Оқытудың спецификалық принциптері

 
20 
Оқытудың спецификалық принциптері 
Оқытуда түзету бағдарлау принципы Л.В. Занкова, Х.С. Замский-
дің,  Г.В. Муратованың,  Ж.И. Шифтің  жұмыстарында  кең  және  терең 
зерттелінеді.  Оның  негізін  біріншілік  және  екіншілік  дефект,  дамытуда 
оқытудың жетекші рөл, компенсация құрайды. 
Түзетулік  бағыт  принципі  интеллект  бұзылулары  бар  оқушылардың 
танымдық, эмоционалды  –  еріктік және  мінез-құлықтық салаларын  оқыту 
құралдарымен түзетуді көздейді. 
Арнайы  (түзету)  мектептерде  жалпы  білім  беретін  пәндерімен  қоса 
жалпы  білім  беру  мектептеріндегі  оған  ұқсас  жоқ  өзіндік  мазмұны  бар 
арнайы  пәндер  жүргізіледі  (қоршаған  ортамен  танысу  арқылы  сөйлеуді 
дамыту,  әлеуметтік  тұрмыстық  бағдарлау).  Осындай  сабақтарда  коррек-
циялық  міндеттер  шешіледі:  балалардың  қоршаған  ортасы  заттық  және 
әлеуметтік  туралы  білімдер  мен  түсініктер  кеңейтіледі,  байиды,  нақтыла-
нады  және  жүйеленеді,  оқушылардың  қабылдау,  ойлау,  сөйлеу  коррек-
циясы  жүргізіліп,  қоғамдық  жерлерде  және  тұрмыста  мінез-құлық  норма-
ларымен танысады. 
Жалпы білім беру циклының әрбір сабағында сонымен қатар, түзету-
лік  міндеттер  шешіледі,  олар  зерттелетін  оқу  материал  мазмұнымен 
байланысты  болады.  Сонымен  қатар  мұғалім  психокоррекцияны  мақсат-
бағдарланған  түрде  жүргізеді.  Тапсырмалар  бірте-бірте  күрделенеді. 
Сабақтағы коррекциялық тапсырмаларда формальдеуден аулақ болу керек, 
берілген  тапсырмалардың  қандай  материалда  орындалатынын  елестете 
білу керек. 
Арнайы  мектепте  спецификалық-дидактикалық  принцип  еңбекке 
оқытудың кәсіби мінезі болып табылады. Ақыл-ойы бұзылған оқушылар-
дың  оларға  сай  келетін  мамандықты  оқытады:  слесарь,  столяр,  тігінші, 
штукатур-маляр, әйнек жуғыш, бағбан, санитар және т.б. Бұған көп оқыту 
уақыты  кетеді,  оқу  еңбек  жасау  жағдайлары  бар  шеберханаларда 
өткізіледі.  Арнайы  мектепті  бітірген  оқушылар  еңбектен  емтихан  тапсы-
рады,  сол  арқылы  оларға  квалификациялық  разряд  беріледі.  Мектепті 
бітірген түлектер маман иесі болып шығады. Бұл оларға қоғамда өз орнын 
табуға көмектеседі. 
Арнайы  мектептегі  жалпы  білім  беру  және  еңбекке  дайындаудың 
өзара байланыс қағидасы барлық жалпы білім беретін пәндер мен еңбекке 
қажетті  оқу  материалын  тиімді  меңгеруге  қажетті  базамен  қамтамасыз 
етіледі. 
Қорғаныш анализаторларының тірек қағидасы. Ақыл-ойы бұзыл-
ған  оқушыларда  жеткіліксіз  және  нақты  емес  білім,  қоршаған  ортаның 
құбылыстарымен пәндері жайлы түсініктері жиі болады. Бұлар басқа білім, 
іскерлік  және  дағдыларды  жеңіл  игеріп  алуға  көмектеспейді.  Оларды 
қалыптастыру  үшін  қабылдау  процесінде  барлық  анализаторларды  қосу 
қажет.  Мұғалім  оқушыларға  пәнді  тек  қана  қарастырып  қана  қоймай, 
сонымен қатар оны сезінуді, естуді, оның дыбысталуы ұсыну қажет. 
 

 
21 
3.3 Ақыл-ойы бұзылған балаларды оқытудың мазмұны 
Оқыту  үдерісі  бұл  мұғалім  мен  оқушылардың  іс  –  әрекетінде 
көрінетін 
екі  жақты  үдеріс.  Мұғалім  балаларды  білімдермен 
қаруландырып, ал оқушылар болса оларды меңгеріп, тәжірибеде қолдануға 
міндетті.
 
Олигофренопедагогика  түзету  педагогиканың  құрамдас  бөлігі 
ретінде келесі бағыттарды, байланыстарды қарастырады: 
– оқыту теориясы; 
– тәрбие теориясы; 
– арнайы мектепті басқару жүйесі – мектептану. 
Арнайы  мектеп  дидактикасы  –  бұл  оқыту  теориясы  және  ақыл-ойы 
кем  балалардың  тапсырмаларды,  міндеттерді,  мазмұнның  принциптерін, 
әдістерін және оқу іскерлігінің формаларын анықтайды. Ол оқушылардың 
білім мен іскерлік пен дағдыны қарулану тәсілдерін ойлап табады, өндіріс 
саласындағы тәжірибелік іскерлікте мектеп түлектерін даярлайды. 
Негізгі концептуалды үйлесім болып, мектеп оқушыларының білімді 
игеру  қасиеттері  және  оларды  қарапайым  жағдайларды  мұғалімнің  бақы-
лауымен қолданулары табылады. 
Педагогикалық үдеріс жүйе ретінде өзінің созылу  жүйесімен бірдей 
емес. Жүйе ретінде халыққа білім беру толығымен – оқу мекемесі, мектеп, 
сынып,  ұстаздар  мен  балалар  ұжымдары  болады.Бұл  жүйелердің 
әрқайсысы  нақты  ішкі  және  сыртқы  шарттарды  жүйелейді.  Сыртқы 
шарттарға  табиғи  орта,  әртүрлі  орталықтар,  материалдық  техникалық 
қамтамасыздандыру, педагог кадрларының саны және т.б. жатады. 
Ішкі шарттарға оқу процессінің бағыттары оның құрамдары жатады: 
бағдарламаларымен  қамтамасыз  ету,  оқу  жоспары,  оқулықтар.  Ұстаздар-
дың – ақыл  ойы бұзылған балалардың мүмкіндіктерін білу  және  олардың 
актуалды және жақын даму шектерін білу. Оқу үдерісінің нәтижесі оқушы 
мен  мұғалімнің  қарым-қатынасы  тікелей  және  технологияны  пайдалануға 
болады. 
Педагогикалық үдеріс педагогтердің, оқушылардың тәрбие шарттар-
дың оқыту жүйесі болып табылады. 
Оқытудың құраушысы түзетулік оқытудың моделі болып есептеледі. 
Ақыл-ойы кем балалардың қарапайым мектептердегі даму ерекшеліктерін 
моделді оқыту толықтырады. 
Оқыту-тәрбиелік  үдерістің  жалпы  дидактикамен  түзетулік  мазмұ-
нын  жалпы  және  арнайы  білімнің  негізгі  шарты  болып  табылады,  себебі 
оқу  жүйесінің  негізгі  үйлесімдерін  белгілейді,  жалпы  қоғамда  жеке 
тұлғаның қажеттіліктері мұғалімнің іске асыру құралы болып табылады. 
Негізгі  құраушылары:  мектеп  білімінің  оқу  міндеттері  мен  мақсат-
тары  принциптері,  әдістері  оқушыларға  ықпал  ету  формаларымен  жалпы 
білім беру үдерісі болып табылады. 
Ақыл-ойы  бұзылған  балалар  оқу-таным  іскерлігіне  тез  арада 
қосылмауы мүмкін, оның бірнеше себептері: 

 
22 
– дефект  құрылымының  сапалық  өзгешелігі,  оның  түрлі  балаларда 
көрінуі; 
– алғашқы  дефект  басқа  да  екі  қайтара  және  үш  қайтара  көрінуіне 
әкеледі; 
– психикалық  үдерістің  барлық  деңгейлерінің  төмендігі  (жад,  сөз 
әрекеті, ойы, қабылдауы, ерік, қызығушылығы); 
– алынған ақпаратты өңдеу, ұғындыру, аз мүмкіншілігін қабылдау; 
– әлеуметтік  салалардың  әсерлік  ерекшеліктері  (бала  ортасы  – 
мектеп, отбасы, ересектер, құрбылар және т.б.) ақыл-ойы бұзылған тұлға – 
жасөспірім. 
Оқу  үдерісі  ақыл-ойы  бұзылған  балалардың  барлық  себептерін 
тиісті түзетулік бағытын алып жүру керек. 
Оқу үдерісі, педагогикалық тәсілдер арнайы, оқушының тұлғасына 
әсер  ету  ретінде  қолданылады,  оларда  орын  толтыру  үдерісін  дамыту 
танымдық мүмкіншіліктерін, ынталандырушы түзетулік деп аталады. 
Арнайы  (түзету)  мектепте  оқытуда  оқушылардың  ерекшеліктері 
ғана  емес,  олардың мүмкіншіліктерін  іске асырып  есепке алынады. Әрбір 
ақыл-ойы  кем  жасөспірім  –  өзінің  оқуымен,  қимыл  мүмкіншілігімен, 
мінезімен, қылықпен көрінетін ерекше тұлға. 
 
 
4-тарау. АРНАЙЫ (ТҮЗЕТУ) МЕКТЕПТЕ 
ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕРІ 
 
4.1 Жалпы және арнайы педагогикада оқыту әдістерін таңдау 
Оқыту әдістерін таңдау: 
– заманауи дидактикаға сәйкес білім берудің мақсаттарына; 
– зерттелінген пәннің мазмұны мен ерекшеліктеріне; 
– мәліметті зерттеуге бөлінген уақытына; 
– оқушылардың жас ерекшеліктеріне; 
– оқушылардың дайындық деңгейіне; 
– мұғалімнің  теориялық  және  практикалық  дайындығы,  оның 
тұлғалық қасиеттеріне байланысты. 
Т.А. Ильина  және  Т.И. Шамова  оқытудың  дидактикалық  мақсатта-
рын  ескеру  негізінде  әдістемелерді  классификациялауға  болады  деп 
есептейді: 
– жаңа білімдерді баяндау әдістері; 
– жаңа білімдерді игеру әдістері; 
– білім мен икемдерді тудыру және бекіту әдістері; 
– ТОҚ жұмыс әдістері; 
– бағдаламалық оқытудың әдістері; 
– мәселелік іздеу әдістері; 
– өздігінше жұмыс әдістері; 
– бақылау және өз-өзін бақылау әдістері. 

 
23 
Коррекциялық  дидактикаға  тұтас  амалдық  ескеру  байланысты 
әдістерді  топтастыру  ерекше  маңызға  ие.  Ю.К. Бабанский  әдістердің 
3 тобын ажыратады: 
I  топ  –  оқу-танымдық  іс-әрекетті  ұйымдастыру  және  жүзеге 
асыру әдістері. 
Әдістердің бұл тобы өзіне: 
– сөздік, көрнекілік және практикалық (білім бұлағы – оқу ақпаратын 
қабылдау және беру); 
– индуктивті және дедуктивті (интеллектуалды іс-әрекет); 
– репродуктивті және мәселелелік-іздеушілік (ойлауды дамыту); 
– мұғалімнің бақылауында оқушылардың өздік жұмысы. 
II топ – ынталандыру және бақылау әдістері. 
III топ – бақылау және өз-өзін бақылау әдістері. 
В.А. Онищук келесі оқыту әдістерін ажыратты: 
– коммуникативті; 
– танымдық; 
– түрлендіруші; 
– жүйелеуші; 
– бақылаушы. 
Коррекциялық  оқыту  жүйесінде  сөздік,  көрнекілік,  практикалық 
оқыту әдістері кеңінен  қолданылады. 
 
4.2 Арнайы  (түзету)  мектептің  оқушыларын  оқыту  әдістеріне 
шағын сипаттама 
Оқушыларға  білімді  әңгімелеуде  түсіндіруде  кітаппен  жұмыс 
арқылы жеткізіледі.
 
Әңгіме  –  мұғаліммен  құбылыстарды,  оқиғаларды  эмоционалды, 
жарқын  суреттеуі.  Әңгіме  аз  уақытқа  созылады,  оқушының  сезімдері  мен 
ойларына ықпал етеді. 
Әңгімелер  педагогикалық  және  шығармашылық  болып  бөлінеді. 
Педагогикалық,  шығармашылық  әңгімелер  ерекшелігі  –  шығармашылық 
әңгіменің  тек  бөлек,  нақты  амалдарды  ғана  қолданады.  Әңгімелер  нақты 
педагогикалық  жағдайларға  байланысты  бөлінеді.  Әңгіме  –  суреттеу, 
әңгіме – баяндау, әңгіме – кіріспе. 
Сөз  білім  бұлағы  болып  табылады.  Мұғалімнің  сөйлеу  қабілетіне 
келесі талаптар қойылады: 
– фонетикалық және логикалық жағынан мінсіздік; 
– айқындық, мәнерлілік, анықтық; 
– жалғаулардың анық айтылуы, екпіннің дұрыс болуы; 
– сөз қарқыны баяу болуы; 
– оқушылардың түсінігіне қол жетімді болуы; 
Кітаппен  жұмыс  жасау  сөздік  әдіс  ретінде  сирек  қолданылады, 
бірақ  маңызды  әдіс.  Дауыстап  оқыту  әсіресе  1-4-сыныптарда  үлкен 
маңызға ие, өйткені балалар бірінші рет оқушыларға үлгі болатын дұрыс, 

 
24 
мәнерлі, қашқын оқытуды тыңдайды. Оқушыларға өздігінен оқыту ұсыны-
лады,  мәтін  мөлшері  бойынша  кіші  болғанда  олар  оны  оқып  мұғалімнің 
сұрағына жауап бере алады. 
Іштей  оқуға  таңдаумен  қарау  керек,  себебі  ақыл-ойы  бұзылған 
балалардың  көпшілігі  бұндай  іскерлік  түріне  өздерін  ұйымдастыра 
алмайды. 
Түсіндіру  Осы  әдістің  көмегі  арқылы  оқушылар  мұғалімнің 
сұрақтарына жауап бере алады.
 
Сұрақтарды қоюдағы талаптар: 
– қалыптастырулардың дұрыстығы мен анықтылығы; 
– мазмұнына жету; 
– қойылған сұрақтардың арасындағы байланыс; 
– қалыптастырулардың және олардың түрлерінің әртүрлілігі; 
– сұрақ бірнеше сұрақтардан болмауы керек; 
– сұрақтар  оқушылардың  дара  мүмкіншіліктеріне  тиісті  талапқа  сай 
болу керек. 
Мұғалім  оқушылардың  қойылған  сұрақтың  жауабын  құруға  және 
оқушылар өздері қалыптастырылған сұрақтарға ерекше назар аудару керек. 
Әңгіме әдісі оқу процесіндегі білім алу және түзету-тәрбиелік әдістер 
мақсаттарын табысты шешуге көмектеседі. 
Көрнекілік  әдістер  (демонстрация,  экскурсия,  дербес  бақылаулар). 
Мұғалім бақылауға арналған объектілерді анықтап ойлануы тиіс: 
– Олардың оқушыға ұсынатын жүйеліліктері; 
– Әрбір объекті ұйымын зерттеу. 
Демонстрация 
оқушылардың  құбылыстармен,  процестермен 
объектілердің  табиғи  түрінде  көрнекті-сенушілік  таныстыруында  болады. 
Әдетте  демонстрация  кезінде  көрнекілік  объектілерді  (мөлшер,  түр,  түс, 
құрама бөлімдер, олардың өзара қатынасын) бейнелейді. 
Табиғи  объектілерден  басқа  бейнелі,  символды  көрнекілік,  жүйелі 
бейнелеу  және  көрнекі  графикалық  құралдар  бөлінеді.  Арнайы  мектепте-
ріндегі  бастауыш  сынаптарда  табиғи  заттарға  және  иллюстрациялық  – 
бейнелеу  құралдарына:  суреттерге,  картиналарға,  пәндік-операциялық 
карталарға, графикалық бейнелеулерге жоғары бағалау беріледі. 
Жоғары  сыныптарда  символды  және  жүйелі  көрнекілік  қолданы-
лады.  Арнайы  мектептердің  шарттарында  оқушыларға  әртүрлі  көрнекілік 
құралдарды үйлестіруді ұсыну маңызды болып келеді (табиғатты  объект – 
муляж, макет; бейнелеу көрнекілігі – карта, кесте). 
Арнайы мектептерде символды көрнекілік қолдануға шек қойылған, 
себебі оқушылардың көбі бұл көрнекілік түрін түсінбейді. 
Өздік  бақылау  –  дербестік  тәжірибе  оқушылардың  перцептивті 
бақылау  сияқты  ұйымдастырылады.  Бақылау  –  бұл  ашылған  мақсатқа 
бағытталған қабылдау, айқын  жоспармен әртүрлі жағдайда жүзеге асатын 
процесс  (мектеп  алаңында,  кабинетте,  табиғат  бұрышында,  экскурсияда). 
Оқушылар  пәнді  табиғи  шарттарда  көреді.  Бұл  жағдайда  көрнекілік 

 
25 
оқушының  практикалық  әрекеттерімен  қосып,  ойлануға,  суреттеуге, 
талқылауға түрткі болып келеді. 
Арнайы (түзету) мектептерде оқу процесінде көрнекіліктің таңдауға 
және қолдануға талаптардың қатары көрсетіледі:  
– көрсетілетін  объект  айқын  мөлшермен,  түспен,  лайықты  түрлері 
мен барлық жақтардан оқушыға белгілі тиісті болу керек; 
– көрнекіліктің  қандай  түрін  сабаққа  қажет  ететін  және  оны  сабақ-
тың жай кезеңінде қолданған жақсы болатын мұғалім анықтап алу тиіс; 
– көрнекілік  құралдарының  қажетті  мөлшерін  алу  керек,  себебі 
оқушыларға көрнекілікті үйретіп қана қоймай, сонымен қатар көрнекілік-
пен жұмыс істеуді үйрету керек; 
– көрнекілікті жүйелі түрде демонстрациялау керек; 
– ауызша  суреттеуді  қолдану  маңызды,  ол  оқушыларға  заттың  жеке 
қасиеттерін анықтауға көмектеседі. 
Көрнекілік  әдістер  қатарына  экскурсиялар  да  жатады.  Олардың 
құндылығы оқушылардың заттардың табиғи шарттарын оқып білуінде. 
Оқушыларды  экскурсияға    даярлау  керек.  Бұл  үшін  балалар  қандай 
пәнді оқитындарын, экскурсияның нақты білу керек. Экскурсия жүргізудің 
алдында  балалар  сол  пән  және  бақылайтын  құбылыс  жайлы  не  білетінін 
анықтап алу керек. 
Көрнекті  оқу  әдістеріне  техниклық  оқу  құралдарын  (ТОҚ)  қолдану 
жатады:  кино,  диафильмдер  және  видеожазбалар  көрсету,  ақпараттың 
компьютер дисплейнде көрсетілуімен жұмыс істеу. Кино мен диафильмдер 
көрсету  арқылы  оқушыларға  құбылыстар  даму  динамикасын  (жаңартау-
лардың  атуы,  бүршіктердің  жаруы,  ұрықтардың  пісіп  жетілуін)  көрсетуге 
болады. 
ТОҚ қолдану талаптары: 
– оқытылатын  затты  бақылау  мүмкін  болмағанда  ТОҚ  мақсатына 
лайықты қолдану; 
– оқушының  білім  деңгейін  және  ақыл  ойдың  даму  ерекшелігін 
ескеру қажет; 
– оқушыларға  фильмдерді  білімді  бекіту  мақсатымен  тақырыпты 
үйреткеннен кейін  көрсеткен жақсы; 
– мақсатқа  лайықты  фильмдер  фрагментінің  дыбыстарын  өшіріп 
көрсету керек, түсініктерді мұғалім өткізеді; 
– оқушылар  фильмнің  мазмұнымен,  қандай  жағдайға  ерекше  назар 
аудару керек екендігімен таңырып отыруға болады. 
Тәжірибелік  әдістер.  Тәжірибелік  әдістерге  ауызша  және  жазбаша 
жаттығулар,  зертханалық  жұмыстар,  мектеп  ауласындағы  шеберханада 
жұмыс істеу, бағдарламаланған оқу элементтері жатады. 
Тәжірибелік  әдістер  оқушыларға  оқытылатын  материалды  ұғынуға 
және  түсінуге,  іскерліктер  мен  дағдыларды  ұймдастыруға  көмектеседі. 
Білім қайнары оқушылардың өз қызметінде болып табылады. 

 
26 
Осы  әдістердің  таптары  көбінде  үлкен  тақырып  зерттеуде  немесе 
олардың жеке бөлімдерін жалпылап қайталауда және қорытынды бақылау 
сабақтарында қолдынылады. 
Жаттығуды  орындау  зерттелген  материалды  қайталауға  және  оны 
бекітуге жағдай жасайды. 
Жазбаша,  ауызша  жаттығулар  –  бұл  іс-әрекеттің  жақсы  сақталу 
мақсатымен  және  білім  сапасын  көтеруді  қамтамасыз  ететін  ұйымдасқан 
қамтамасыз  және  үйрету  әдісі.  Бұл  әдістің  маңызы  табысты  іскерлікті 
құруы  мен  дағдыларды  табысты  құруында.  Жаттығулардың  арнайы, 
туынды және түсінік беретін түрлер ажыратылады. 
Ойдың  даму  бұзулары  бар  балаларды  жазуға,  санауға,  оқуға  үйрету 
кезінде  жаттығудың  әртүрі  қолданылады.  Бірақ  арнайы  түрі  жиірек  және 
көп  қайталауды  талап  етеді.  Туынды  жаттығулар  сирек  қолданылады, 
өйткені  олар  вариативті  орындалуға  және  ертерек  қалыптасқан  дағдылар-
ды  бекітуге  бағытталған.  Түсініктеме  беретін  жаттығулар  орыс  тілінен 
және  математикадан  жаттығулар  орындау  кезінде  қолданылады  (түсінік 
беретін хат). 
Жаттығулар ауызша және жазбаша болуы мүмкін. 
Оқытылатын сабақтарда сәйкес жаттығулар қолданылады. Орыс тілі 
сабағында – грамматикалық және орфографикалық; математика сабағында 
– үлгілер мен жаттығуларды шешу, ауызша; тарих сабағында  – картамен, 
суреттермен  жұмыс;  дене  шынықтыру  сабағында  –  жалпы  дамитын, 
қолданбалы және түзету жаттығуларын орындалуы. 
Жаттығуларды қолдану  нәтижелі болу үшін   олар нақты талаптарға 
жауап беруі тиіс: 
– оқушылар үшін шамаға шақ және қолайлы болу; 
– көлемі және мазмұны жағынан шағын; 
– оқушылардың  танымдық  қызмет  ерекшеліктерін  және  олардың 
қалыптасқан іскерлік және дағды дәрежесін есепке алу; 
– қиындық  деңгейін  бірте-бірте  жоғарлатуды  нақты  жүйелілікпен 
тиісті ұсыну. 
Тәжірибелік-зертханалық  жұмыстар  оқушылардың  жаңа  білім 
алуына бағытталған әдіс тәрізді болады. Оқушылар нақты тәжірибе өткізу 
шаррттарында  шығармашылық  сипаттағы  тапсырмалар  орындайды,  тәжі-
рибелік  дағдыларды  алынған  нәтижелерді  бар  нәтижелермен  салыстырып 
есептеп  өлшейді.  Тәжірибелік  жұмыстар  тәжірибелік  тапсырмаларды 
орындауға алынған білімді қолдануға, жүзеге асатын теориялық байланыс-
тар мен тәжірибелерге бағытталады. 
Тәжірибелік жұмыс өтетін сабақ барысы айқын құрылымдарға ие: 
– мұғалімнің түсіндіруі; 
– көрсетілім (инструктаж); 
– тапсырма орындаудың алғашқы сынауы; 
– жұмысты орындау; 
– мұғалім жағынан бақылау; 

 
27 
– оқушылардың есеп беруі. 
Өздік  жұмыстар  –  бұл  оқушылардың  қызметінің  ерекше  түрі. 
Оқушылар  алдағы  жұмысты  орындауға  дайын  болуы  керек.  Өздік 
жұмыстардың келесі түрлері ажыратылады: үлгі бойынша өздік жұмыстар, 
өнімсіздер,  вариативтілер  және  шығармашылық  тапсырмалардың  нақты 
түрін қолдану негізгі екі фактормен ескеріледі: 
– балалардың өздік жұмысқа дайындығы; 
– оқушылардың  өздік  жұмысының  нақты  мазмұны  бойынша  білім 
деңгейі; 
Бағдарланған  оқытудың  элементтерін  қолдану.  Бұл  әдістің  келесі 
ерекшеліктері бар: 
– жұмысқа қатысушылар санының көп болуы; 
– нақты  пән  бойынша  оқушылар  мүмкіндігін  есептеу  тапсырмала-
рының вариативтілігі; 
– мұғалім жағынан шапшаң бақылау мүмкіндігі; 
– өздік іскерлік, өздік бақылау дағдылардың дамуы. 
Бұл әдістің кемшіліктері де бар: 
– ауызша сөйлесу шектеледі; 
– өздік жұмыстың уақыты көбінде қысқартылмайды; 
– сөйлеу мағынасын ойлаудың даму құралы ретінде түзету төмендейді. 
Дидактикалық әдістер жүйесінде танымдық ойындар (дидактикалық) 
ерекше орын алады. 
 
 
5 тарау. ОҚЫТУ ҮДЕРІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ТҮРЛЕРІ 
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ 
 
5.1 Сабақ – арнайы мектептегі оқытуды ұйымдастырудың негізгі түрі 
Сабақ  –  бұл  ұйымның  оқыту  топтарындағы  оқушылардың  немесе 
жеке  тұлғаның  мұғаліммен  қарым  қатынасындағы  қиын  және  жауапкер-
шілікті  форма.  Бұл  топ  мұғалімдердің  оқушыға  білім  алатын  үрдіс  қоса 
отырып, мақсатқа бағытталған үрдіс ұйымның біртұтас динамикалық және 
вариативтілік түрі. 
Арнайы мектептерде негізгі сабаққа қойылатын талаптар: 
– қалай  жалпыдидактикалық  болса,  сонша  түзету  сабақта  барлық 
дидактикалық ұстанымдар орындалады; 
– мұғалімдер мен оқушылардың өнімді іскерлікке жағдайлар жасау; 
– қазіргі педагогикалық теория мен тәжірибедегі жетістіктерді қолдану; 
– оқитындарға педагогикалық құралдарды дұрыс қолдану; 
– оқушылардың тұлғалық және типологиялық ерекшеліктерін есепке алу; 
– ғылыми және олардың тәжірибелік бағыты; 
– сабақтарда жаңа көрнекіліктерді қолдану; 
– қажетті  білімдерді,  дағдыларды  және  іскерліктерді  қалыптастыру, 
білімге икемін қалыптастыру. 

 
28 
Арнайы  мектептің  әр  сабағы  үш  міндетті  шешеді:  дидактикалық 
(жалпы білім беретін), тәрбиелік және түзету. 
Жалпы білім беретін міндет ұйғарады: 
– нақты анықталған дидактикалық мақсат; 
– ақыл  ой  өрісі  бұзылған  балалардың  тұлғалық  мүмкіншіліктерін, 
оқу бағдарламасының талаптарын есепке ала отырып, сабақтың мазмұнын 
толықтыру; 
– оқытудың әртүрлі әдістерін байланыстыру; 
– оқушылардың ақыл-ой даму іскерлігін қоса отырып, олардың ақыл-
ой мүмкіншіліктеріне келетін тәсілдер. 
Жалпы білім беретін міндет барынша нақты, шешуші, оқушылар-
дың мүмкіншіліктеріне лайықты болуы тиіс. 
Тәрбиелік міндет ұсынады: 
– оқушылардың білімге деген қажеттілігін қалыптастыру; 
– оқушылардың оқу барысында саналы қатынасының тәрбиесі; 
– сабақтың оның оқу материалын тәрбиелік мүмкіндіктерді қолдану; 
– мұндай  адамдық  қасиеттердің,  ұқыптылық,  жұмысқа  қабілеттілік, 
жауапкершілік, шыдамдылық, адалдық және тағы басқалардың қалыптасуы; 
– оқу  қызметіне  бақылау  орнатуға  көмекші,  жедел  және  кері 
байланысты қамтамасыз ету. 
Сабақытың түзету-дамытушы міндеттері: 
– оқушылардың  ойлау,  ес,  қабылдау,  зейінін  түзету  мақсатымен 
кешенді әсер етуі;
 
– оқу-танымдық іскерліктің оң-мотивін дамыту мен қалыптастыруы;
 
– «Өзекті даму аймақтарын» зерттеу, «жақын арадағы даму аймақта-
рын» жобалау; 
– Сақталған  және  бұзылмаған  функцияларға  тіреле  отырып,  оларды 
ескеру және зерттеу.
 
– қорғаныштық-педагогикалық іс-шараларды қолдану және ыңғайын 
табу; 
– оқушылардың тұлғалық және дифференцияланған ыңғайын табуды 
жүзеге асыру. 
 
5.2 Сабақтардың түрлері мен құрылымдары 
Сабақ топтастырылуы келесі негізбен өткізіледі. 
1. Мазмұны мен тәсілі бойынша өткізу; 
2. Жұмыстың  логикалық  мазмұны  мен  мінез-құлықтың  таңырлық 
қызетімен өткізіледі: 
– кіріспе сабақ; 
– алғашқы сабақ материалымен танысу; 
– жаңа тақырыпты меңгеру сабағы; 
– алған білімді қолдану сабағы; 
– бекіту, қайталау сабағы, оқу материалын жалпылау; 
– бақылау сабағы; 
– аралас және қиыстырылған сабақ. 

 
29 
1. Жалпы  жүйедегі  сабақтардың  дидактикалық  сабақтың  мақсаты 
мен сабақтың орны: 
– жаңа білімдерді зерттеу және оларды қалыптастыру сабағы; 
– білімдерді жалпылау және жүйеге келтіру сабақтары; 
– білімдерді, дағдыларды бақылау және түзету сабақтары; 
– қиыстырылған (аралас) сабақтар; 
– тәжірибелік сабақтар. 
Сабақтың  құрылымындағы  ішкі  құрастырулар,  жеке  кезеңдердің 
тізбегі  ұғынады.  Әрбір  сабақ  үш  бөлімнен  тұрады:  енгізу,  негізгі  бөлім 
және қорытынды бөлім. Сабақтың әр бөліміндегі кезең саны жалпы түрде 
көбірек  немесе  азырақ  болуы  мүмкін.  Жаппай  орта,  білім  мектебінің 
сабағының  құрылымы,  соның  ішінде  арнайы  білім,  оқу  процесінің 
тиімділікке, құырылымдық жетістікке  және аяқталуына  емес,  оның соңғы 
нәтижесіне байланысты. 
Ең  көп  таралған  қисынды  сабақ  болып  табылады,  мұғалім  онда 
көптеген  тапсырмаларды  шешеді.  Сабақ  кезеңдері  кез  келген  жүйелілікте 
бола алады. 
Оқытудың  түзету  шарттарында  топтастыру  сабақтарын  сәйкестікте 
өткізу 
1. Дидактикалық міндеттер мен оны шешу тәсілдері: 
– кіріспе; 
– жаңа тақырыпты меңгеру сабағы; 
– қорытынды сабақ; 
– бақылау сабағы; 
– тәжірибелік сабақтар. 
2. Сабақтың жалпы белгілерін және олардың міндеттері: 
– пропедевтикалық сабақтар; 
– жаңа білімдерді қалыптастыру, білімдерді толық жетілдіру, түзету 
сабақтары; 
– білімдерді,  іскерліктерді,  дағдыларды  жүйеге  келтіру  мен  жалпы-
лау сабақтары; 
– тәжірибелік сабақтар; 
– түзету сабақтары; 
– қиыстырылған сабақтар. 
Толық жетілдірілген сабақтар және түзету сабақтары ерекше үлгілер 
сияқты тиісті бөлінбеу керек. 
1.
 Оқудың жалпы дидактикалық және арнайы құралдарды шешетін, 
дидактикалық  және  түзету  –  дамыту  міндеттерін  мінез-құлық  ара 
қатынасы. 
Бұл үйлесім арнайы мектептерде сабақтардың негізгі құрылы болып 
табылады.Осы құрылым бөлінеді: 
– жаңа білімдерді хабарлау сабағы; 
– жалпылау – қайталау сабағы; 

 
30 
– іскерлік  пен  дағдыны  (тәжірибелік)  қалыптастыру  және  бекіту 
сабағы; 
– есептік – бақылау сабағы; 
– қиыстыру сабағы. 
Барлық  аталған  сабақтар  дидактикалық  мақсаттан  тәуелділікте  өз 
құрылымын құрайды,  оқыту әдістері,  оқулық танырлық қызметінің нақты 
түріне бөлінген уақыт бойынша. 
Арнайы  мектептерде  сабақтың  әрбір  бөлімі  оқулық-дидактикалық, 
ұйымдық-психологиялық және оқулық –танымдық мақсаттарды шешеді. 
Арнайы  мектепте  сабақ  40-45  минуттан  өткізіледі.  Қазіргі  уақытта 
вариациялар (1-класта 35 минут) болуы мүмкін. 
Оқытудың міндеттерін  іске асыруда мұғалімнің сабаққа дайындығы 
өте маңызды. 

жүктеу/скачать 0,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: