К 130 – ЛЕТИЮ ХАЛЕЛА ДОСМУХАМЕДОВА

Вестник КазНМУ, №3 (1) - 2013 
8
 
www.kaznmu.kz 
 
ДИПЛОМЪ 
Предъявитель 
сего 
Калелъ 
Досмухамедовичъ 
Досмухамедовъ-Машаковъ,  родившійся  24-апреля  1883 
года, сынъ киргиза, магометанскаго вероисповеданія, по 
удовлетворительномъ  выдержаніи  въ  ИМПЕРАТОРСКОЙ 
Военно-Медицинской 
Академіи 
въ 
1906 
году 
полукурсового  испытанія  и  по  выслушаніи  въ  Академіи 
полнаго  курса  наукъ,  подвергался  испытанію  въ 
Испытателной Комиссіи при сей же Академіи въ апреле, 
мае,  сентябре,  октябре  и  ноябре  месяцахъ  1909  года, 
причемъ оказалъ следующіе успехи: 
 
По гистологіи и эмбріологіи.................................  удовлетворительные 
-
 
физіологіи..........................................................  весьма удовлетворительные 
-
 
 общей и экспериментальной патологіи.........  удовлетворительные 
-
 
гигіене и медицинской полиціи........................ весьма удовлетворительные 
-
 
медицинской химіи............................................ весьма удовлетворительные 
-
 
фармакологіи съ бальнеотерапіею и 
гидротерапіею и рецептуре съ ученіемъ 
пріеме и форме лекарствъ.................................. весьма удовлетворительные 
-
 
фармокологіи и фармаціи.................................. весьма удовлетворительные 
-
 
частной патологіи и терапіи 
внутреннихъ болезней.......................................  весьма удовлетворительные 
-
 
ученію о нервныхъ и душевныхъ 
болезняхъ............................................................  весьма удовлетворительные 
-
 
патологій и терапіи хирургических 
болезней..............................................................  удовлетворительные 
-
 
офталмологіи......................................................  весьма удовлетворительные 
-
 
десмургіи и механургіи...................................... удовлетворительные 
-
 
ученію о детскихъ болезняхъ...........................  весьма удовлетворительные 
-
 
судебной медицине съ токсикологіею............   весьма удовлетворительные 
-
 
ученію объ эпизоотіяхъ и  
ветеринарной полиціи........................................ весьма удовлетворительные 
-
 
нормальной (физіологической) 
анатоміею............................................................ весьма удовлетворительные 
-
 
патологической анатоміи съ 
патологическою гистологіею............................ удовлетворительные 
-
 
оперативной хирургіи съ 
топографической анатоміею.............................. весьма удовлетворительные 
-
 
судебно медицинскому вскрытію 
и составленію судебно 
медицинского акта.............................................  весьма удовлетворительные 
-
 
діагностике съ общею терапіею......................   удовлетворительные 
-
 
клинике душевныхъ и нервныхъ 
болезней..............................................................  удовлетворительные 
-
 
клинике кожныхъ, венерическихъ 
и сифилитических болезней съ 
ученіемъ объ этихъ болезняхъ..........................  весьма удовлетворительные 
-
 
клинике ушныхъ, горловыхъ и 
носовых болезней съ ученіемъ 
объ этихъ болезняхъ........................................... удовлетворительные 
-
 
теоретическому акушерству съ 
гинекологіею (академическая 
акушерская клиника).......................................... весьма удовлетворительные 
-
 
глазной клинике.................................................. весьма удовлетворительные 
-
 
терапевтической клинике.................................. весьма удовлетворительные 
-
 
хирургической клинике..................................... весьма удовлетворительные 
-
 
клинике акушерства и 
женскихъ болезней............................................  весьма удовлетворительные 
 
Посему и на основаніи  В ы с о ч а й ш е  утвержденного 
29-го  мая  1890  года  положенія  объ  ИМПЕРАТОРСКОЙ 
Военно-Медицинской  Академіи  г.  Досмухамедовъ-
Машаковъ  17-го  ноября  1909  года  удостоенъ  званія 
лекаря  съ  отличіемъ,  со  всеми  присвоенными  сему 
званію  правами  и  преимуществами  какъ  по  состоянію 
утвержденію  въ  чинахъ,  такъ  и  по  отбыванію  воинской 
повинности (Св. Закон. т. ІІІ, ІУ ІХ). Въ удостовереніе чего 
и  дань  сей  дипломъ  г.  Досмухамедову-Машакову  за 
надлежащею 
подьписію, 
съ 
приложеніемъ 
академической 
печати. 
Состоя 
въ 
Академіи 
г. 
Досмухамедов-Макашевъ  получалъ  стипендіи:  статскаго 
советника  Адлунга  съ  1-го  января  1907  года  по      1-е 
сентября  1908  года  и  морского  ведомства  съ  1-го 
сентябрям1908  года,  за  что  обязанъ    прослужить 
определенный  закономъ  срокъ  въ  военномъ  или 
морскомъ ведомстве, по назначенію начальства.  
Городъ С.-Петербург, января «12» дня 1910 года. 
 

К 130 – ЛЕТИЮ ХАЛЕЛА ДОСМУХАМЕДОВА 
 
9 
www.kaznmu.kz 
      
Начальник ИМПЕРАТОРСКОЙ Военно-Медицинской Академіи, 
     Заслуженный Профессоръ, Академикъ, 
     Тайный Советникъ                                                               (подпись) 
 
     Председатель Испытательной Комиссіи, 
     Заслуженный Профессоръ, 
     Тайный Советникъ                                                               (подпись) 
 
Осылайша Академияны ҥздік бітірген жас маман офицер 
ретінде  кесімді  мерзімге  әскери  міндетін  ӛтеуге 
жіберіледі.  Алдымен  Пермь  губерниясының  Чердынск 
уезіндегі  Марчанск  учаскесінде  дәрігер,  онан  кейін  2-ші 
Тҥркістан,  2-ші  Орал  казак  атқыштар  батальонында 
әскери  кіші  дәрігер  міндетін  атқарады.  Осы  жылдары 
Орал  қаласының  қалалық  ауруханасында  бір  жылдық 
мамандандыру  курсынан  ӛтеді.  1912,  1913  және  1915 
жылдары  оба  (чума)  эпидемиясының  ошақтарында 
болып,  ӛз  ӛміріне  тӛнген  қауіп-қатерге  қарамастан, 
обамен кҥрес істеріне тҥрлі деңгейде тікелей араласады. 
Сол  кездегі  тәртіп-заңға  сәйкес,  оба  індетінің  таралуына 
қарсы  шара  қолданудағы  әрбір  кҥні  12  кҥнге 
есептелінетін.  Осы  сіңірген  еңбектерін  және  әскер 
қатарында  «Романовтар  ҥйі  Патшалық  қҧруының  300 
жылдық естелігіне» орай Императорлық қола медальмен 
марапатталғанын  алға  тарта  жҥріп,  1913  жылы  Орал 
облысы  вице-губернаторы  берген  №6618  куәлікпен 
әскери  борышын  ӛтеуден  толықтай  босанады  да,  Орал 
облысының  Темір  уезіне  бӛлімшелік  дәрігер  болып 
орналасады. 
1920 жылы тамыздың 21-і кҥні Тҥркреспубликасы Халық 
ағарту  комиссариаты  жанынан  Тҥркістан  халықтарының 
оқу-ағарту, мәдени һәм ғылыми мҧқтаждарын ӛтеу ҥшін 
арнайы 
Білім 
комиссиясы 
ҧйымдастырылады. 
Х.Досмҧхамедҧлы  кешікпей  осы  комиссияның  тӛрағасы 
болып  тағайындалады.  Осылайша  саяси  қайраткер 
ретінде  аттан  тҥскен  ғалымның  ӛзінің  тӛл  мамандығы 
бойынша  қайтадан  жҧмыс  жасап,  ағартушылық  сара 
жолға  тҥсуіне  мҥмкіндік  туады.  Бір  кезде  астана 
Петерборда  тірнектеп  жинаған  білім  қазынасын  туған 
халқына  қайтарар,  рухани  қарыз-парызын  ӛтер  сәті 
тҥседі.  
Осы  жылдары  Ташкенттегі  Қазақ  Халық  ағарту 
институтында,  Орта  Азия  университетінің  медицина 
факультетінде 
дәріс 
оқиды, 
ғылыми  еңбектерін 
жариялайды.  Денсаулық  сақтау  Халкомының  коллегия 
мҥшесі, Ресей Ғылым академиясы Ӛлкетану бюросының 
корреспондент –мҥшесі болып сайланады. Осы кездерде 
Халекеңнің таза практикалық дәрігерлік мынадай жҧмыс-
қызметтермен  тікелей  айналысқанын  келтіре  кетуге 
болады: 1920-21 жылдары – Ташкент Физикалық әдіспен 
емдеу 
институтының 
ординаторы; 
Қазақ 
пединститутында  мектеп  дәрігері;  Орта  Азия  (Тҥркістан) 
университеті 
медицина 
факультетінің 
факультеттік 
хирургия  клиникасында  ординатор.  1922-24  жылдары  – 
Тҥркістан  Денсаулық  сақтау  халық  комиссариаты 
коллегиясының  мҥшесі;  осы  комиссариаттың  емдеу-
санитарлық  бӛлімінің  меңгерушісі;    Комиссариат 
жанындағы  Эпидемияға  (обаға)  қарсы  кҥрес  Орталық 
комиссиясының  тӛрағасы.  1924  жылы  Москвада  болып 
ӛткен  V  Бҥкілресейлік  денсаулық  сақтау  съезінің 
делегаты.  1926  жыл  –  Қазақ  жоғары  пединститутында 
мектеп-санитарлық 
дәрігер; 
Институт 
жанындағы 
тоғызжылдық  тәжірибелі-  ҥлгілі  мектепте  анатомия, 
физиология  және  гигиена  пәндерінің  мҧғалімі;  Қазақ 
жоғары  пединститутында  ректордың  орынбасары.  1926-
29  жылдары  –  Қазақ  жоғары  пединститутында 
«Педология»  курсы    *4+  бойынша  оқытушы,  доцент, 
педология 
кабинетін 
басқарушы; 
педология 
кафедрасының 
профессоры. 
1929 
жылы 
Қазақ 
пединститутының проректоры.  
1930  жылдың  15  қыркҥйегінде  ол  кінәсіз  қамауға 
алынып,  19  ай  Алматы  тҥрмесіне  жабылды.  1932  жылы 
20  сәуірде  Қазақстандағы  ОГПУ  «үштігінің»  шешімімен 
бес  жыл  концлагерьге  қамауға  алыну  жӛнінде  үкім 
шығарылып,  кейін  ол  үкім  Воронеж  қаласына  жер 
аударылумен 
ауыстырылды. 
Осы 
айдаудағы 
жылдарында 
ол 
дәрігерлік 
қызметімен  отбасын 
асырады:  1932-34  жылдары  –  Воронеж  қаласындағы  
Орталық  қаратопырақты  облыстық  денсаулық  сақтау 
бӛлімінің  Денсаулық  сақтау  және  гигиена  институтында 
бӛлім  меңгерушісі;  1934  жыл,  сәуір  –  Воронеж  қалалық 
балаларды  емдеу-профилакториялық  амбулаториясы 
меңгерушісінің  орынбасары;  1934  жыл  –  Воронеж 
қаласының  Орталық  ауданының  учаске  дәрігері;  ЮЖВД 
санучаскесінің  санитарлық  дәрігер-эпидемиологы;  1934-
38  жылдары  –  аудандық  денсаулық  сақтау  бӛлімінің 
балалар  бақшасында  дәрігер;  пионер  лагерінде  дәрігер 
(қызы Сәуленің естелігінен). 
1937-38  жылдардағы  ӛршіген  репрессия  жалыны  алыс 
Воронежде  жүрген  Халекеңді  де  тыныш  қоймады:  туған 
жерге 
жете 
алмай 
зарығып, 
арып-ашып, 
әрі 
денсаушылығына  байланысты  әбден  қалжыраған  Алаш 
кӛсемдерінің  бірі  тағы  да  тұтқынға  алынып,  Мәскеу 
түрмесіне  жеткізіледі.  Науқас,  жүруге  қалі  жоқ  дәрігер, 
ғұлама  ғалымды  Алматы  түрмесіне  әкеліп,  әбден 
азаптап,  жауаптап,  1939 жылдың  24  сәуірінде  Қазақ  КСР 
Ішкі  істер  халық  комиссариатының  әскери  трибуналы 
«ату  жазасына  кесілсін»  деген  үкімін  шығарады.  Әдетте 
сталиндік репрессия үкімінің іске аспаған, орындалмаған 
кезі  жоқ.  Десекте,  ҰҚК-нің  мұрағатында  мынадай  бір 
құжат сақталып қалған: 
 
 
АКТ №94 
1937 года августа «7» дня г.Алма-Ата 
 
Мы,  нижеподписавшиеся  начальник  Санчасти  Тюрьмы 
НКВД  КССР    г.  Алма-Ата  Долгов,  ординатор  больницы 
Тюрьмы гор. Алма-Ата Долгов и дежурная медсестра той 
же  Тюрьмы  Литвинова  составили  настоящий  акт  в 
нижеследующем: 
З/к  Досмухамедов  Халиль,  56  лет,  уроженец  Гурьевской 
области  КазССР,  находился  на  излечении  в  больнице 
Тюрьмы  №1  гор.  Алма-Ата  с  27  мая  1939  по  7  августа 
1939 года, где умер от туберкулеза легких. 
В чем и составлен настоящий акт. 

Вестник КазНМУ, №3 (1) - 2013 
10
 
www.kaznmu.kz 
 
     Начальник Санчасти (Долгов)                                 подпись 
     Ординатор больницы (Долгов)                                подпись 
     Дежурная медсестра (Литвинова)                           подпись 
  
    Копия верна             Нач. Саечасти (Долгов) 
    Печать 
 
Әрине, нәубет жылдардың  құжат-документтеріне сенім 
аз.  Бірақ,  бір  нәрсе  айқын:  советтік  сызды  түрме 
Халекеңнің  денсаулыған  құртып,  жүйкесін  әбден 
тоздырған  еді.  Мәселен,  Воронеж  қаласының  Жүйке 
аурулар 
клиникасының 
меңгерушісі 
професор 
Б.Маркович 
1933 
жылы 
10 
желтоқсанда 
оның 
денсаулығы 
туралы 
мынадай 
анықтама 
береді: 
«Профессор  Досмухамедов  Х.Д.  страдает  токсикозом 
вегетативной  нервной  системы  в  резко  выраженной 
форме  на  почве  туберкулеза  легких.  Нуждается  в 
немедленном  отправлении  на  лечение  в  Сухуми,  в 
саниторной обстановке». 
Енді  сӛз  соңында  маман  дәрігер,  ағартушы  ғалымның 
қаламынан туған мол мұра-еңбектерінің тақырыбымызға 
қатысты  басты-басты,  сүбелілерін  таңдап  алып,  аттарын 
атап кетуді парыз санаймыз. 
1.
 
Жануарлар.  1-бӛлім.  Сүйектілер  хақында.  Ташкент, 
19922. 200 бет. 
2.
 
Жануарлар. 2-бӛлім. Ташкент, 1922. 130 бет. 
3.
 
Табиғаттану.  1-бӛлім.  Ташкент,  1922.  126  бет 
(қосымша 96 суретті бет). 
4.
 
Шәкірттер саулығын сақтау. Ташкент, 1923. 20 бет. 
5.
 
Оқушының саулығын сақтау. Ташкент, 1925. 23 бет. 
6.
 
Как  бороться  с  чумой  среди  киргизского  населения 
(Практическое  руководство  для  работающих  на  чумной 
эпидемии). 2-ое издание, неофициальное. Ташкент,1924. 
123 бет. 
7.
 
Жануарлар. Екінші бӛлім. Қызылорда, 1926. 111 бет. 
8.
 
Жануарлар. Үшінші бӛлім. Ташкент, 1926. 256 бет. 
9.
 
Адамның тән тірлігі. Қызылорда, 1927. 303 бет. 
10.
 
 Жануарлар.  Үшінші  бӛлім.  2-басылуы.  Қызылорда, 
1927. 176 бет. 
11.
 
Жануарлар.  Бірінші  бӛлім.  Қызылорда-Мәскеу,  1928. 
229 бет. 
12.
 
 Жануарлар. Екінші бӛлім. Қызылорда, 1928. 112 бет. 
13.
 
 Вагнер  Ю.  Ӛсімдіктердің  тіршілігі  мен  түзілуі  туралы 
әңгімелер.  Аударған  Х.досмұхамедұлы.  Ташкент,  1924. 
107 бет. 
14.
 
 Вагнер  Ю.  Денеміздің  түзілуі  мен  жұмыс  қылуы  
туралы  әңгімелер.  Аударған  Х.досмұхамедұлы.  Ташкент, 
1924. 130 бет. 
Бұлардың  басым  кӛпшілігі,  әсіресе  оқулықтары  бүгінгі 
буын, жаңа ұрпақ үшін мүлдем «жұмбақ арал». Ӛйткені 
олар  заманында  араб  қарпімен  кітап  болып  шыққан, 
қазіргі  жазу  үлгімізге  әлі  кӛшірілген  жоқ.  Оларды 
қайталап  жаңғырту,  қажетті  тұсын  кәдеге  жарату, 
кӛпшілікке  қолжетімді  ету,  біздіңше,  бүгінде  ӛте  ӛзекті 
мәселе.  Әрине,  арадағы  бір  ғасырға  жуық  уақытта 
ғылым-білім  қарыштап  алға  дамып  кетті.  Құрылымдық 
жағынан  бұл  пәндердің  (анатомия,  биология,  зоология, 
ггигиена т.б.) мазмұны ӛзгеріп, әләми сапасы, танымдық 
сипаты  толыққанымен  базалық  термин  қоры  сақталып 
қалғаны  сӛзсіз.  Ал  бүгінгі  Тәуелсіз  Қазақстанда 
мемлекеттік  тілдің  жан-жақты  дамуы  мен  толыққанды 
мәртебеге  ие  болуының  бір  шарты  –  ғылымның  барша 
саласында  ана  тілімізде  терминдік  жүйені  жетілдіріп, 
қалыптастыру.  Оның  үстіне  уақыт,  замана  талабы  латын 
үлгілі жазуға кӛшу мәселесін де алға шығарып отыр. Осы 
бағыттарда Х.Досмұхамедұлының қаламынан туған әрбір 
ғылыми еңбек, оқулықтарды талдау, зерделеу, қажеттісін 
игеру – кезек  күттірмейтін шаруа.  
 
 
 
Түйін: Мақалада Алаштың арысы, маман дәрігер, қоғам қайраткері, ғұлама ғалым Халел Досмұхамедұлы туралы медицина 
саласының  ӛкілдеріне,  әсіресе  болашақ  дәрігерлерге,  студент  қауымға  қажетті  мәліметтер  қамтылған.  Оның  ӛнегелі  де 
азапты  ӛмір  жолына  кӛз  жүгірте  отырып,  халықтың  денсаулығын  сақтау  саласындағы  ерен  еңбегіне,  әсіресе  ана  тілімізді 
дамытудағы,  оның  ішінде  қазақ  тілінде  тұңғыш  анатомия,  биология  мен  зоология,  медицина  мен  гигиена  саласында 
оқулықтар жазып, ол пәндердің терминдерін қалыптастырудағы орасан зор еңбегі атап кӛрсетілді. Осы салада оның бүгінгі 
ұрпаққа аманаттап жазған  оқулық-еңбектерінің тізімі келтіріліп, оларды араб қарпінен бүгінгі жазу үлгімізге кӛшіріп басып, 
қалың жұртшылыққа, әсіресе  медицина мамандары мен студенттерге  қолжетімді болуы уақыт күттірмейтін ділгір мәселе 
екендігі  атап  кӛрсетілді.  Тәуелсіздік  жылдарында  оның  гуманитарлық  саладағы  (тіл,  тарих,  әдебиет  т.б.)  мол  мұрасы 
игеріліп, халық игілігіне жаратылып келе жатқанымен, медициналық ілім-ғылымда халелтануға күні бүгінге дейін жеткілікті 
назар аударылмағандығы  осы зерттеу мақаладан анық байқалады.  
 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1
 
«Аламан» жинағы. – Алматы: 1991. 
2
 
Досмұхамедұлы Х. Қазақ-қырғыз тіліндегі сингормонизм заңы. – Ташкент: 1924. 
3
 
Досмұхамбетұлы Х. Таңдамалы. Избранное. - Алматы: «Ана тілі», 1998. 
4
 
Қараңыз: Словарь иностранных слов. 19-е изд. М., 1990, 378-бет: «Педология гр. Pais (paidos) дитя + ...логия, букв. наука 
о  детях  –  совокупность  психологических,  биологических,  социологических  концепций  развития  ребенка,  не 
представлявшая  целостной  теории;  возникла  в  конце  19  в.  в  США  и  Зап.  Европе.  В  СССР  в  нач.  30-х  гг.  педология 
подверглась  критике».  БКП(б)  ОК-і  1936  жылы  «Халық  ағарту  комиссариаты  жүйесіндегі  педологиялық 
бұрмалаушылықтар туралы» деген қаулы шығарып, бұл пәнге мүлдем тыйым салды.  
 
 
 

жүктеу/скачать 5,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: