Ош мамлекеттик университетинин жарчысы

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 97 - 
 
употребляется  в  русском  языке  в  различном  фонетическом  и  графическом  оформлении,  которое 
зависит  от  того,  через  какой  язык  непосредственно  заимствовано  это  слово:  кишлак  //  кыштак, 
курат // куреш, джайляу // джайлоо и др. 
 
О  важности  единообразной  звуковой  передачи  кыргызских  слов  в  русском  языке  писал 
Е.Д. Поливанов, который занимался переводом кыргызского эпоса «Манас» на русский язык. 
 
Ударение.  В  русском  языке,  как  известно,  ударение  разноместное  и  подвижное,  поэтому 
тюркские слова заимствуются в основном с ударением на последнем слоге, как в языке-источнике, 
но  иногда  наблюдается  разнобой  в  произношении  :  та'ндыр  –  танды'р,  э'лик  –  эли'к  и  др.  В 
заимствованных  словах  с  тюркской  производящей  основой  ударение  разноместное:  аи'льский  – 
аильча'нка, арха'р – архаря'та, кому'з – комузи'ст и др. 
 
Тюркские  слова,  попадая  в  русский  язык  из  кыргызского  и  через  кырыгызский, 
приспосабливаются к грамматическим нормам и словообразовательным моделям русского языка. 
Подавляющее  большинство  заимствованных  слов  относится  к  категории  имён  существительных 
как в русском языке, так и в языке-источнике. Из-за отсутствия категории рода в тюркских языках 
распределение  существительных  по  родовым  классам  происходит  на  русской  основе. 
Распределение осуществляется по двум признакам: по значению и по форме. Решающая роль при 
определении  рода  принадлежит  смысловому  моменту.  Род  существительных  со  значением  лица 
определяется  по  полу.  Род  существительных,  имеющих  необычное  для  русского  языка 
оформление  слов,  определяется  в  соответствии  с  родом  их  русского  эквивалента  (беркутчи, 
манасчи, комузчи – существительные мужского рода). 
 
Большинство заимствованных существительных в русском языке склоняется. Определение 
типа склонений зависит от оформления основы слова и, следовательно, отнесения его к тому или 
иному  родовому  классу.  Так,  существительные  кыштак,  аил,  курай  –  I  склонения;  байбича, 
джарма  –  II  склонения.  Существительное  общего  рода  «башкарма»  склоняется  тоже  по  II 
склонению.  При  склонении  сложных  и  сложносокращённых  существительных  в  русском  языке 
изменяется  только  вторая  часть:  аламан-байга,  аламан-  байги,  аламан-байге…  аилсовет, 
аилсовета,  аилсовету  и  др.  Некоторые  имена  существительных  относятся  к  несклоняемым: 
кюрмо, беркутчи, суюнчу, джайлоо и др. 
 
Большинство склоняемых существительных, обозначающих конкретные предметы, имеют 
как форму единственного, так и множественного числа. Однако, под воздействием русского языка 
некоторые  заимствованные  слова  употребляются  или  только  в  единственном  числе:  кумыс, 
джарма, курай, теке и др., или только во множественном числе: сазы, манты, карасуке и др. 
 
Особый  интерес  представляет  собой  большая  группа  слов,  обозначающих  названия 
жителей,  которые  образовались  от  местных  топонимических  названий  в  основном  с  помощью 
суффикса – ЕЦ: тяньшанец, кызылтуец и др. и реже – ЧАНИН. – АНЕ: токмакчянин, ошане и др. 
 
В  разговорной  речи  русских  жителей  Кыргызстана  довольно  часто  употребляются  с 
экспрессивно-эмоциональным  оттенком  значения  и  парные  словосочетания  типа  «коза-маза», 
«столы-малы», 
которые 
в 
различных 
языках 
Востока 
являются 
вполне 
жизненной 
морфологической  категорией  и  употребление  их  не  ограничено  никакими  рамками  стиля.  Н.К. 
Дмитриев пишет, что  «подобная категория слов, весьма оригинальная для восприятия европейца, 
ощущается восточным писателем как самое обычное явление» и «встречается на равных правах в 
образцах самых разнообразных стилей, включая философские сочинения»[1]. 
 
Н.Н.  Дурново  подходит  к  вопросу  о  парных  словосочетаниях  в  русском  языке  с  точки 
зрения  «общетурецкого  влияния  на  русский  словарь»  [2],  что  также  подтверждается  нашими 
примерами.  При  этом  значение  основного  слова  расширяется,  принимая  особую  эмоциональную 
окраску: 
понятие 
неопределённого 
множества, 
которое 
вызывает 
у 
говорящего 
пренебрежительное  отношение  к  предмету:  картошка-мартошка  (Надо  пойти  на  базар  –  взять 
картошки-мартошки…),  тюль-муль  (Купила  то,  другое,  тюль-муль  и  денег  нет!),  той-мой  (С 
этого тоя-моя голова болит) и др. 
В  произведении  Т.  Касымбекова  «Хочу  быть  человеком»,  переведённым  на  русский  язык,    нам 
встретилось  только  два  случая  парных  словосочетаний:  «Ещё  чего,  стану  я  всё  лето  копаться  в 
земле!  Наши  деды  не  знали  никакой  картошки-мартошки  и  жили  себе  да  поживали…  А  ты… 
Нашёл себе какого-то Чотура-мотура и в карты целый день играешь…». 
 
Следует  отметить,  что  тюркизмы,  заимствованные  через  письменность,  подвергаются 
фонетико-морфологической  ассимиляции  в  значительно  меньшей  степени,  чем  в  диалектах  и  в 
обыденной  разговорной  речи,  так  как  основная  масса  их  проникает  в  литературный  язык  в 

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 98 - 
 
процессе перевода общественно-политической, научно-технической, художественной литературы, 
а также через периодическую печать. Написание этих слов влияет на их произношение в русской 
речи, которое становится ближе к языку-источнику. 
 
Использованная литература: 
 
1.  Дмитриев  Н.К.  О парных  словосочетаниях в  башкирском  языке.  Строй  тюркских  языков,  М., 
1962. 
2.  Дурнов Н.Н. Мелкие заметки по русской диалектологии. М. 1984. 
3.  Сорокин Ю.С. Развитие словарного состава русского литературного языка. М-Л, 1985. 
 
Cагынбаева Б.  
Кыргыз-Түрк «Манас» университети 
 
Кыргыз аялдарынын коомдогу орду 
(Социолингвистикалык изилдөө) 
 
Бул макалада кыргыз элинин аялзатына болгон мамилеси, кыргыз аялдарынын коомдогу орду 
макал-лакаптар,  жомоктор,  эпостор  ж.б.  чыгармалар  аркылуу  көрсөтүлүп,  экстралингвистикалык 
багытта  талдоого  алынат.  Кыргыз  аялдарынын  коомдогу  орду  экстралингвистика  багытынын 
социолингвистика  же  болбосо  функционалдык  линвистика  багытында  иликтөөгө  алынгандыгынын 
башкы себеби – коом жана коомдук мамилелер, алардын өнүгүшү тилдин социалдык чөйрөсү, анын 
коомдук функциялары менен байланышта каралат. Тилдик материалдардын негизинде элдин басып 
өткөн  жолун,  үрп-адатын,  каада-салтын,  улуттук  кыртыш,  улуттук  дүйнө  таанымын,  коомдогу 
абалын, биздин күнгө чейин келип жеткен эң жөнөкөй турмуштук шартынан тартып, азыркы кезге 
келип  жеткен  кол  өнөрчүлүгүнө,  оюн-зоокторуна  чейин  билүүгө  шарт  түзүлөт.  Муну  тиешелүү 
шартта  илимий  негизде  иликтөө  аркылуу  илимдин  башка  тармактары  менен  аралаш  териштире 
билүүгө  болот.  Мисалы,  коомдогу  тилди  колдонуучулардын  чөйрөсүн,  алардын  аң-сезимин, 
коомдук 
көз 
караштарын, 
социалдык-экономикалык 
абалын, 
мамилесин 
аныктоодо 
социолингвистиканын ролу зор. 
Социолингвистика – тил илими, социология, социалдык психология жана этнографияларды өз 
ара  айкалыштырып  караган  кеңири  комплексттеги  проблемаларды:  тилдин  коомдук  функциясын, 
социалдык  факторлордун  тилге  тийгизген  таасиринин  механизмин  жана  ролун  изилдеген  илимий 
тармак болуп эсептелет. Социолингвистиканын объектиси – тил жана анын кызматы. Тил белгилүү 
бир  социалдык  структурага  ээ  болгон  коомдо  кызмат  кылгандыктан,  социолингвистиканы 
социалдык  контексттеги  тилди  изилдөөчү  илим  деп  да  айтууга  болот.  Социолингвистиканын 
негизги  проблемаларына  тилди  социалдык  диференциялоо,  «тил  жана  улут»,  тил  менен 
маданияттын  өзара  байланышы,  билингвизмдин  социалдык  аспектилеринин  проблемалары  жана 
тилдик саясат проблемалары кирет. Социолингвистиканын изилдөө предметтерине коомдогу тилди 
колдонуучулардын чөйрөсү, экономикалык абалы, психологиясы, коомдогу мамиле ж.б. кирет.  
Кыргыз  аялдарынын  коомдогу  ордун  белгилөөдө  кыргыздын  макал-лакаптарына,  учкул 
сөздөрүнө кыргыз эл жомокторундагы аял каармандарына, «Манас» эпосундагы Каныкей, «Жаңыл 
мырза»  дастанындагы  Жаңыл  мырза,  ХIХ  кылымда  жашап  өткөн  Курманжан  датка,  союз 
мезгилиндеги  каарман  аялдар  ж.б.  ларга  таянылып,  аялзатынын  коомдогу,  үй-бүлөдөгү,  туугандык 
карым-катыштагы  мамилеси,  орду,  таалим-тарбия  мүнөзүндөгү  тыянактуу  ой-корутундулары 
берилет.  Андагы  негизги  идея  -  адамгерчилик,  акыл-эстүүлүк,  чынчылдык,  адилеттүүлүк, 
сарамжалдуулук,  меймандостук,  тазалык  өңдүү  жалпы  жоболор  негизделген  бул  каармандардын  - 
аялдардын  образдары  аялзатынын  акыл-эси  үй-бүлөнү,  турмуш  жайды  гана  эмес,  коомдук 
турмуштун өнүгүшүнө да түздөн-түз же кыйыр түрдө таасир берет деген ой болуп эсептелет. 
Кыргыздар  байыртадан  эле  объективдүү  турмуштагы  тажрыйбаларга  таянып,  аялзатынын 
акылмандуулугуна,  тапкычтыгына,  айлакердигине  жогору  баа  берип  келишкен.  Кыргыз  аялдары 
төңкөрүшкө  чейин  коомдо  укуксуз,  теңсиз,  күң  абалында  жашаган  деген  тайкы  көз  карашка 
кошулууга  болбойт.  Тескерисинче,  аялзаты  кыргыздарда  ар  дайым  терең  урматталып  келген. 
Кыргыз  элинин  аялзатына  болгон  мындай  мамилесин  элдик  чыгармаларда,  макал-лакаптарда, 
жомоктордо,  дастандарда,  санжыраларда,  ошондой  эле,  эл  арасынан  суурулуп  чыккан  кыргыз  кыз-
келиндеринин  иш-аракеттеринен  эле  таасын  байкоого  болот.  Андагы  Каныкей,  Айчүрөк,  Акыл 

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 99 - 
 
Карачач,  Айганыш,  Кенжеке,  Жаңыл  мырза  ж.б.лардын  даанышмандык,  калыстык,  тапкычтык, 
айлакерлик  сапаттары,  алардын  жашоодо  орун  алган  чечүүчү  ролу  кыргыз  коомчулугундагы 
аялзатынын ээлеген ордун айкын көрсөтүп турат. 
Кыргыз  жергесине  ХIХ  кылымда  келишкен  европалык  саякатчылардын,  окумуштуулардын 
эмгектеринде да кыргыз айымдарынын касиеттери жогору бааланган. 1856-жылы атайын тапшырма 
менен  Ысык-Көлгө  келген  казак  окумуштуусу  Чокон  Валиханов  кыргыз  аялдарынын  коомдогу 
таасирин,  ачык-айрымдуулугун,  меймандостугун  суктануу  менен  жазган.  Ал  эми  1896-жылы  Ош, 
Алай,  Памир  чөлкөмдөрүндө  жашаган  кыргыздарды  кыдырган  италиялык  саякатчы  Феликс  Рокко 
кыргыз  аялдары  тууралуу:  «Өтө  өнүккөн  маданияттуу  элдерде  да  кыргыздар  өз  ата-энелерин, 
аялдарын  урматташкандай  аялдарды  урматтагандар  аз  кезигет.  Алар  эч  качан  жүзүн  жаап,  өзбек, 
тажик  аялдардай  болуп  басынышпайт.  Тескерисинче,  өз  эркектери  менен  тең  катар  укукка  ээ 
болушат.  Үй-бүлө  жана  уруу  маселелери  чечилип  жатканда  аялдардын  пикири  да  сөзсүз  эсепке 
алынат»,-  деп  жазган.  Андан  ары  италиялык  саякатчы:  «Ал  тургай  согуш  учурунда  же  башка  бир 
тополоң болгон күндөрдө да кыргыз аялы тынч отура албайт, кээде алар өз боз үйүнүн бейкуттугун 
коргоп  калуу  үчүн  кармашка  кирген  учурлары  да  болгон.  Байыркы  авторлордун  Каспий  боюнда 
көчүп  жүрүшкөн  амазонкалар  жөнүндөгү  аңгемелери  кыргыз  жана  түркмөн  аялдарынын  ат 
үстүндөгү  турмушун  эске  салат.  Эрктүүлүгү,  чарбачыл  акылмандыгы  менен  азия  талааларынын 
аялдары, ХIII кылымда эле Туран өлкөлөрүнө саякатка барышкан европалыктарды таңдандырган», - 
деп кыргыз аялдарынын өзгөчөлүктөрүн өтө жогору баалаган. 1898-жылы Ошко келип, Курманжан 
датканы көргөн « Туркестанские ведомости» гезитинин кабарчысы: «... бул жерде таң кала турган эч 
нерсе  жок,  анткени  кыргыздарда  акылдуу  аялдар  ар  дайым  зор  таасирге  ээ  болуп  келген»,  -  деп 
жазган
2
.  
1907-жылы  Ош  шаарында  болуп,  Курманжан  датканын  өмүр  таржымалын  изилдөөгө  алган 
И.П.Ювачев  да  алгач  кыргыз  аялдарынын  өзгөчөлөнгөн  касиеттери  тууралуу  жазып  келип,  андан 
соң  Курманжан  датканын  өмүр  таржымалын  баяндоого  киришкен.  Ал  өзүнүн  «Курманжан  датка 
алайлык  кара  кыргыздардын  канышасы»  деген  даректүү  макаласында:  «Адатта  Түркстандагы 
мусулман  аялдарынын  эч  кандай  укугу  болбойт.  Аларды  күйөөлөрү  пулга  алган  оокат  катары 
көрүшөт.  Күйөөсү  аялын  башка  кишиге  көрсөтпөйт.  Аял  киши  тышка  чыгып  калса,  бетин  кара 
чүмбөт  менен,  башынан  аягына  чейин  паранжы  менен  жаап  алышы  керек.  Паранжы  бир  көргөн 
кишинин  көзүнө  өтө  эле  өөн  көрүнөт.  Кыргыздардын  аялдары  тышта  болобу,  үйдө  болобу,  өз 
каалаганындай  жүрө  берет.  Ал  жүзүн  бирөөдөн  эч  жашырбайт.  Кийген  кийимдери  да  кудум  эле 
эркектериникиндей,  ийиндерине  чаар  чапан жамынышат,  баштарында  болсо  ак  элечек.  Бир  болгон 
айырмасы  аялдар  элечекти  ээк  алдынан  байланып  алышат.  Кыргыз  аялы  ат  үстүндө  эркин  жүрөт, 
чарбачыл,  конок-кечени  жайдары  тосуп  алган  үй  ээси.  Кыргыз  аялы  коомдук  иштерге  катышкан 
мисалдар да болгон», - деп кыргыз аялдарынын өзгөчөлүгүн баса көрсөткөн
3
. 
Миңдеген  жылдар  бою  жараткан  макал-лакаптарында,  учкул  сөздөрүндө  кыргыз  эли 
аялзатынын  коомдогу,  үй-бүлөдөгү,  туугандык  карым-катыштагы  мамилесин,  аялзаты  жөнүндөгү 
таалим-тарбия  мүнөзүндөгү  тыянактуу  ой-корутундуларын  жандуу  куюлушкан  сөздөр  аркылуу 
урпактарга  жеткирип  келишкен.  Мындай  макал-лакаптарды,  учкул  сөздөрдү  семантикалык 
өзгөчөлүктөрүнө  карай  төмөндөгүдөй  түрлөргө  бөлүп  кароого  болот:  1.  аялзатынын 
акылмандуулугу; 2. аялзатынын кут-берекеси; 3. аялзатынын адептүүлүгү, тазалыгы; 4. аялзатынын 
ийкемдүүлүгү, тазалыгы. 
I.  Аял  акылмандуулугу.  Классификациянын  бул  түрүнө  аялзатынын  акылдуулугун,  тил 
билгич, сергек, айлакер-тапкычтыгын даңазалаган макал-лакаптарды киргизүүгө болот. Мисалы: 
Аял жакшы – эр жакшы, вазир жакшы – хан жакшы 
Аял сергегинен жумуш бүтөт, эр сергеги ырыс күтөт. 
Зайыбы жаман лөк өз үйүндө кор, зайыбы жакшы чор эл көзүнө зор. 
Катын ишин билет, эркек кушун билет. 
Катыны жакшы болсо, эли бактылуу болот. 
Катыны жакшы кор болбойт. 
Эр айласы - бир, катын айласы – миң. 
 
II.  Аял  кут-берекеси.  Бул  бөлүмгө  аялзатынын  коомдогу,  үй-бүлөдөгү  ордун,  аялсыз  үй  эле 
                                                        
2
 Туркестанские ведомости, 1898, № 71 
3
 Кыяс Молдокасымов, «Курманжан Датка», 64-65-б.  

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 100 - 
 
эмес,  дүйнө  караңгы  экендигин,  аял  бар  жерде  кут-береке  болорун  билдирген  макал-лакаптарды, 
учкул сөздөрдү киргизүүгө болот: 
 
Аялсыз үй – суусуз тегирмен менен тең. 
Аял – үйдүн куту. 
Аял – үйдүн туткасы. 
Жакшы аял алгандын тою үйүндө. 
Үйдү кырк эркек толтура албайт, бир аял толтурат. 
Үйдүн көркү – аялдан. 
Жакшы ургаачынын колунда куту, койнунда ырысы толо. 
Зайыпсыз ашың даамсыз, тузсуз да, узун колуң кыска, каруусуз. 
Зайыптарсыз ак ордо караңгы да, ак шейшептүү калың жууркан суук. 
Төр көркү – гүл, үй көркү – зайып. 
Катыны жок үй – жетим, калыстыгы жок бий – жетим. 
Катыны жоктун алтыны жок. 
 
III.  Бул  бөлүмгө  аялзатынын  намысын,  адеп-ахлагын,  тазалыгын,  чынчылдыгын  даңазалаган 
макал-лакаптардын, учкул сөздөрдүн семантикалык түрүн бириктирип кароого болот: 
Аял намыс үчүн кара киет. 
Жакшы ургаачы колго түшсө күң болбойт. 
Катыны жакшы жигиттин кайда жүрсө көөнү ток. 
Катын эрден чыкса да, элден чыкпайт. 
 
IV.  Аял  ийкемдүүлүгү,  жөндөмдүүлүгү.  Аялзатынын  зиректигин  даңазалаган  бул  бөлүмгө 
аялдардын  жөндөмүн,  эптүүлүгүн  ж.б.  билдирген  макал-лакаптарды,  учкул  сөздөрдү  киргизүүгө 
болот:  
 
Эр көрбөгөн кыйшыкты зайып түзөйт. 
Жакшы зайып таранчыны таяке, бөдөнөнү бөлө кылат. 
Эптүү зайып жартыны бүтөйт, кысканы узартат. 
Жакшы аял жакшы кошот, талыкпай окуу, акыл кошот
4
.  
 
Макал-лакаптарда,  учкул  сөздөрдө  «жакшы  аял»  түшүнүгүнүн  катарында  эле  «жаман  аял» 
түшүнүгү да колдонулат. «Жакшы аял», «мыкты аял» жана «жаман аял», «кыйды аял» түшүнүктөрү 
бир бүтүндүктө мазмундуу түшүнүк катары каралат да, эки максатты көздөйт: биринчиден, келечек 
муунга  таалим-тарбия  максаты  болсо,  экинчиден,  эки  мазмундуу  түшүнүк  өз  ара  салыштырылып 
каралат, натыйжада жакшы аялдын артыкчылыгы биринчи орунга коюлуп, даңазаланат.  
Мисалы: 
Аял жакшысы – ырысы мол, аял жаманы – кайгысы жок. 
Аялың мыкты болсо – бактың, аялың кыйды болсо – каттың. 
Жакшы аял – дөөлөт, жаман аял – мээнет. 
Жакшы аял – ырыс, жаман аял – уруш. 
Жакшы аял бир айыл элди агартат, жаман аял өз башын эптеп агартат. 
Жакшы аял үйдүн жайсаңы, жаман аял үйдүн шайтаны. 
Жакшы аял – бороондогу үй, жаман аял үйдөгү бороон.  
 
Макал-лакаптар,  учкул  сөздөрдү  уюштуруудагы  тилдик  каражаттардан  өзгөчө  синоним, 
антоним  сөздөр,  сапаттык  жана  катыштык  сын  атооч  сөз  түркүмдөрү,  маани  жагынан  өз  ара 
байланыштуу  келген  эки  же  андан  ашык  жөнөкөй  сүйлөмдөрдүн  айкашынан  түзүлгөн  татаал 
сүйлөмдөр  -  каршылаш  маанилүү  тең  байланыштагы  татаал  сүйлөмдөр,  салыштырма  тең 
байланыштагы  татаал  сүйлөм,  шарттуу  багыныңкы  сүйлөм,  карама-каршы  багыныңкы  сүйлөмдөр 
колдонулат: 
Жакшы болсо катының, келип турат жакының, 
Жаман болсо катының, качып турат жакының, 
                                                        
4
 «Макал-лакаптар», Эл адабияты сериясы, 10-тому, 49-бет. 

ОшМУ жарчысы №1 
 

жүктеу/скачать 2,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: