т.: Шарқ, 2002.
3Винтерхофф-Шпурк
П.
Медиапсихология.
Основные принципы: пер.с нем. - Харьков: Изд-во
Гуманитарный центр, 2007. - С. 253.
А. Каримов
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012
111
ISSN 1563-0242
4 Уэбстер Ф. Теории информационного общества /
пер с англ. М.В. Арапова, Н.В. Малыхи-ной / под
ред. Е.Л. Вартановой. - М.: Аспект
Пресс, 2004. - С.177.
5 Уэбстер Ф. Теории информационного обще-
ства / пер с англ. М.В. Арапова, Н.В. Малыхи-
ной /под ред. Е. Л. Вартановой. - М.: Аспект
Пресс, 2004. - С.179.
7
Система Средств Массовой Информации
России / под редакцией Я.Н. Засурского. - М.:
Аспект Пресс, 2001. - C. 29.
Мақала Өзбекстандағы телеарналардың идеологиялық және үгіт қызметіне арналады. Телевизияға коммерциялық нарық
енгізілгендіктен көрермен аудиториясының өзгеруі, жарнама үлесінің артуы, салалық арналардың дамуы қарастырылған.
Қазіргі телебағдарламалардың реперативті функциясының артуы басты үрдіс саналуы мынадай себептермен айқындалады:
1) тұрғындар кірісінің артуы; 2) бос уақыттың көбеюі; 3) телеарналар арасындағы бәсекелестіктің артуы; 4) көрермендердің
сауық бағдарламасына қ^із^іғуш^іл^іғы артуы.
Article is devoted to disclosure of ideological and propaganda force of TV channels in general and Uzbekistan in particular. It is
shown, how the spectator audience at the present stage in connection with introduction of the commercial relations on television
changes, is told about growth of advertizing and perspective specializations of channels.
Important tendency of modern TV programs is sharp expansion of their creative function. It became possible for several reasons:
1) growth of the income of the population; 2) increase in number of free time; 3) the competition between TV channels; 4) steadily
increasing tendency of the viewer to transfers of entertaining type.
Формы организации документальных материалов на ТВ
О. Ложникова
Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы
УДК 654.197
Аннотация. Известно, что единой теории документального кино не существует, хотя теоретических работ о нем
написано немало. Автора интересуют особенности документального кино как жанра телевизионной журналистики. В
основе жанрового деления учитывается способ отражения реальной действительности, функциональные особенности
тех или иных телефильмов, тематическое своеобразие, технические условия создания телепроизведения.
Теория документального кино.
Учебное пособие «Типология жанров совре-
менной экранной продукции» определяет понятие
«фильм» как «завершенное документальное или
игровое произведение с сюжетом и/или фабулой
достаточной длительности (от 10 до 60 минут в
документальном и от 30 минут до 2 часов в
художественном фильме, причем длительность
многосерийного произведения м.б. значительно
больше), готовое к показу в записи (копии), также
одна из двух форм фиксации телевизионного
произведения» [1]. Такое определение представ-
ляется несколько упрощенным. Следует отметить,
что вопрос хронометража играет не столь
существенную роль в проблеме выделения теле-
фильма в потоке документалистики, где «сейчас
даже трехминутный репортаж принято называть
фильмом, что вызывает смех у профессионалов. И
дело не в продолжительности - есть примеры
талантливых фильмов длиной в 60 секунд». Со-
глашаясь с тем, что любой фильм - это, прежде
всего, завершенное произведение, в качестве
уточнения следует добавить, что это, в первую
очередь, такое произведение, которому свойстве-ны
определенные драматургические принципы, такие,
О. Ложникова
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012
112
ISSN 1563-0242
как наличие героя, конфликта, динамики в развитии
действия.
Разницу
между
телевизионным
документальным фильмом и программой наиболее
точно сформулировал С. А. Муратов, пояснив, что,
«в отличие от эфирной передачи, мы ждем от
фильма более глубокого осмысления исследуемых
явлений или постижения изображаемых характеров,
не говоря уже о степени художественной
организации самого материала - в противном случае,
он просто не оправдывает тех творческих затрат,
расходов пленки и времени, которые вложены в эту
Достарыңызбен бөлісу: |