Вестник КазНМУ, №3 (1) - 2013

К 130 – ЛЕТИЮ ХАЛЕЛА ДОСМУХАМЕДОВА 
 
21 
www.kaznmu.kz 
УДК 94 (574): 323.1 
 
З.Г. БИСЕНГАЛИЕВ  
 
ХАЛЕЛ ДОСМҰХАМЕДОВ – ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ  ҰЛТТЫҚ РУХ 
 
Қазақ  қоғамдық  санасында  ҥлкен  орны  бар  мемлекет 
және  қоғам қайраткері, ірі ғалым Халел Досмҧхамедҧлы 
туралы  еліміздің  кӛрнекті  қаламгерлері  мен  ғалымдары 
З.Қабдолов  (1),  К.Нҧрпейісов  (2)  Р.  Сыздықова  (3) 
Ш.Сарыбаев,  Б.Хабижанов,  Т.Ізмҧхамедов,  М.Кҥлкенов, 
Ғ.Әнес  (4),  А.Мектептегі,    Р.Әлмҧқанова,  туыстары 
Қ.Халелқызы,  Д,Әбдірахимова,  меценат  Ж.Нәбиев  т.б. 
біраз   мақалалар  мен  ғылыми еңбектер жазды. 
Осы  еңбектерде    Х.Досмҧхамедҧлының  азамат  ретінде 
қалыптасуына  әсер  еткен    ҧстаздары  -  әлемге  әйгілі    ірі 
ғаламдар:  И.П.Павлов,  В.Бартольд,  В.Радлов,  Бодуэн  де 
Куртенье т.б.туралы деректі мәліметтер бар. 
Туысы  бӛлек  –  текті    тҧқымның  перзенті,    Алдияр  бидің 
шӛбіресі,  Байнақ  би  (Исатай  –  Махамбеттердің  тілеулес 
серігі)    ҧлы  Машақтың    бел  баласы,  Досмҧхамедтің  ҧлы 
Халел    тумысынан  аса  зерек,  талантты  болған.  Дархан 
табиғат  оған  бірегей  қабілетке  қоса,  таудай  талап  пен 
тапжылмас  табандылықты  да  сыйлаған.  Ойға    алған  
жҧмысты  қолма  қол  істемей    тынбайтын  –  істің  адамы, 
іскер болған. 
Ауыл  молдасынан  оқып  хат  таныған  шәкірт,  одан  алған 
алғашқы  тәлім  әсерлерін,  білім  нәрінің  тҥйірлерін  де 
қасиетті  тҧмарындай  сақтаған  тәрізді.  Бҧл  туралы,  сәл 
кейінірек айтамыз.  Жергілікті орыс  –   қазақ мектебінен 
алған  білімі  Тайсойған  қҧмынан  мҧнай  іздеп  келген 
орыстармен    ауылдастары  арасында    тәржімашылыққа 
жарайды. 
1894  жылы  11  жасында    Орал  қаласындағы    әскери 
реалды  училищенің  дайындық  курсына,  қабылдануға 
осы  ауылында  алған  білімдердің  септігі  тиген  секілді.  
1902 жылы  училищені  ҥздік бітірген талапкер   тағы бір 
жылға  қалып  дайындық  курсынан  ӛтеді.  Мҧндағы  
мақсаты  латын  тіліне  байланысты  еді.  Оның  бірыңғай 
білім  жолына  шығуына  туған  ағасы    Дәулетҥмбеттің 
(орысша оқыған, сауатты) рӛлі ӛте зор болғаны аян..  
1903  жылы    Санкт-Петербургтағы  Императорлық  Әскеи-
Медициналық  академияға  латын  тілінен  қосымша  
емтихан  тапсырып  тҥсу  осы  мақсаттардың  орындалғаны 
еді. 
Талабы  зор  жастың  алдында  қызығы  мен  қиындығы 
аралас  ғылым-білімнің  алып  ордасы  Санкт-Петербург 
жатты.  Бірақ  шәкірт  Халелді    кӛрген  қызықтарынан  гӛрі 
ӛзі  шешен  де  кӛсем  санайтын  халқының  жҧпыны  да 
жҥдеу тірлігі ойландыратын. 
Тайсойғандағы    ҥлкенді  қҧрметтеген  қазақтардың  
даланың  кеңдігіндей  дархан  мінезі,  сӛзге    шеберлігі, 
уәдеге берік ер кӛңілі, ертегі мен аңыз әңгімелерге, жыр 
–  дастандарға,  халық  әдебиетіне    қҧмарлығы  –  мына 
қалада  кӛргендеріне    мҧлде  ҧқсамайтын.  Бірақ  туған 
жеріндегі    халықтың  ӛнері,  тҧрмыс  –салты,      әзіл-
қалжыңы,  тәуелсіздігі    қасиетті  кӛрінді.  Санкт-
Петербургтағы  жылдар  қазақ    халқының      мына 
дҥниедегі орны, ӛнері мен әдебиеті, арманы, орыс-қазақ 
арасындағы  қатынастар  туралы  ойлы  жастын  пікірлерін  
қалыптастырды, пісірді, бекіттді. 
Санкт-Петербургтағы 
қайнаған 
ӛмір, 
қоғамдық 
қайшылықтар  ,  тҥрлі  әлеуметтік  топтардың  арасындағы 
тартыстар  біртіндеп  саяси  қозғалыстарға  тартты....  Аса 
талантта  айрықша  зерек    жастың  парастқа,  адам  және 
қоғамдық  ӛмір  туралы  ойлардан  әрекетке  араласып 
кӛруге 
шешім 
қабылдағандай.      Ҧлыорысшыл 
шовинистердің  «Бҧратана»  деп  менсінбей  мінездейтін 
халықтардың 
оқу 
іздеп, 
тағдыр 
айдап 
келген 
жастарының    саяси  кӛзқарастарының    қалыптасатын 
жылдары да осы.   
1905-1907  жылдардағы  саяси-әлеуметтік  қозғалыстар 
мен сан тҥрлі  кӛтерілістер сабағы  текке кеткен жоқ. Елге 
демалысқа  келген  студент    Орал  облысындағы  саяси-
ағарту, ҥгіт жҧмыстарына араласа бастады.  
 «Фикр»  (Пікір),  «Уральский  вестник»  газеттері  бетіндегі 
мақалаларда,  тҥрлі  жиын-той  бас  қосулардағы  сӛйлеген 
сӛз,  кеңестерінде  ..  Санкт-Петербургте  болып  жатқан 
саяси  уақиғаларды    тәуелсіздік,  елдік  идеяларын  айта  
бастады. Полиция назарына ілігу  ҧшығып кете жаздады, 
шешендігі  мен  логикасының  мықтылығы  арқасында 
ретін  тауып  қҧтылды:    «Демократиялық  кҥштер,  оның 
ішінде студенттер қауымы да жиі-жиі наразылық біддіріп 
жататын.Қым-қиғаш студенттік ӛмірге араласумен қатар, 
саяси  білімімді  жетілдіруге  кірістім.  Әр  тҧрлі  саяси 
партиялардың 
бағдарламасмен,талап 
тілектерімен 
таныстым.  Мені  және  басқа  да  қазақ  студенттерін  ешбір 
саяси  партияның  бағдарламасы  қанағаттандырмады..»-
деп  жазады  Х.Досмҧхамедҧлы.(5)  ОГПУ  тергеушісіне 
жазған  жауабында.  Және  мҧндағы      астын  сызылған 
жолдардың  әдейі  «саясатқа  орай»  айтылғаны  да  дау 
туғызбайды. 
Оқуға,  Санкт-Петербургке      оралу  осындай  әсерлермен 
қабаттасқанды.. 
1909 жылы академияны «ҥздік дәрежелі емші» атағымен 
бітіргеннен    Х.Досмҧхамедҧлының      офицер  ретіндегі 
дәрігерлік қызметтері басталады. Перм губернияысында, 
2-Тҥркістан,  2-Орал  батальонында  дәрігерлік  қызметтері 
1913  жылы  әскер  борышын  ӛтеуден  босағанға  дейін, 
тікелей мамандығына байланысты болды. 
Х.Досмҧхамедҧлы  әскери қызыметтен арызданып жҥріп 
босайды.  Халелдің  жҧмыс  ауыстыру  себебі  туралы 
академик  Ғ.Ташенов  пен  Ғ.Әнес  былый  деп  жазады: 
«Осы  орайда  әскери  борышын  ӛтеп  жҥрген  Халелдің 
жеке бас тҧрмыс-тіршілігі ешкімнен кем емес, қайта озық 
болғанын  айта  кету  жӛн.  Оған  мына  бір  архивтік  қҧжат 
дәлел  бола  алады.  Мәселен,  оның  штаб  қызметкерлері 
мҧқият  толтырып  отырған  әскери  кітпшасының  8-
тармағында алатын қаражаты санамалап берілген. Олар: 
«Жалақы – 720 сом,Қосымша – 240 сом.Тамақтануға – 96 
сом.  Пәтерге  –  72  сом.  Қызметші  жалдауға  –  50  сом. 
Отын мен шыраққа – 25 сом» (Ол кезде жылқының бәсі – 
5 сом  болған) (Ағартушы Халел.-Алматы: Арыс,2004. 59-
б.)  
1913  жылы  Х.Досмҧхамедҧлы  Темір  уезіне  бӛлімшелік 
дәрігер болып орналасады. 
Ол  кездерде    Қазақстанда    медициналық  кӛмек  кӛрсету  
жайы    ӛте  тӛмен  деңгейде  болатын.  Ал  санитарлық-
эпидемиологиялық  жҧмыстар    туралы  айтудың  ӛзі  қиын 
еді.    Осы  жылдарда,  1912-1913    және  1915  жылғы  оба 
(чума) 
ауруларының 
ӛрши  бастаған  тҧстарында 
Х.Досмҧхамедҧлы  аянбай  еңбек  етіп,  кесірлі  кеселді  
тоқтатуға ҥлес қосады. 
Жҧқпалы      аурулардың   қазақ халқына  қаншама қайғы 
қасірет әкелгенін 

Вестник КазНМУ, №3 (1) - 2013 
22
 
www.kaznmu.kz 
санау  тҥгіл,  ойлаудың  ӛзі  қиын.  Халел  Досмҧхамедҧлы 
халқының    дәрігерлік  кӛмекке      қаншалықты  мҧхтаж 
екенін    бала  жастан  білетін.  Ел  ішінде  ӛсті.    Тҥрлі  
жҧқпалы 
аурулардың 
алдын 
алатын 
қарапайым 
шараларды   халық  білмеді. Сауатты оқыған жандардың 
аз  кем  айтқандарын  ешкім  тыңдамады..Бҧл  елге  ҥлкен 
қасірет  әкелді.    Орны  толмастай  ауыр  қайғылардың 
талайын кӛрді. Білімі жетпегендіктен шарасыз кҥй кешті.    
Ақыры,  оқуға  тҥскен  бойда-ақ,  қазақтар  арасындағы 
ҥсақ-тҧйек    ауруларды  емдеуге    кӛмектесе  бастады. 
«...студент  кездің  ӛзінде-ақ  ата  қоныстары  Тайсойғанда 
тӛрт бӛлмелі ҥй салғызып каникулға,кейіннен демалысқа  
келген 
кездерінде 
осы 
ҥйде 
ауру-сырқауларды 
қабылдап,  елдің  ҥлкен  кішісінің  бәрін  медициналық  
тексеруден  ӛткізіп  отырған»  (6)  .Жҧқпалы  аурулардан 
сақтану  жолдарын  туралы  әңгімелер  сол  кездерден 
басталған еді 
Бірақ, ауруға қарсы кҥрестің қашан да  оңай емесі белгілі. 
Қатерлі  дерт  туралы  қарапайым  білімнің,  тазалықтың, 
дәрі  -дәрмектің  жоқтығынан    қаншама  халықтың 
шыбындай  қырылғаны    жасырын  емес.  Осындай 
жағдайларда  мыңдарға  ақыл  ҥйретіп  кеңес  берудің 
жалғыз жолы баспасӛз арқылы ӛз тәжірибесі мен білімін 
кӛпке жеткізу екенін кӛрді.  
Халел  Хосмҧхамедҧлы  қазақ  еліне  тарай  бастаған 
баспасӛз      «Фикр»  (Пікір),  «Уральский  листок»  (Орал), 
«Қазақ»  т.б  газеттер  арқылы    жҧқпалы  аурулар  туралы, 
олармен  кҥресудің  қарапайым  жолдары,  дәрі  дәрмектің  
тҥрлері  жӛнінде  жазды.  «Қазақ»  газетінің  басында 
отырған  Ахмет  Байтҧрсынҧлы мен Міржақып Дулатҧлы 
оның  әрекетін  қолдап,  қол  жеткен  табыстарына 
қуанышын  білдіріп  отырды.    Аурудың  таралуына  жол 
бермеу  туралы  мақалалар    мен  арнайы  кітапшалар  
жариялау  қазақ  ағартушы-демократтарының  ең  басты 
міндеттері екенін  айтты. 
 «Тамыр дәрі хақында», «Сары кезік  – сҥзек», «Жҧқпалы 
ауру хақында» т.б. еңбектер -  осы мақсаттағы ойлардың 
жемісі.  Мҧндай  мақалаларды  жазу  ҥстінде  нақты 
ғылыми  пән,  медицинаға  арналған  арнайы  ҧғымдарды 
білдіретін  терминдердің,  терминологияның  қажеттігі 
кӛрінді.  Әрі  ғылыми  ойдың  маңызын  дәл  жеткізетін 
мәдениетті,  сауатты  жазылған  мақалалардың  қажеттігі 
пайда болды. Х.Досмҧхамедҧлы  арнайы  кӛңіл аударған 
терминология 
мәселелері 
осындай 
қажеттіліктен 
туындаған  еді.  Ғалым  «...анатомиялық  аталымдардың 
қазақ  тіліндегі    алғашқы  466  баламасын  берген» 
(Хабижанов 
Б.Дәрігерлік 
қызметі...//Ағартушы 
Халел.Алматы,2004.  82-б)  Біршама  сауатты,  білікті 
жазылған  мақалалар  мен  медициналық  сауат  ашу 
кітапшалары  дҧниеге осылай келе бастады. 
Кӛп  кешікпей-ақ  Х.Досмҧхамедҧлы  ел  қамын  ойлаған 
білікті  азаматтар  мен  қоғам  қайраткерлерінің,  қалың 
кӛпшіліктің  назарына ілікті.   Қазақ елі ҥшін маңызы зор 
қоғамдық 
мәселелеге 
байланысты 
жиындаға, 
мәжілістерге, қҧрылтайларға шақыру бастады.  
1916-1917  жылғы  саяси  әлеуметтіқ  қозғалыстар    мен  
тӛңкерістер.  Патша  ҥкіметінің  қҧлауына  ықпал  жасады. 
Оның  орнына    келген  Уақытша  ҥкімет  және  саяси  
бостандықтар  мен  әлеуметтік  теңдік  жариялағанмен, 
оны 
орындауға 
келгенде 
самарқаулық 
жасап,солқылдақтық  танытты.    Қазақтың  кӛрнекті  қоғам 
қайраткерлері 
тәуелсіздік, 
бостандық 
жолындағы 
кҥрестерге  шықты.«Алаш»  партиясы  және  «Алашорда  
(автономиясы) ҥкіметі» жолындағы кҥрестер осы мақсат 
жолындағы әрекеттердің басы еді.  
1917  жылдан  кейінгі  қызметтерінде  Х.Досмҧхамедҧлы  
дәрігерлік  мамандығынан  қол  ҥзіп  кетпесе  де,  негзінен 
қоғамдық,  саяси-әлеуметтік  істерге  қоян  қолтық  араласа 
бастайды    Жаһаншаһ  (Жанша)  Досмҧхамедҧлымен 
жақындасады.    Бҧлар    тектері  Досмҧхамедҧлы 
болғанмен  туыстас,  ағайынды  жандар  емес.    Бірақ, 
қалған  ӛмірлерінде    азапты  да,  тозақты  да  бірге  кӛрген, 
қазақтың    азаттығы  мен  Егемен  ел  болуын  армандаған  
достар   кҧрес  жолында бірге болды. 
Олар 
«Алаш» 
 
партиясы 
мен 
Алаш 
ҥкіметін 
(автономиясын) 
қҧруға 
белсене 
қатысып, 
оны 
ҧйымдастырушылардың бірі болған. 
1918  жылы  Халел  мен  Жанша  Досмҧхамедовтер  Кеңес 
ҥкіметінің  басшылары  В.И.Ленин  және  И.В.Сталинмен 
Мәскеуде  кездесіп  Алашорданың    шешуін  табуды  кҥтіп 
тҧрған  ӛзекті  мәселелерін  айтады.(7)  Бірақ,  Кеңес 
ҥкіметінің    басына  келген  большевиктердің  мақсаты 
ӛздері  бір  кезде  жариялаған  «Россия  халықтары 
праволарының Декларациясындағы» уәделерінен мҧлде 
басқа  болатын,  сондықтан  да  олар  Алаш  автономиясы 
мен  Алашорда ҥкіметінің тіпті кейбір мәселелерде болса 
да  еркіндік,  автономиялық    дербестік  алуын  естігісі  де 
келмеді.  Бҧдан  әріде    бейбіт  келіссӛздерден  ештеңе 
шықпайтынын 
тҥсінген 
қазақ 
қайраткерлері 
большевиктерге  қарсы  ӛзге  де  саяси  кҥштермен  бірлесе 
отырып кҥрес жолына шықты. 
Ӛкінішке  орай  азаттық  жолына  кҥреске  шыққан  
қайраткерлердің  басы  бірікпей  ҥшке  бӛлінді  де  кӛп 
кешікпей-ақ, 
кҥш 
кӛрсеткен 
 
большевиктер 
қимылдарына  шыдай  алмай  бет-бетімен  кетті.  Кеңес 
ҥкіметі  «Алаш»  қозғалысын  талқандап  ,  ҧйымдарын 
кҥшпен таратты.       
Алайда,  аз-кем  уақыттан  соң,  талантты,  сауатты  қазақ 
қайраткерлері 
М.Жҧмабайҧлы, 
М,Әуезҥлы, 
Ж.Аймауытҧлы, М.Тынышбаев, Қ.Кемеңгерҧлы т.б. Кеңес 
ҥкіметінің жҧмыстарына шақырылды... 
1920  жылдың    соңында    Х.Досмҧхамедҧлы  Ташкент 
қаласына  келеді  де,  ӛмірінің  жаңа  кезеңі    ғылыми  – 
шығармашылық  жҧмыстарды  жолға  қою  және  оқу  - 
ағартуды  ҧйымдастыру,  мәдениет,  әдебиет  қолға  алу 
т.б.мәселелерімен    тікелей    айналыса  бастайды.  
Мәселен,  Халық  ағартуды    институтында  оқытушы,  Орта 
Азия 
университеті 
медицина 
факультетінің 
ауруханасында  ординатор,  Тҥркістан  республикасы 
қарамағындағы  ғылыми  кеңестің  тӛрағасы,  мемлекеттік 
ғылыми баспаның бӛлім жетекшісі міндеттерін атқарады.  
1922 жылдары ғалымның «Жануарлар» атты кітабының 1 
(  омыртқалылар)  және  2  (омыртқасыздар)  бӛлімдері 
биология  және  медицина  негіздерінен  жеке  оқулық 
ретінде  жарық  кӛреді.(8),  (9),(10).  Осы  оқулықтың  –
«Жануарлар»  3-кітабы,  1927  жылы  жарияланады  Бҧл 
оқулық  1930  жылдарға  дейін  бірнеше  мәрте  қайта 
басылған. 
1927  жылы  ғалымның    «Адамның  тән  тірлігі»  атты 
оқулығы  Қызылордада  жарық  кӛреді.(  11)  Бҧл  кітап 
туралы академик Алшынбай Рақышев : « Бҧл еңбекте ӛте 
пайдалы,  әрі  қҧнды  атаулар  кездеседі.Әрине,Халлел 
сияқты  қазақтың  атақты  ҧлдарының  артқа  қалдырған 
еңбек,  ой  пікірлерін  дҧрыс  тексеріп,  тарихи  мән  беру 
келешектің  ісі  деп  жазады»  (12)      Мәдениет 
мәселелерімен  тікелей  шҧғылданатын  «Талап»  қоғамын  
қҧрады.  Онда  проф,  А.Шмидт,  Ә,Диваев,  К.Халенҧлы, 
М.Жҧмабайҧлы, 
Н.Архангельский 
т.б. 
қоғамдық 
жҧмыстар  атқарады,  Басты  мақсат  –  халықтардың 
мәдени ӛркендеуіне жәрдемдесу еді. 

К 130 – ЛЕТИЮ ХАЛЕЛА ДОСМУХАМЕДОВА 
 
23 
www.kaznmu.kz 
Халел  Досмҧхамедҧлының  «Шолпан»  журналының  1-8 
сандарында 
жарық 
кӛретін 
«Қазақ 
тіліндегі 
сингармонизм заңы» аталатын зерттеу еңбегі ( Кейін осы 
атаумен  Ташкентте    1924  жылы  жеке  кітапша  ретінде 
«Қазақ тіліндегі сингармонизм заңы» - жарық кӛреді.(12) 
Ғалым  бҧл  еңбегінде    қазақ  тілінің  негізгі  заңдарының 
бірі туралы ӛз пікірлерін жҥйелей жеткізеді. Қазақ тіліне 
аса қолайсыз әсер етуші жат сӛздердің (шетел тілдерінен 
ене  бастаған)  тілімізді  бҥлдіру  себептерінің  бірі  оларды 
қабылдауда  сингармонизм  заңдылығының  сақталмауы 
деп  тҥсіндіреді.  Ойлана  қолданса  кірме  сӛздердің  бәрін 
осы  заңдылық  аясында  қабылдауға  болар  еді  деген  
пікірге тоқтайды. Сондықтан да тілімізді сақтаудың басты 
тәсілдерінің  бірі,  тіл  заңының    негізгі  ҧстанымдарын 
ҧстау. 
Халел Досмҧқамедҧлының 1923 жылдары жарық кӛретін 
мақалаларының  ішінде  филологтар  кӛңіл  аударатын 
ерекше  еңбегі    М.Қашқаридің  «Диуани  лҧғат  ат-тҥрік» 
мақаласы.  Бҧл  «Шолпан»  журналының  (13)  сандарында  
жарияланған.  Ескерткішке  айрықша  назар  аударған 
ғалым  оның  1917 жылы Рифғат (тҥрік ғалымы 3 том етіп 
адарған)  аударған  нҧсқасын   пайдаланады.  Ескерткіштің  
тҥркі  халықтарының  тілін,  тархын,  әдебиетін  зерттеуде 
теңдесі  жоқ  материалдар  беретінін  айтады.  Әсіресе, 
тілдер фонетикасы мен лексикасын салыстыра зерттеуде 
маңызын  атап  кӛрсетеді.  Соған  қарағанда  ғалым  тҥрік 
тілін  де  жақсы  білген.  Ғалымның  «Қҧдатғу  біліг», 
«Жамиғ  ат  тауарих»  т.  б,  ескерткіштермен  де  жақсы 
таныстығы байқалады.. 
1924 
жылы 
Халел 
Досмаҧхамедҧлы 
Россия 
академиясының  Орталық  ӛлкетану  бюросының  мҧше-
корреспонденті болып сайланады. 
1926  жылдан  бастап  Қазақ  педагогика  институтының 
проректоры,  1927  жылы,  доцент,  1929  жылы  профессор 
атағы беріледі. 
1929  жылы  Алматы  қаласында    Қазақ  мемлекеттік 
университеті  ашылады  да  ҧйымдастыруға  белсене 
қатысқан  Х.Досмҧхамедҧлы  оның  бірінші  проректоры 
болып  тағайындалады.  Осы  жҧмысымен  қатар    Қазақ 
АССР Халық денсаулығын сақтау комитетінде жоспарлау-
ҧйымдастыру басқармасының меңгерушісі қызметін қоса 
атқарады. 
1920  -  жылдарда  Х.Досмҧхамедҧлының    ғылыми  - 
ҧстаздық,  ҧйымдастырушылық  қабілеті  жан-жақты 
кӛрінеді.  Ҧлттық  мектептердің  жаңа  жҥйесін  қҧруда, 
оларға  арнап  оқулықтар  жазуда,  ғылыми  терминология 
қалыптастыруда  аянбай  еңбектенеді.  Оған  пікірлес 
достары М.Жҧмабайҧлы, М.Әуезҧлы, Ж.Аймауытҧлы т.б. 
белсене  кӛмектеседі. 
Х.Досмҧхамедҧлының  ӛмірбаянына  тоқталғанда  оның  
ҧстаздық,  ҧйымдастырушылық  қызметі    туралы  да  кӛп 
жазуға  болады.  Мәселен,  «Еркін  қазақ»  газетін 
шығаруда.  1919  жылы,  Орал  губерниясындағы  уезд 
орталығы  Ойыл  кентінде  бірнеше  номері    шыққын  (14) 
Сонымен  қатар  Ташкентте  тәлім-тәрбие  журналы 
«Сана»ны    шығаруға  кҥш  салады.  Мемлекеттік    ғылыми 
баспаның  бӛлім  жетекшісі  ретінде    қоғамдық-әлеуметтік 
маңызды  кітаптарды  шығаруға,  оқу  ағарту  әдебиетін,  
оқу  қҧралдарын,  мәдени  мҧраларға  байланысты 
кітаптарға  кӛңіл  бӛледі.  «Бекет  батыр»,  «Мырза  Едіге», 
«Алпамыс», 
«Шәкірҧлы 
Шора», 
«Шора 
батыр», 
«Қобыланды»,  «Тарту»    жинағын  жеке  кітап  қылып  
бастыруда еңбегі бар. 
Ә.Бӛкейханҧлының 
«Сҧлтан 
Кенесары 
тарихына 
қосымша  материал»(орыс  тілінде),  «Қыз  Жібек», 
«Кенесары  Наурызбай»,  «Қазақ  тілінің  тҥсіндірме 
сӛздігі»,  «Абай  ӛлеңдерінің  таңдамалы  жинағына» 
(Алғысӛз, тҥсініктемелер жазады)  редактор  болады.                                       
Ташкент 
қаласы...,Тҥркістен 
автономиялы 
республикасының  қазақ  елі  ҥшін  аса  маңызды 
қызметтеріне 
араласу 
Т.Рысқҧлов, 
С.Қожанов,Н.Тӛреқҧлов,М.Жҧмабаев,М.Әуезов, 
.Аймауытов,М.Тынышпаев,  Қ.Кемеңгерҧлы,  т.б.  тәрізді  
аса  талантты  қоғаи  қайраткерлерімен  сырлас,  қанаттас 
болу  қаламгерді ерекшк шабыттандырған кезең еді. 
Халел  Досмҧхаметҧлы  ғылыми-шығармашылық  және 
оқу-ағарту,  баспагерлік,  ҧстаздық  жолында  мерзімді 
баспасӛз  беттеріне    қоғам  алдындағы  ӛзекті  мәселелер 
туралы  мақалаларды  тартынбай,  арал  кӛңіл,  шын 
ниетімен ӛте кӛп жазады. 
 «Мҧрат  ақын  сӛздері»(1924),  «Исатай-Махамбет»(1925), 
«Шернияз  –  шешен»(1925),  «Аламан»(1926),    атты  алғы 
сӛздері  және  тиісті    ғылыми  тҥсініктемелері  бар 
кітаптарын  жариялайды.  Бҧл  басылымдар  бҧгінгі  таңда 
кӛп  қолданылып,  зерттеліп  жҧрген  шығармалар.  Бірақ, 
олардың  жаңа  басылымдарын  дайындауда    тҥпнҧсқа 
ретіндегі 
 
Х.Досмҧхамедҧлының 
 
кіпаптарымен 
салыстырған 
жӛн. 
Ӛйткені 
Махамбеттің 
соңғы 
басылымдарында  баспалар  тарапынан  еркіндіктер  кӛп 
кеткен. 
Қазақ  халқының  сәулет  ӛнері  туралы  туралы  кӛптен 
армандаған 
(Санкт-Петербург 
кезінен) 
ойларын 
«Бҧхарадағы  Кӛгілташ    медресесін  салу  туралы  әпсана»( 
1927),  «Самарханд  қаласындағы    «Тіллә  қари»  мен 
Ширдар  медреселерін  салғызған  Жалаңтӛс  батыр 
шежіресі»(1928)  туралы  ғылыми-тарихи  очерктерінде  
айтады.    Бҧларда  халқымыздың  кӛне  тарихының  ӛзіндік 
даму  жолдары  мен  ерекшеліктері  бар  екені    деректі 
тҥрде дәйектеледі. 
Халел  Досмҧхамедҧлының    әдебиеттану  саласындағы  
маңызды  еңбектерінің  бірі  «Қазақ  халық  әдебиеті» 
очеркі  (1928).  Зерттеуші  еңбегінде  халық  әдебиетінің  
баспа  бетін  кӛрген  материалдарын    мақсаты  мен 
мазмҧнына,  тҥрлеріне  қарай  топтайды.  Қаламгердің  
халық  әдебиеті  туындыларын  ғана  емес  олар  туралы 
зерттеушілер  мен  жинаушылардың  еңбектері  мен  пікір, 
кӛзқарастарын  жақсы  білгені  байқалады.  Ол  кітапқа 
жазған алғысӛзінде  халық әдебиетнің  ел тҧрмысы  әдет-
ғҧрып, 
салт-санасымен 
тығыз 
байланыстылығын 
кӛрсетеді. Қаламгердің осы еңбегінде  халық әдебиетінің 
ескіден  келе  жатқан  әрі    ел  ішінде  кӛп    кездесетін  бір 
тҥрлерінің:    дем  салу,  ҥшкіру,  бал  ашу,  тҥс  кӛру    тәрізді  
фольклоршылар  назарынан  тыс  қалып  келе  жатқан 
тҥрлеріне назар аударады. Очеркті дайындау барысында 
мҧндай материалдарды Х.Досмҧхамедҧлы қалай қолына 
тҥсірді  деп  ойланғанда    оның  халық  әдебиеті 
туындыларын 
 
жинаушы 
Әбубәкір 
Ахметжанҧлы.Диваевқа 
арналуы 
біраз 
нәрселерді 
айқындайтын тәрізді. Автордың ел тарихын жақсы білетін  
адамдармен, 
ел 
ортасында 
қадірлі, 
беделді 
қариялармен сыйластығы,  достығы ҥлкен кӛмек болған  
сияқты.  
Ойлана  қарағанда,      халықтың    бағзы  замандардан  бері 
сырқат  адамдарды  емтеу  ҥшін  қолданып  келе  жатқан 
осы тәсілдерінің  адам психикасы мен  дәрігерлік-емшілік 
мамандыққа  байланысы барлығын  мҥлде жоққа саюға 
болмайтын  шығар.  Қаламгердің  бҧларды  кӛңіл  бӛле 
топтастыруына  қарағанда  айрықша  бір  ойлары  болған 
сияқы. 
Халық  әдебиетінің  бір  тҥрі  ретінде  сақталған  мҧндай 
мҧраларға  кӛз  жҧма  қараудың,  оларды    ескермеудің  
дҧрыс  еместігі  бҥгінгі  таңдағы  ғылым    теріске 

жүктеу/скачать 5,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: