К 130 – ЛЕТИЮ ХАЛЕЛА ДОСМУХАМЕДОВА

Вестник КазНМУ, №3 (1) - 2013 
16
 
www.kaznmu.kz 
Қасиетгі  Тҥркістанда  Қарашаш  табаны  кҥректей  алты 
жыл  еңбек  етгі.  Педагогикалық  училшценің  ҧжымы 
еңбекқор,  білімді  әрі  қарақылды  қақ  жарған  әділ,  қақ-
соқпен шаруасы жоқ адал, ойындағысын ірікпей айтатын 
тік  мінезді  мҧғалиманы  бірдеп  қабылдап,  қҧрметтеп, 
сыйлап кетті. 
1 9 5 6   жылы  Қарашаш  кезекті  демалысқа  шығып, 
Алматыға  келгенінде  қазіргі  белгілі  ғалым  Шора 
Сарыбаевтың  әкесі  Шамғалиға  жолығып  қалады. 
Шамғали ақсақал Досмҧхамедовтермен ежелден аралас-
қҧралас болатын. Ташкентте Халекеңмен сырлас, пікірлес 
болған адам, ӛзі ҚазПИ-де мҧғалім, кӛрген жерде ағалық 
ақылын айтып, қамқор болып жҥруші еді. 
Кӛрген  бетте  амандық-саулық  сҧрасқан  соң,  Шамғали 
ағай  Роза  деген  қызын  ҧзатып  жатқанын  айтып,  тойға 
шақырды. 
—
 
Ҥш  кҥндей  той  жасаймын,  бірінші  кҥні  қатар-
қҧрбылары  —  студенттерге,  екінші  кҥні  туған-туыстарға, 
ҥшінші  кҥні  жазықсыз  жапа  шегіп,  қазір  ақталған  зиялы 
қазақтардың 
Алматыдағы 
жесірлеріне 
дастарқан 
жаямын. Қай кҥнге келесің?—деді Шамғали ағай. 
Қарашаш  ойланбастан.ҥшінші  кҥні  жесірлер  жиналатын 
тойға келетінін айтты. 
Шамғали  ағаның  тойының  ҥстінде  Қарашаш  кӛп 
адаммен  танысты.  Ілиястың  зайыбы  Фатима  апай, 
Қашқынов  деген  азаматтың  зайыбы,  Сара  Есова  және 
тағы басқа апайлар Қарашашты жылы  қабылдап, әкесін, 
шешесін  білетіндерін  айтып  жатты.  Туған-туысқандарын 
сҧрады,  Халекеңнің  ҧрпақтарының  қайда  жҥргенін 
анықтады. Соңында: 
—
 
Әкеңді  ақтап  алуға  жҧмыстанып  жҥрсіңдер 
ме?— деп сҧрады. 
—
 
Жоқ,  неден  бастарымызды  білмей  жҥрміз,— 
деді Қарашаш. 
—
 
Арыздан  бастаңдар.  Анаң  Сағира  кҥйеуінің 
ҥкімет  алдындағы  адал  еңбегін,  жазықсыз  ҧсталғанын 
айтып,  ақталуына  кӛмектесуін  сҧрап  Бас  прокурордың 
атына  арыз  жазсын.  Сталин  ӛлді,  енді  қорқатын  ештеңе 
ж о қ , — деді  Сара  апай  жігерлене  сӛйлеп.—  Мен 
жақында ақталғаным жӛнінде қағаз алдым. Енді Оразды 
ақтау жӛнінде арыз жазып жіберіп, жауап кҥтіп отырмын. 
Ораз  ақталысымен  Ӛскеменде  жҥрген  ҧлым  Нҧрланды 
шақыртып аламын. 
Сара  Есованың  ақылымен  Қарашаш  анасы  Сағираның 
атынан  бас  прокурорға  арыз  жазып  жіберді.Кешікпей 
„Сіздің  арызыңыз  Воронежге  жіберілді"  деген  анықтама 
қағаз  келді.  Ал  1958  жылы  наурыз  айында  Сағира 
апайға Қазақ КСР Жоғарғы Сотынан мынандай мазмҧнда 
анықтама келді: 
„Дело  по  обвинению  ДОСМҦХАМЕДОВА  ХАЛИАЯ,  1 8 8 3  
года  рождения,  казаха,  беспартийного,  работавшего  в 
должности профессора КазГУ, пересмотрено. 
Определением  судебной  коллегии  по  уголовным  делам 
Верховного Суда Казахской ССР от 28 февраля 1 9 5 8  года 
постановление  бывшей  тройки  ПП  ОГПКв  Казахстане  от 
20  апреля  1 9 3 2   года  в  отношений  Досмҧхамедова 
Халиля отменено и дело в отношении его производством 
прекращено  за  отсутствием  в  его  действиях  состава 
преступления. 
Досмухамедов Халил — реабилитирован. 
И. о. Председателя А. Г. ПУШЕЧНИКОВ 
 
Сол  1 9 5 8 жылы  ақталған  Халел  Досмҧхамедҧлының 
отбасы  Алматыға  қайтып  оралды.  Халекеңнің  зайыбы 
Сағираға  пәтер  беріліп,  зейнетақы  тағайындалды. 
Балаларын жҧмысқа орналастыруға жолдама берді. 
1 9 5 8  жылы „Здравоохранение Казахстана" журналының 
10-санында  тҧңғыш  рет  „X.  Д.  Досмухамедов  —  врач  и 
ученый" деген А. Мамаевтың мақаласы жарияланды. 
Бірақ бҥл қуаныш та ҧзаққа барған жоқ, ғалымның есімін 
атауға,  ғылыми  еңбектерін  жариялауға  тыйым салынды. 
Бір  сӛзбен  айтқанда,  Жоғарғы  Соттың  арнаулы 
қаулысымен  ақталған  Халел  Досмухамедҧлы  ҧзақ 
мерзімге қайтадап қара тізімге ілінді. 
Қарашаш  Халелқызы  Алматыға  оралған  соң  соқырлар 
қоғамының  журналында  релактордың  орынбасары, 
кейін  Ғылым  Академиясының  тіл  білімі  институтында 
ғылыми қызметкер болып істеді. Филология ғылымының 
кандидаты. Алматыда дҥние салды.  
ТӚЛЕ.  Халел  Досмҧхамедҧлының  ең  кенжесі  Тӛле  1 9 2 9  
жылы 12 желтоқсан кҥні Алматыда дҥниеге келді. 1 9 5 5  
жылы  ҚазМУ-дің  биологияя  факультетінің  топы-  рақтану 
бӛлімін 
бітірді. 
Университеттен 
кейін 
Ғылым 
Академиясының  топырақ  зерттеу  институтына  жҧмысқа 
орналасып,  ӛмірінің  аяғына  дейін  бір  жерде  жҧмыс 
істеді.  Ауыл  шаруашылығы  ғылымының  кандидаты, 
1 9 8 5  жылы жҥрек ауруынан қайтыс болды. Зайыбы Роза 
мҧғалім.  Жалғыз  ҧлдары  Азамат  медицина  институтын 
бітірді. 1 9 9 5   жылы кенеттен қайтыс болып кетті. 
Халел  мен  Сағирадан  ӛрбіген  ҧрпақтың  ӛмірбаянының 
ҧзын-ырғасы  осындай.  Орнында  бар  оңалар  демей  ме 
халқымыз,  аяулы  Халекеңнің  ҧрпақтары  да  ҧлы 
бабасының  есіміне  лайық  болуға  тырысып  ӛсіп-ӛніп 
келеді
. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

К 130 – ЛЕТИЮ ХАЛЕЛА ДОСМУХАМЕДОВА 
 
17 
www.kaznmu.kz 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1
 
«Здравохронение Казахстан» журналы. – Алматы: 1958 .  - №10. 
2
 
ҚР Ҧлттық Қауіпсіздік Комитетінің (ҦҚК) архиві 06610 – ie 31. – 52 б. 
 
 
 
 
 
КУЛКЕНОВ МЕРЕКЕ 
ПОТОМКИ ХАЛЕЛА ДОСМУХАМЕДОВА 
 
Резюме: Исследователи жизни и творческого наследия Х.Досмухамедова обращают внимание на чрезвычайную скудность 
сведений  о  самом  учёном,  его  ближайшем  окружении  и  потомках.  Понятно,  что  в  своё  время  спецслужбы  постарались 
максимально уничтожить материалы о репрессированных деятелях казахской интеллигенции. 
И  тем  более  ценной  становиться  статья  известного  казахстанского  писателя  М.Кулкенова,  бывшего  редактора 
республиканской газеты «Ана тілі», депутата маслихатаг.Алматы, в которой  даны уникальные сведения о малоизученных 
страницах  жизни  ХалелаДосмухамедова  и  его  потомков.  Известно,  что  более  десяти  человек  –  дети,  внуки,  правнуки 
учёного стали врачами. 
Данная  статья  будет  чрезвычайно  интересной  и  полезной  создателям  шежіре  великого  сына  казахского  народа 
ХалелаДосмухамедова. 
 
 
 
 
KULKENOV MEREKE 
KHALEL DOSMUKHAMEDOV DESCENDANTS 
 
Resume:    Researchers  of  life  and  creative  legacy  H.  Dosmukhamedov  pay  attention  to  the  extraordinary  paucity  of  information 
about the scientist, his inner circle and descendants. It is clear that in his time as security forces tried to destroy the material of the 
repressed figures of Kazakh intelligentsia. 
And  the  more  valuable  article  become  famous  Kazakh  writer  M.Kulkenova,  former  editor  of  the  national  newspaper  "Ana  tili" 
maslikhat deputy of  Almaty, who gives unique information about the little-known pages of Khalel Dosmuhamedov’s  life and his 
descendants. It is known that more than ten people - children, grandchildren, great-grandchildren of the scientist became doctors. 
This article is extremely interesting and useful to the creators shezhre great son of the Kazakh people Khalel Dosmukhamedov.  
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНМУ, №3 (1) - 2013 
18
 
www.kaznmu.kz 
УДК 614.23:001:37 
 
Ж.А. МАНКЕЕВА  
филология ғылымдарының докторы,профессор 
 
Х.ДОСМҰХАМЕДҰЛЫНЫҢ ТІЛДІК ТҰЛҒАСЫ                                                           
 
Қазақ 
жҧртының 
мәдени-тарихи 
шежіресінде 
тәуелсіздікке  ҧмтылған  ҧлт-азаттық  қозғалыстар  мен 
кҥресті  сипаттайтын  деректер  жеткілікті  екені  белгілі. 
Солардың  басында  жҥрген,  елдік  туын  жоғары  ҧстаған 
дауылпаз 
ақындар 
(Махамбет 
т.б.), 
кӛсемдер 
(А.Байтҧрсынҧлы т.б.), ғалымдар (Х.Досмҧхамедҧлы т.б.) 
сияқты  дарабоз  тҧлғалар  болды.  Олардың  ерлігін,  ел 
ҥшін  ерен  еңбегін  деректейтін  сӛзі  қалды.  Тіл  арқылы 
сақталған  осы  рухани  қазынаның  ҧлт  ҥшін,  оның 
болашағы  ҥшін  мәні  мен  маңызын  халқымыздың  аяулы 
перзенті,  мемлекет,  қоғам  және  саясат  қайраткері, 
біртуар тҧлға Х.Досмҧхамедҧлы былайша анықтап, ӛзінің 
шығармашылығына  арқау  еткен:  «Бҧл  дҥниеде  тҥрлі 
данышпандар, шешендер, шеберлер, батырлар, ақындар 
кӛп  ӛткен.  Осындай  адамдар  ӛзіміздің  қазақтың 
арасында  да  аз  болмаған.  Ӛз  жҧртына  жҧмыс  қылып, 
еңбегі  сіңген  адамдарды  қадірлеу  –  елдіктің  белгісі»*1, 
6+.  Мҧның  нақты  дәлелін  ғалымның  Исатай,  Махамбет, 
Баймағамбет,  Жалаңтӛс  батыр,  Мҧрат  Мӛңкеҧлы, 
Шернияз  т.б.  туралы  мазмҧны  нақты  деректелген,  жан-
жақты  пайымдалған  ақпаратты-танымдық  мҧрасынан 
кӛреміз.  Қазақ  ҧлты  ҥшін  сондай  дара  тҧлғаның  бірі  – 
Х.Досмҧхамедовтың ӛзі. 
Олай  болса,  қазіргі  замандағы  кӛрнекті  ҧлт  зиялысының 
бірі  Ә.Кекілбаев  атап  кӛрсеткендей:  «Асыл  ағамыз 
Халелдің  еселі  еңбектері  жаңа  қоғамымыздың,  қазіргі 
және  болашақ  ҧрпақтарымыздың  рухани  ӛсіп-ӛнуіне, 
дамуына ықпал етері айдан анық қағида» *1, 6+.  
Ал, бҧл қағидаға сай қазіргі ҧрпақтың бойына осы рухты 
қалай сіңіріп, рухани мҧраны игертудің жолы қандай? 
Осымен  байланысты  терең  де  жан-жақты,  деректік 
зерттеулер  ҧлт  тарихында  орны  бар  тҧлғалардың  істері 
мазмҧнының,  биік  те  ӛршіл  рухының,  білімі  мен 
біліктілігінің,  шешендігі  мен  ерекше  танымдық  қабілет-
қасиеттерінің тегін танудың терең тамырын, оның тілінен 
(сӛзінен)  іздеу  керек  екені  қазіргі  тіл  білімінің  жоғарыда 
атап  кӛрсетілген  адамтанымдық 
бағыты 
арқылы 
дәлелденіп отыр.  
Осыған  орай  егемен  елдің  тілдік  саясатының  рухани 
қҧндылығын  Елбасымыз  Н.Ә.Назарбаевтың:  «Ҧлтты 
кҥшейтудің  бір  тетігі  –  туған  ана  тілі»  деп  бағалаған 
тҧжырымы  ҧлттық  болмысымыз  бен  елдігімізді  тіл 
арқылы танудың бағдар болары анық.  
Осы  тектес  зерттеулердің  қағидасы  ретінде  белгіленген 
«ҧлт пен тіл біртҧтас» (бҧл арада ҧлт ҧғымын «ҧлт ӛкілі», 
«тілді тҧтынушы», «тҧлға» деп ҧққан жӛн) сабақтастығын 
айшықтап,  «тіл  –  қҧрал»  деп  белгілеген  ҧлттың  рухани 
кӛсемі  А.Байтҧрсынҧлының  125  жылдық  мерейтойында 
жасаған  Ә.Кекілбаевтың  баяндамасына  назар  аударсақ, 
ӛз  алдына  егемен  ел  болуға,  тәуелсіз  мемлекет  қҧруға 
бет  алған,  сол  жолда  қайта  тҥлеу,  жаңғыру  кезеңін 
бастан  кешіріп  отырған  кезеңде  ҧлттық  тҧлға  болған  ел 
ағаларының    рухани  мҧрасын  танудың,  тіліміздің  асылы 
мен  қҧдіретін  танудың  ел  ҥшін  қаншалықты  ӛзекті 
мәселе  екенін  сезінеміз:  «Қҧдайдың  ӛз  бергенін  ӛзіміз 
кӛпсінбейік 
деп, 
кебежеміздің 
тҥбін 
қақпаймыз, 
кҥбіміздің  тҥбін  сарықпаймыз,  баламыздың  басын, 
кӛгеніміздің  бҧршағын  санамаймыз.  Қазақ  мәдениетінің 
ағалар  (ерекшелеген  біз  –  М.Ж.)  қҧрып,  жҥзінен  жырып 
берген  айшықты  қызылды-жасылды  ӛрмегінің  қылышы 
қолымызға тигенде, арқауын босатып, тӛсегін селкеулеп 
алмас  па  екенбіз,  алдағылар  бастап  берген  айшықты 
ӛрнектен жаңылысып, кҥлді бадамға ҧрынып жҥрмес пе 
екенбіз деген уайым тебірентсе ләзім». 
Мемлекеттік  тіл  мәртебесі  тҧрғысынан  осы  арман-тілек 
деңгейінің  кӛрінуі  тиіс  қазақ  тілінің  ӛміршеңдік, 
мҧрагерлік қҧндылығы «халқы ҥшін қызмет етуден басқа 
бақыт  жоқ»  деп  білген  Х.Досмҧхамедҧлы  сынды 
тҧдғалардың 
барлық 
қасиетін  жан-жақты  ашып, 
ғалымдық, 
суреткерлік, 
ағартушылық, 
кәсіптік 
тҧлғасының толық бейнесін оның тілі арқылы аша алатын 
тіл  білімінің  адамтанымдық  бағыттағы  тілді  тҧлға 
теориясы арқылы іске аспақ.  
Әрине,  осы  тектес  тҧлғалардың  тілдік  тҧлғасын 
анықтауда алдыңғы кезекте оның ҧлтжандылық танымы 
тҧрады.  Сонда  ғана  ол  жай  тілдік  тҧлға  емес,  ҧлттық 
тілдік тҧлға деңгейінде таныла алады. Осыған орай оның 
жекелігі,  ішкі  сезім  кӛрінісі,  ортаны  ӛзінші  қабылдауы, 
соған сәйкес ӛзіндік сӛз таңдауы, соның нәтижесінде елді 
аузына  қарататын  қасиеттері  тілдік  тҧлға  болып 
қалыптасуының  алғышарттары  болып  табылады.  Демек, 
тілдік  тҧлғаның  қуаты,  сӛзі  ойы  мен  мақсатын 
сипаттайтын  қоғамдық-әлеуметтік  істері,  психологиясы 
ҧлт  перзенті  ретінде  халқын  сҥйетін  ерекше  сезімімен 
ӛлшеніп,  бірлесіп,  оның  бойындағы  ізгі  қасиеттердің 
оянуына,  тҧтасуына  негіз  болады.  Дегенмен,  оны  тілдік 
тҧлға  дәрежесіне  кӛтеріп,  жан  дҥниесі  мен  дарын 
қабілетіне  қозғаушы  кҥш  ретінде  ықпал  ететін  оның 
нақты  әрекеттері  мен  тілі  арқылы  дәйектелетін 
шығармашылық,  ағартушылық,  кҥрескерлік  қызметі  мен 
еңбектері.  
Сондықтан    тілдік  тҧлға  мазмҧнына  В.А.Маслованың 
кӛрсетуінше, 
мынадай 
компоненттер 
енеді: 
1) 
қҧндылықтық  (аксиологиялық),  дҥниетанымдық  жҥйе, 
тәрбие  мазмҧны;  2)  тілге  деген  қызығушылықтың  тиімді 
қҧралы  ретінде  мәдениетті  игеру  деңгейі;  3)  жеке 
тҧлғалық (адамдық, терең жекелік) қасиеттер *2, 119+. 
Тілдік  тҧлғаның  қалыптасу  ҥрдісі  адамның  жалпы 
интеллектуалдық  деңгейінен,  парасат  биігінен  бастау 
алып,  оның  тҧлғалық  мінезінің  қҧрылымын  саяси, 
қоғамдық, психологиялық және т.б. ерекшеліктері тҥзеді. 
Бәрінің  негізін  тҧлғаның  ҧлттық  болмыс-бітімін,  ҧлттық-
рухани  қҧндылығын,  ҧлтжанды  сезімін,  қоғамдық  ой 
биігін сипаттайтын рухани қажеттілік қҧрайды.  
Екінші бір қажеттіліктің бірі – ҧлттық тәрбие арқау болған 
отбасылық  тәрбие  ҥрдістері,  тектілік  ҧғымының  ана 
сҥтімен санаға сіңірілуі.  
Ғалым  Ю.Н.Караулов  орыс  тіл  білімінде  тілдік  тҧлға 
табиғатын  бір  қҧрылымға  жинақтап,  оны  ҥш  деңгейде 
анықтайды:  1)  вербалды-семантикалық  деңгей;  2) 
лингвокогнитивті 
деңгей; 
3) 
прагматикалық 
(мотивациялық деңгей) *3, 36+. 
Вербалды-семантикалық  деңгейді  кейде  нӛлдік  деңгей 
деп те атайды. Себебі онда тілдік тҧлғаның дәстҥрлі тілді 
меңгеру  деңгейі  анықталады.  Атап  айтқанда,  тәлім-
тәрбие  алған  отбасы  мен  ортасы,  тегі,  жан-жақты  аялық 
білімі  және  соған    сәйкес  қалыптасқан  ӛзіндік  сӛз 
қолданысы, яғни тілді қолдану ерекшелігі, тіл кӛрнектілігі 

К 130 – ЛЕТИЮ ХАЛЕЛА ДОСМУХАМЕДОВА 
 
19 
www.kaznmu.kz 
(метафора, мақал-мәтелдер, фразеологизмдерді орынды 
қолдануы).  
Осы деңгейге сәйкес Х.Досмҧхамедҧлының ерекше тілдік 
тҧлға ретінде қалыптасуына әсер еткен қайнар кӛздердің 
бірі  –  ол  дҥниеге  келген  тарихи  шежіре  мен  кӛркем  сӛз 
астасқан  Еділ-Жайық  ӛлкесі.  Бала  кезінен  Исатай-
Махамбеттің  ерлігі  мен  істерін,  кӛркем  сӛзін  кӛнекӛз 
қариялар  аузынан  естіп,  халқымыздың  қайғы-мҧңын 
жырлап,  отаршылдық  саясатқа  ӛлең-толғауларымен 
қарсы  шыққан  және  сол  ӛлкенің  гауһар  жырларын 
(«Қырымның Қырық батыры» жырлар циклі) аманат етіп 
жеткізген  Мҧрат  Мӛңкеҧлының  жырларын  тыңдап, 
таным бҧлағын суарып, рухына сіңіріп ӛскен. 
Сонымен  бірге  заманның  ӛзгерісін,  болашағын  сезінген 
әкесінің 
арқасында 
әуелі 
жергілікті 
орыс-қазақ 
мектебінде  оқуы,  кейін  Теке  (Орал)  қаласындағы 
реалдық  училищені  ҥздік  бітіріп,  соңында  Санкт-
Петербургтегі  әскери  медициналық  академияны  (1903-
1909  ж.ж.)  ҥздік  бітіруі  жас  талаптың  ӛнер-білімге 
қҧштарлығын  ғана  қанағаттандырмай,  оның  жан-жақты 
білім  парасатын,  биік  ой-ӛрісінің  кӛкжиегін  кеңейтіп, 
тҧлғалық деңгейге кӛтерді.  
Екінші  деңгейде  тілдік  тҧлғаға  тән  танымдық  кеңістікті 
қҧрайтын  әртҥрлі  тҥсініктер  мен  білімі  ӛзектеліп,  тілдік 
тҧлғаның  ӛзіндік  ғаламының  тілдік  бейнесі  ашылады, 
ӛзіндік тезаурусы қалыптасады.  
Х.Досмҧхамедҧлының  бҧл  деңгейге  сәйкес  тҧлғалық 
шығармашылығының  жҥзеге  асып,  тҧлға  ретінде 
танылуының бір қыры оның публицистикасы мен ӛзіндік 
кӛсемсӛз  ҥлгілері.  Оларды  шартты  тҥрде  бірнеше  топқа 
бӛлуге  болады:  тарих,  әдебиет,  тіл,  медицина,  гигиена, 
биология, табиғаттану. 
Мысалы,  тарихқа  қатысты  мақалаларында  ерекше  кӛзге 
тҥсетін  сипаты:  деректілік,  ақпараттылық,  тҥсінікті  де 
нақты  тіл,  жай  мазмҧндау  емес,  пайымдау  және  ӛзі 
баяндап  отырған  тҧлғалардың  бағасын  беріп,  сипаттап 
отыруы. 
Бірақ  ең  бастысы  –  сол  дерктердің  бәрі  ел  аузынан 
жинақталған  жырлармен  ӛрнектеліп,  олар  тек  жалаң 
тарих  емес,  рухани  қҧндылық,  тілдік  қазына  ретінде 
айшықты кӛркемделіп дәйектеледі.  
Мысалы, 
Жанҧзақ 
жыраудың, 
Боран 
жыраудың, 
Махамбеттің  Жәңгір  ханға  айтқаны,  Шернияздың, 
Мҧраттың сӛздері тарихпен тамырлас беріледі. 
Х.Досмҧхамедҧлының 
ӛзіндік  танымдық  деңгейде 
білімінің 
ӛзектеліп,  тілдік  тҧлғасын  анықтайтын 
мақалаларының  ғылыми  танымдық  сипаты.  Мысалы, 
аламан  ҧғымының  «тәртіпке,  жолға,  низамға  кӛнбейтін, 
ӛз дегені болмаса басқаны елемейтін топ» деп анықтауы, 
біріншіден, 
жаңалық 
сипатымен, 
екіншіден, 
халқымыздың  ӛзімшілдік,  бәсекелік,  менмендік  сияқты 
жағымсыз  қылықтарымен  байланыстыруы  арқылы 
ӛзекті.  Және  ойын  «әлеумет  туралы  бір  ой  жоқ»  деп 
қорытып,  «Отан  бірлігі,  Отан  сҥю  сезімі,  әлеуметшілік 
міндеті  секілді  бҥтін  мемлекетке    керек  сезімдерді 
менмендік,  бәсекелік,  ерегіс  секілді  аламандықтың 
жеңгенін» де ел арасынан жиналған ескі сӛздер арқылы 
анықтайды (Жиембет батырдың сӛзі т.б.) *1, 107-110]. 
Ал, тіл туралы мақалалары, соның ішінде, «Қазақ-қырғыз 
тіліндегі  сингармонизм  заңы»  мақаласының  ӛзегі  тілінің 
ғылыми-кӛпшілік  стилін  былай  қойғанда,  қазіргі  тіл 
біліміндегі  әрбір  тілдің  заңдылықтарын  жат  жҧрттық 
ықпалға емес ӛз табиғатында тҥсіндіру және тілді әрекет 
ҥстінде,  яғни  сӛз  (речь)  барысында  қарау  қағидасымен 
ҥндесетіні таңдандырады. 
Ҥшінші,  яғни  прагматикалық  деңгейдің  басты  ӛзегі  – 
сӛйлеуші  (я  жазушы)  мен  тыңдаушының  (я  оқушының) 
арақатынасы.  Нақты  айтқанда,  тыңдаушының  танымын, 
кӛзқарасын, 
психологиясын 
айтушының 
ескеріп, 
барынша  оған  ықпал  етуді,  сӛзін  ҧғындыруды,  ойын 
жеткізуді  мақсат  етуі.  Бҧл  арада  прагматикаға  негіз 
болатын уәж бен мақсат тілдік тҧлға сатысына кӛтерерлік 
қуатты факторлар екенін атап ӛткен жӛн. 
Х.Досмҧхамедҧлының  тілдік  тҧлғасын  уәж  мақсат-
мҥдделерінің  мазмҧны  белгілеп,  тілдік,  тҧлғалық 
прагматикалық  ерекшеліктерін  қалыптастыратын,  біздің 
ойымызша,  медицина, 
гигиена  т.б. 
саласындағы 
мақалаларын, еңбектерін ҧлт қамын, болашағын ойлаған 
мемлекеттік мҥдде мен кәсіби тҧлға тҧрғысынан жасаған 
мҧрасы,  қазақ  тілінде  жазылған  ғылыми  стильдің, 
ғылыми  тҥсініктеменің  прагматикалық  ҥлгісі  деп 
бағалауға болады. 
Кез келген тілдік тҧлға, ең алдымен, ана тілін дамытушы. 
Осы  орайда  Х.Досмҧхамедҧлының  тілдік  тҧлғасының  
танымдық-шығармашылық  нәтижесі  ретіндегі  нақты 
прагматикасы  –  ол  ҧсынған  пән  сӛздері  «олар  барынша 
сӛйленіп  жҥрген  ылайықты  сӛздер»,  терминдері  *1,  172-
174+,  биология,  жануарлар,  адамның  тән  тірлігі 
бӛлімдеріндегі  пән  сӛздер  және  қазақша,  бірақ  ғылыми 
сипатта  берілген  интерпретация.  Мысалы:  теңге  қотыр, 
жап-жайшалар,  бір  қуыстылар,  былқылдақ  тәнділер, 
боршалар, кебістер, шыбыртқылар, астыр, ҥстірт, шеткей 
т.б. 
Х.Досмҧхамедҧлы  еңбектерінің  прагматикалық  деңгейін 
сипаттайтын  мынадай  тілдік  қҧралдарды  кӛрсетуге 
болады: 
риторикалық 
сҧраулар, 
ойтолғаныстар, 
ойбӛлісу,  шығарманың  жазылу  себебі,  мақсаты,  ӛзіндік 
кӛсемсӛз 
ҥлгілері,  шешендік  ӛнері  т.б.  Әрине, 
Х.Досмҧхамедҧлы  тілдік  тҧлғасының  прагматикалық 
деңгейін  анықтайттын  негізгі  ӛзек  –  ҧлтты  сҥю,  оған 
насихат айту. 
Сонымен,  Х.Досмҧхамедҧлының  тілдік  тҧлағысының 
табиғатын  ашып,  ғалымдық  қабілетін,  тілдік  шеберлігін 
танытатын  оның  мҧрасының  ҧлттық  мазмҧны  мен 
кӛркем  де  тҥсінікті  тілінің  арқауы  –  кӛріктеу  қҧралдары, 
архаикалық  этнолексика,  риторикалық  сҧраулар,  мақал-
мәтелдер және айқын мақсат.  
Сонымен бірге Х.Досмҧхамедҧлы мҧрасынан тілдік тҧлға 
теория  негізінде  ҧлт  мәдениетінің  ерекше  қасиетін 
хабарлаушы  танымдық  ақпаратты,  сонымен  байланысты 
ХХ  ғасыр  басында  пайда  болған  ағартушылық  және 
ҧлттық сананы ояту, таныту ниетінен туған жаңа мәдени 
концептілер жҥйесін анықтауға болады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 5,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: