Ош мамлекеттик университетинин жарчысы

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 128 - 
 
Андыктан  советтик  мезгилде  бул  инсандын  атын  т\бъл\ккъ  калтыруу  боюнча  бир  катар 
иш-аракеттер  жасалат.  Алардын  жыйынтыгынын  бири  болуп  анын  туулуп  ъскън  айылына 
мемориалдык музейдин уюштурулгандыгы эсептелет.  
Музейдин  уюштурулушу  ълкъдъ  коомдук  башталыштагы  музейлерди  уюштуруу 
иштеринин  ж\р\ш\  менен  тыгыз  байланышат.  Бул  советтик  ълкън\н  курамында  жашаган  ар 
т\рд\\  элдердин  тарыхый  чындыкты  таанууда,  ъткънд\  бил\\гъ  умтулуусу  жалпы  социалдык 
талапка  айлангандыгына  байланыштуу  болот.  Музейлер  колхоз-совхоздордогу,  мекеме-
ишканалардагы  жамааттардын  бирдикт\\  демилгеси,  аймакта  жашаган  жалпы  элдин  демилгеси 
аркылуу  уюштурулгандыгы  менен  ъзгъчълънгън.  Калктын  активд\\  иш  аракеттеринин 
натыйжасында  мындай  музейлер  тез  убакыттын  ичинде  эле  идеологиялык  иштерди  ж\рг\з\\н\н 
негизги  маанил\\  участогуна  айланат.  Андыктан  жаш  жумушчу  алгачкы  эмгек  жолун  музейге 
кир\\дън баштайт.[ 1.,80]. 
СССРдин Маданият министрлиги тарабынан бул  музейлердин ишин к\чът\\, жакшыртуу 
максатында  атайын  типт\\  жобо,  усулдук  материалдар  иштелип  чыгат  жана  аймактагы 
мамлекеттик  музейлерге  туруктуу  къзъмългъ  алуусуна  кърсътмълър  берилет.  Музейлер  кадимки 
маданий-агартуу мекемеси катары музей ишине таандык иштерди аткарууга белсенет. 
Музейлердин  профили  ар  т\рд\\  болуп  мемориалдык,  тарыхый,  край  таануу, 
этнографиялык ж.б. музейлер ъз\ уюшулган аймактын тарыхын, жаратылышын, ъм\р\ ърнък уул-
кыздарын  алардын  унутулгус  эрдиктерин  даёазалап  элди  патриоттуулукка,  элин-жерин  с\й\\гъ 
дегеле чыныгы советтик адамды тарбиялоого багытталган. Чындыгында совет ълкъс\н\н коомдук 
башталыштагы музейлерди уюштуруудагы негизги максаты да ушул болчу. 
Баткен,  Жалал-Абад,  Ош  аймагын  бириктирип  ълкън\н  т\шт\к  аймагын  т\згън  Ош 
облусунда  бул  жылдары  уюшулган  коомдук  башталыштагы  музейлердин  саны  ондон  ашат. 
Алардын катарын 1974-жылы т\з\лгън Уркуя Салиева мемориалдык музейи толуктайт. Музей Ош 
облусунун  Ноокат  районуна  караштуу  У.Салиева  колхозундагы  Муркут  айылындагы  (азыркы 
Тъълъс  айылдык  округу)  мектепте  жергиликт\\  элдин  демилгеси  менен  коомдук  башталышта 
уюштурулат. 
Музей уюштурулганга чейин 1972-жылдары У.Салиеванын эл \ч\н жасаган тоодой эмгеги 
\ч\н  айылда  бак  тигилип  ага  айылдын эски  базарында  жайгашкан  мурунку  мазардан  анын  съъг\ 
атайын алынып келинип кайрадан эскерилип урмат менен коюлат [4]. 
1928-жылы  Меркит  айылдык  советтин  председателдигине  шайланган  У.Салиева  колхоз 
уюштурууда  активд\\  катышкан.  Кыз-келиндер  арасынан  алгачкылардан  болуп  ал  комсомолго, 
андан  кийин  партияга  ъткън.  Анын  ошондогу  иш-аракеттери  эз\\ч\  таптардын  ачуусун 
келтиргени  менен  калыё  элдин  колдоосуна  ээ  болгон.  Улуу  максат  \ч\н  жанын  аябаган  бул 
эмгегинин арты анын тап жушмандардын колунан ългънд\г\ менен кейишт\\ аякталат [2]. 
Жалпы  аянты  156  м.кв.  аянтты  ээлеген  музейге  У.Салиеванын  ъм\р\нъ  жана 
ишмерд\\л\г\нъ  байланышкан  1300  (тарыхый  документтер,  фотографиялар,  кийимдер)  экспонат 
коюлат. Музей экспозициясынын ошол кездеги бъл\мдър\:  
- Улуу Октябрь социалисттик революциясы; 
-Советтик бийликтин чыёдалышы жана социалисттик куруулар; 
- У.Салиева-социалисттик т\з\л\шт\н жалындуу к\ръш\\ч\с\; 
- У.Салиеванын мемориалдык бълмъс\; 
- У.Салиева жана б\г\нк\ к\н деп аталган бъл\мдърдън турган.  
Музей  экспозициясында  жергиликт\\  тап  душмандардын  колунан  мууздалып  ълт\р\лгън 
Уркуянын  жалындуу  жапжаш  ж\з\  тартылып  алынган  эски  фотография  келген  адамды  абдан 
таасирлентип, анын ошол кездеги жаштыгы, кайраттуулугу таёдантпай койбойт.[3]   
Уркуя  Салиеванын  мемориалдык  музейи  анын  эмгектери,  эрдиги  чагылдырылган 
экспозиция  бъл\мдър\  советтик  саясаттын  кулач  жайышына,  элди  патриоттуулукка  тарбиялоодо 
эё  чоё  курал  катары  пайдаланылган.  Даёктуу  кызы  менен  жергиликт\\  эл  сыймыктанып,  музей 
ишинин  жакшырышына,  экспонаттардын  къбъй\ш\нъ  ъздър\  да  салымын  кошуп  музей  менен 
тыгыз байланышта болуп турушат.   
1990-жылы  музей  \ч\н  бак  ичине  имарат  жергиликт\\  бийликтин  к\ч\  менен  курулат. 
Атайын  имараттын  курулушу  музейдин  илимий-агартуу  ишин  жакшыртат.  Музейге  келген 
адамдын  саны  къбъй\п,  ага  колхоздун гана  эли  кирбестен  райондогу  башка  колхоздордун  да  эли 
келип турат. Келген адамдын саны жылына 2 500дън ашат. Ошондой эле У.Салиеванын эстелик-
бюсту  да  орнотулуп,  Ош  облусунун  Ноокат  районундагы  жергиликт\\  маанидеги  эстеликтердин 

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 129 - 
 
тизмегине кирет. 
Музей \ч\н атайын имараттын курулушу, жарым гектардан ашуун бактын музейге карашы 
жана эё негизгиси У.Салиеванын съъг\н\н ушул жерге коюлушу, ага арналган эстеликтин болушу 
мемориалдык музейди музей комплекске айлантат. 
Ълкъ  эгеменд\\л\ккъ  ээ  болгон  90-жылдардан  тартып  музей  ишинде  олуттуу  ъзгър\\лър 
ж\рът. Колхоздор, айрым мекеме-ишканалар жоюлат. Буга байланыштуу музейлердин ишинде да 
бир топ маселелер жаралат. Советтик мезгилдин бирдикт\\ саясатынын негизинде идеологиялык 
борборлордун  милдетин  аткарып  келген  музейлер  туруктуу  къзъмълдъ  болуп,  алардын  иштей 
турган  иши,  с\йлъй  турган  съз\  к\н  мурунтан  дайын  болчу.  Ал  эми  ълкъдъ  эгеменд\\л\кт\н 
орношу  менен  музейлер  анын  ичинде  У.Салиева  музейи  да  ъз  ишин  эмнеден  баштап,  эмнени 
чагылдырышын  чындыгында  алгач  билген  жок.  Бир  гана  маселе  дайын  болчу  колхоз  жоюлган 
болсо да  музей жашап, иштеп калыш керек. Буга м\мк\нч\л\ктърд\ издъъ керек.  
 Албетте  бул  маселе  У.Салиева  музей  комплекси  (коомдук  башталышта  уюшулган  музей 
катары  он  жылдан  ашуун  мезгил  иштеп,  атайын  типт\\  жободогу  талаптарга  жооп  бергендиги 
\ч\н да) мамлекеттик музей катары азыркы Сулайман тоо улуттук тарыхый-археологиялык музей 
комплекстин  филиалдыгына  кошулуусу  менен  чечиле  баштайт.    Музейдин  филиалдыкка 
кошулушу  музейдин  биринчи  кезекте  финансы  каражаты  маселесин  чечет.  Тактап  айтканда 
музейдин  эки    кызматкери  туруктуу  айлык  маяна  алып,  музей  материалдык-финансылык  жактан 
камсыздалат. 
Дегеле  аймакта  музейлердин  материалдык-техникалык  абалын  чыёдоо,  экспозициясын 
кайра  жаёылоо  иштери  тиешел\\  даталуу  к\ндърд\  белгилъъ  максатында  мамлекеттин  къргън 
даярдыгынын эсебинен б\ткър\л\п  келет. Андыктан Уркуя Салиеванын 100 жылдыгын белгилъъ 
максатындагы  иш-чараларынын  алкагында  музейдин  экспозициясы  жаёыланат.  Мында  музей 
советтик  элементтерден  арылып  У.Салиева  улуттун  ж\з\,  кыргыз  элинде  теёдик  \ч\н  к\ръшкън 
аял затынан чыккан каарман аялдардын катарын толуктаган инсан катары даёкталат.   
Эгеменд\\л\кт\н алгачкы мезгилинде мамлекеттин башкы музейди, анын филиалы болгон 
У.Салиева  музейин  ж\з  пайыз  каржылоого  м\мк\нч\л\г\  жетпейт  эле.  Чындыгында  музейдин 
айрым  ички  керектъълър\н  камсыздоо  \ч\н  музейлердин  катарында  У.Салиева  музейи  да 
ълкъдъг\ рыноктук экономиканын шартына ылайыкташууну къздъйт. Бул максат биринчи кезекте 
музейдин ъз\н-ъз\ каржылоо маселесин  къздъйт. Андыктан музейдин бир бълмъс\ жергиликт\\ 
уздардын  кичи  тиг\\  бълмъс\нъ  айландырылып,  келишим  боюнча  музей  адиминистрациясына 
тиешел\\ сумма тълънът. Музей айыл ъкмът\н\н борборунда жайгашкандыктан бул жерге эл къп 
келет. Бул жагы да эске алынат. Бир эле мезгилде уздардын тиг\\ бълмъс\нъ келген адам музейге 
да кирет.   
Б\г\нк\  к\ндъ  музей  алдында  уюшулган  «Уркуянын  урпактары»  сыяктуу  элдик  ыр-бий 
ансамбли  дегеле  республика  ичиндеги  музейлерде  жок.  Музей  жетекчиси  баштаган  бул  демилге 
биринчи кезекте музейдин атын алып, ъз жеринен чыккан каарман Уркуя энени даёазалоо болсо, 
экинчиден  айыл  жериндеги  ъзд\к  чыгармачылыкты  ън\кт\р\\н\  къздъйт.  Аталган  ансамбль 
къптъгън  республикалык,  облустук  кароо-сынактардын  жеё\\ч\с\,  байгел\\  орундардын  ээси 
болуп келиш\\дъ.  
Учурда  музейдин  У.Салиеванын  ърнъкт\\  ъм\р\н,  эл  \ч\н  жасаган  эмгегин  жаш 
муундарга  улуу  сабак  катары  жеткир\\дъ,  мекенчилдик  сезимин  ойготууда  аткарып  жаткан 
иштери абдан орундуу, максаттуу экендиги талашсыз.  
Мунун ъз\ музей саясатында жергиликт\\ маанидеги бул музейдин коомдо ъз\н\н ордун 
жоготпогондугун, рыноктун шартында ъз алдынча иштеп, жашай алгандыгын билдирет. 
 
Колдонулган материалдар: 
1.  Н.И.Решетников  «Общественные  музейи  как  социальные  явление  современности» 
Музей и современность сборник научных трудов Москва 1986 стр.80 
2. Ош облусунун энциклопедиясы.-Фрунзе, 1989 
3. Сулайман Тоо УТАМКнын архивдик маалыматы 1983-ж. 
4. У.Салиева музейинин экскурсиялык текстинен алынды. 
 
 
Темирова Б. (ОшМУ) 
 

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 130 - 
 
Кыргыз адабиятында Курманжан Датканын образынын чагылдырылышы 
 
 
Кыргыз  мамлекетинин  эгеменд\\л\ккъ  жетиши  менен  улуттук  кайра  жаралуу  шартында 
коомдук-саясый,  экономикалык    проблемалардын  катарында  маданий    нарктарды    тереёден  
кароо,  ата мекен тарыхында инсан таануу багытын жаёыча къз карашта иликтъъ маселеси да к\н 
тартибине коюлду. Бул улуу тарыхый бурулуш:.. 
 
Акыйкатта,  сенек  жылдары  т\пт\\  элдин  ъткън  тарыхын,  адабий  мурастарын,  улуу 
инсандар  ъз  атынан  аталбай  мезгил  б\ктъм\ндъ  калып  келгени    белгил\\.  Доордун  жаёырышы 
менен  кыргыз  адабиятында  тарыхый  темага  кызыгуу  жанданып,  къптъгън  чыгармалар  ар  т\рд\\ 
къркъм  сапаттык  деёээлде  жаралды.  Маселен,    С.  Жусуев  «Курманжан  датка»  (1994), 
Бейшеналиев Ш. «Тайлак баатыр», Газиев А.  «Датка некоронованная царица» (1991), Кенчиев Ж. 
«Медет  датка»  (1997),  Рыскулов  С  «Шамен»  (1998),  Турсунов  Э.  «Байтик  баатыр»,  «Балбай 
баатыр»,  «Боронбай»,  Станалиев  С.,  Тыныстанов  К:  «Чагылгандын  къз  жашы»,  Субанбеков  Т. 
«Барсбек  кагандын  кърър  къз\»  (2002),  Эгембердиев  Ж.,  «Номат  хан»,  (Токтоналиев  Ж.  «Хан 
Ормон», «Шабдан баатыр», Касымбеков Т. «Баскын», «Кыргын» ж.б.   
 
Кър\н\п тургандай, ъм\р\ тагдыры жандуу легендага айланган айтылуу «Алай ханышасы» 
Курманжан  датка  башка  тарыхый  инсандарга  салыштырмалуу  караганда  документалдык 
маалыматтардын  аздыгына  карабастан  ар  т\рд\\  багыттагы  эмгектердин  къп  жазылгандыгы,  ал  
т\г\л,  къркъм  адабияттын  бардык  жанрда  чагылдырылганы  менен  ъзгъчъ  мааниге  ээ.  Ал  ъз\н\н 
сейрек  кездеш\\ч\  акыл  жъндъм\,  эл  ж\г\н  аркалаган  ърнъкт\\  ъм\р\,  улуттук  ар  намысынын 
бийиктиги,  кайталангыс  адамгерчилик  касиет  сапаттары  менен  XIX  кылымдагы  д\йнъл\к 
маанидеги  улуу  инсандардын  катарында  кебелбей  турат.деп  ишенимд\\    баш  кътъръ  
сыймыктанып айтсак болот. Улам мезгил ът\п, доор алмашкан сайын кудум ак жылдыздай къктъ 
жанып турган, даанышман адамдын керемет сырларын ачууга аракеттер к\ч алууда. 
 
Ошентип,  изилдъъ  маселебизге  байланыштуу  «Алай  ханышасынын»  къркъм  бейнеси 
замандашы  философ  акын  Молдо  Нияздын    \ч\нч\  кол  китебинде  «Курбанжан  датка»  деген 
бъл\м\ндъ баяндалат. Белгилъъч\ жагдай, Кокон аскербашчысы чыгаан коомдук ишмер Алымкул 
аталыктын да тагдырына кайрылып кеткен. 
 
Адегенде  санатында  Молдо  Нияз  бул  д\йнън\  оомал-тъкмъл  экендигин,  б\г\н    къргън 
эртеё  жок  болуп,  эненин  эё  чоё  трагедиясы  баласын  жоготуу  экендигин  «Камчыбек  деп  кан 
жутуп,  Курбанжан  датка  жоюлду»  деп  оор  к\рс\нът.  Андан  ары  акын  Алымбек  датканын  элдин 
тагдырына жаралган баатыр м\нъз\н, калк \ч\н къптъгън  сооп иштерди жасаган акылмандыгын, 
Курбанжанды ордого ээрчитип тарбиялаганын, алардын  тъгъръг\ тъп келген бактылуу турмушун 
с\ръттъйт.  
 
Тилекке  каршы  Алымбек  датканын  ордодо  капыстан  набыт  болгонун,  анын  бийлиги 
кайраттуу    аялына  ъткън\н,  орус  баскынчыларынын  зомбулугу,  анын  кесепетинен  Даткайымдын 
оор тагдыры баяндалат да, акын мындайча къё\л айтат: 
Камчыбекке кабыр кыл, 
Мурзапайыз, Мамытбек, 
Баатырбекке сабыр кыл. 
Алымбектей дарман кыл, 
Абдылдабекти арман кыл, 
Асанбекке ш\г\р кыл,  
Акыретти фикир кыл!  
Эч арманыё калбады, 
Эгемни дайым зикир кыл
23
! 
Ъз  мезгилинин  билимд\\  ойчул  акыны,  тарыхчы  Молдо  Нияз  «Курбанжан  даткага» 
арналган ырында  замандашы болгон даткайымдын аянычтуу тагдырын, ага къё\л айтып, турмуш 
чындыгын ъз нугунда бузбай, адам д\йнъс\гъ таасир этип, жеткиликт\\ кърсът\п берген. 
Акын  орчундуу  окуялардан  так  маалымат  берип, Алымбек  датка  менен  Курманжандын,  алардын 
эр ж\рък балдарынын кайчылаш тагдырын, м\нъз\н элест\\ бериши ъткънд\ таанып бил\\ч\л\к 
тереё мааниси, тарыхый чындыгы менен баалуу. 
 
Кыргыз  профессионал  адабиятында  талантуу  жазуучу  Т.  Касымбеков  «Сынган  кылыч» 
романында мезгил б\ктъм\ндъ калган улуу инсандардын чыныгы ж\з\н ачып, ар бирине т\бъл\к  
                                                        
23
 Молдо Нияз. Санат-дигарасттар Б.,1993.106-бет. 

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 131 - 
 
эстелик тургузду десек жаёылышпайбыз. 
 
Н\з\п  бий,  Мусулманкул  аталык,  Алымбек  датка  менен  Курманжан  датка,  Абдылдабек 
баатыр,  Шабдан  баатыр,  Исхак  Полот  хан  булардын  баары    Касымбеков  ачкан  къркъм  д\йнъ  .  
Деги  жазуучунун  тарыхка,  инсанга  болгон  адабий  эстетикалык  ачылышынын    жаёылыгынын 
сыры  эмнеде?    Ошол  тоталитардык  заманда  съз  искусствосу  саясаттын  зулум  камчысын  чабып, 
тапка  жиктеп,  айталы  бийлик  тъбълдър\  болгон  бай-  манаптар,    элди  эз\\ч\  катары  таптакыр 
адамдык касиеттен ажыратылып мокочо катары кърсът\лсъ, кедей кембагалдардын тъгъръг\н тъп 
келиштирип    с\ръттългън.  Ал  эми  сенек  мезгилде  эле  Т.  Касымбеков  «Сынган  кылыч»  романы 
аркылуу  тарыхтын  болмуш  ж\з\н  кашкайта  тартып,  адамга  болгон  чындыкты  ачуу  менен 
атуулдук  да  чыгармачылык  да  эрдик  жасаган  экен.  Жазуучу  чыгармаларында  Кокон  хандыгы 
мезгилиндеги  кыргыз  элинин  коомдук-  социалдык,  саясый-  экономикалык  абалы,  1873-1876-
жылдардагы  улуттук  боштондук  кыймылдын  м\нъз\,  акырында  Кыргызстандын  Россияга 
каратылышы сыяктуу этаптуу окуяларды чагылдырганда тарыхый булактарга сын къз менен карап 
абдан кылдат мамиле жасаган. 
 
Аталган  доордогу  бир  кылымдан  ашуун  тарыхый  турмуш    Курманжан  датканын  ъм\р 
тагдыры,  коомдук  саясый  ишмерд\\л\г\  аркылуу  элестейт.  Айтмакчы    Алымбек  датка  менен 
Курманжан  датканын    образын  ажыратып  кароо  м\мк\н  эмес,  анткени  тарыхый  тагдыры, 
турмуштук  тажрыйбасы,  ишмерд\\л\к  аракеттери,  коомдогу  орду  боюнча  да  бирин-  бири 
толуктап,  улантып  тереёдетип  турат.  Албетте,  Алымбек  датка  менен  Курманжан  датка  татыктуу 
т\гъй,  коомдук-саясый  ишмер,  улуу  тарыхый  инсандар.  Жазуучунун  максаты  да  дал  ушундай 
къркъм  бийиктикке  кътър\\.  Автор  эки  каармандын  образын  \ч  негизги  ъзъккъ  байлап,  
биринчиси  алардын  ата-  теги,  жаш  курагы,  жекече  тагдырынан  кечирген  окуялары, 
ретроспективдик  ыкмада  берилсе,  экинчиси  \й-б\лъл\к  бактысы,  саясый  ишмерд\\л\к  жолдору, 
соёунда драмага жык толгон тагдыр касирети, инсандык кеменгерлиги, улуттун сыймыгы катары 
кътър\л\ш\н  чагылдыруу.  Т.  Касымбеков  Алымбек  датканын  образын  жаратууда  Курманжанга 
баш  кошуусун,  \й-б\лъл\к  бактысын,  Андижанга  аким  болгонун,  беш  хандын  тушунда    Кокон 
ордосунда  жогорку  кызмат  орундары  миё  башылыктан,  Малахандын  баш  увазирлик  кызмат 
даражасына  чейин  кътър\лгънд\г\  ошол  мезгилдеги  хандыктагы  ири  окуялардын  чордонунда 
ж\ргън\,  Ошто  медресе  салдырып,  курулуш  иштерин  ж\рг\з\п,  эл  \ч\н  кам  къргън  чыгаан 
мамлекеттик  ишмер  катары  тарыхый  тактык,  психологиялык  тереёдикте  кызыкчылыктары  ар 
тараптуу,  акылы  ой  чапчыган,  духу  к\чт\\ жандуу  адам  катары  с\ръткерлик  устаттык  менен  къз 
алдыбызга  тартып  берген.  Чыгармадан  кър\нгъндъй,  1860-жылы  Малахандын  буйругу  менен 
орустарга  каршы  Узун-Агач  жана  Кастектин  чегинде  Кокон  аскербашчысы  Канат  шаа  менен 
тирешип,  он  эки  миё  аскери  менен  согуштан  баш  тарткан.  Ал  баш  увазир  катары  Малахандын 
кубулма,  эки  ж\зд\\  саясатына  каршылык  билдирет.    Катаал  Канат-Шаанын  начар  куралданган 
аскерлеринин орус армиясына туруштук бере албастыгына чыгаан саясатчы илгиртпей т\ш\нгън. 
Ъзгъчъ  романдагы  кызыктуу  окуя  Алымбек  датканын  арка  кыргыздарынын  билермандары 
(Жангарач  баатыр,  Жантай,  /мъталы,  Ормон  бийлер  Байтик  баатыр  менен  Сары-Ъзъндъ 
жолукканы,  кыргыз  элин  баш  коштуруп  б\т\н  мамлекет  куруу  идеясынан  улам  ъз  доорунун 
алдыёкы  къз  караштагы  инсан  экендиги  кър\нът).  Эё  ък\н\чт\\с\  1862-жылы  бийлик  \ч\н 
к\ръштъ курман болот. 
 
Тарыхчы  жазуучу  Т.  Касымбеков  Алымбек  датканын  керемет  образын  ъз  мезгилинин 
тарыхый  шарты,  мыйзамы  менен  карап,  кемитип  же  къб\ртпъй  тарых  менен  изме-  из  с\ръттъп, 
татыктуу баасын бер\\гъ  аракеттенген. Алымбек датканын татаал тагдыры, карама- каршылыкка 
жык  толгон  саясый  к\ръш\,  элибиздин  б\т\нд\г\нъ  болгон  к\чт\\  аракети,  чыгаан  ишмердик 
жолдорунан кър\нгъндъй Кокон хандыгы да кыргыздын мамлекети болгондугу тастыкталат.  
 
Белгилъъч\  жагдай,  «Сынган  кылычта»  Курманжан  датканын  ъм\р  тагдырына,  саясый 
ишмерд\\л\г\н  кыргыз  элинин  этаптуу  окуяларынын  негизинде  бышып  жеткендерин    тарыхый 
тактык, социалдык жалпылоолор менен ишенимд\\ чагылдырган.  
   
Алымбек  даткадан  кийинки  бир  кылымга  жакын  къптъгън  коомдук-  саясый  окуялар, 
элибиздин  кылыч  мизинде  кылтылдаган  кыямат  к\ндър\,  калктын  трагедиясы  жеке  адамдын 
трагедиясына  айланган  маселелер  ушул  образ  аркылуу  тегеренип  кър\нът.    Бул  туурасында 
датканын  замандаштары  къп  эле  айтып,  атайын  изилдъълър,  къркъм  чыгармалар  жазылганы 
белгил\\.  Чыгармадагы  автордун  эс  тутумунда  Курманжан  акылынын  тунуктугу,  ата-  энеси 
берген  к\йъъс\н  чанып,  Кашкардан  качып  келет.  Караёгылык  доордо  мындай  чечкинд\\  кадам 
жасоо кър\нгънд\н эле колунан келе бербейт. Тагдыр буюруп айтылуу Алымбек мырза менен баш 

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 132 - 
 
кошуп,  эр  ж\рък  бакандай  беш  уул  эки  кызды  тарбиялап  ъст\ргън\  белгил\\.Ушул  жерден 
профессор С. Байгазиевдин олуттуу ой ж\г\рт\\с\ къё\лгъ кылт дей т\шът. «Сынган кылычтын» 
къркъм  д\йнъс\нън  кадимки  эле  тир\\  адамдар,  ъздър\н\н  психологиясы  менен,  начар  жагы 
менен  да,  ъс\\дъ,  ъзгър\\дъ,  диалектилик  кыймылда,  изден\\дъ,  башкалар  менен  болгон  къп 
жактуу  байланышта,  м\нъз\н\н  татаалдыгы,  карама-каршылуулугу,  ички  сырлары,  пендечилик 
оё- терс сапаттары менен къзгъ даана кър\нът»
24
.  
 
Т.  Касымбеков  чыгармаларында  Курманжан  датканын  образын  эё  оболу  Чыныгы  Адам, 
аялзаттын ък\л\, эне катары ыйык ж\з\н ачкан.  
 
Анын  чоё  адамдык  тагдыры  бар,  башкалардай  эле  жашоодо  кубанычы,  кайгысы,  ъкс\г\, 
жаза басуулары, аялдык бактысы да «къкъй кести» к\ндър\ да , айтоор жазуучу адам турмушуна 
эмне  м\нъзд\\  болуп,  шыбагасына  кандай  нерселер  буюрса  анын  баарын  жымсалдабай,  къз 
каранды  болбой  кашкайта  къз\б\згъ  кърсът\п  бербедиби.  Улуу  инсандардын  къб\несе 
кайталангыс,  сырдуу,  кайчылаш  тагдыры  болот  эмеспи.  Ушул  мааниде  Т.  Касымбеков 
чыгармаларда  ретроспективд\\  ыкмада  Курманжан  бойго  жеткенде  ата-  энесинин  макулдугу 
менен  байдын  уулу  Кулсейитке  турмушка  чыкканын,  болумсуз  к\йъъс\н  чанып,  Кашкардан 
к\ндъп- т\ндъп качып, кичи мекени Жапалакка келгени баяндалат.  
 
Курманжан  датка-с\й\кт\\  жар,  эне  жана  \йд\н  коломтосу.  Эненин  баскан  жери  
бейиштин тър\ дейт элибизде. Анын дилинде энелик мээрим, айкъл ж\рък, аяр сезимдер жашайт. 
Ъм\рл\к  жары  Алымбек  датка  набыт  болгондо,  тун  уулу  Абдылдабектин  съъг\  бътън  жерде 
калганда,  кък\рък  к\ч\г\    Камчыбекти  къз  алдында  дарга  асып  жатеканда  энелик    сезимге 
жеёдирип,  чыркырап  боздойт.  Мына  ошол  ботосу  ългън  боз  каймалдын  муёдуу  \н\н  укканда 
айыкпас  ж\ръг\ндъг\  жарасы  сыйрылып  сыздап  олтурат.  Жазуучунун  адам  тагдырын 
с\ръттъъдъг\  чеберчиликке  таё  каласыё,  ж\ръг\ндъ  сезими  бар  окурман  бул  эпизодду  жън  гана 
окуп  койбойт.  Даткайым  журт  энеси  катары  балдарына,  элге  камкор,  калыс  съз\нън  тайбайт. 
Чыгармада  балдарына  жасаган  мамилеси,  неберелери  Кадырбек  менен  Азизбекке  берген    акыл 
насаатары,  ъм\р\  оор  таяп  калган  кезде  бу  д\йнън\н  оомал-тъкмълд\г\,  Адам  жън\ндъг\ 
кеменгер  създър\,  залкар  ойлору  жан  д\йнъёд\  тазалап,  ойлондурат.  Ошондуктан  датканын  къз\ 
ъткъндъ б\т\ндъй калк ыйлап,. Ардактап журт энеси катары зыйнатын кърсът\п, акыркы сапарга 
узатышты.  
 
Курманжан  датка-  эл  башкаруучу,  жогорку  таптын  ък\л\.  Ал  Алымбек  датканын  къз\ 
ъткън  соё,  Алай  чълкъм\ндъг\  бийликти  чапсаё  колуна  алып  акылмандуулук  менен  башкарып 
турган.  Б\т\ндъй  Фергана  ъръън\нъ  таасирд\\  Курманжан  айымга  Бухара  эмири  Музаффар-эд-
дин  жана  Кокон  ханы  Кудаяр  датка  наамын  ыйгарган.  Демек,  мусулман  динин  бекем  тутунуп, 
ордого ак кызмат ътъъгъ жана ъз\нъ караштуу аймактагы элдин тагдыры \ч\н да жоопкер.  
 
Курманжан датка жашаган б\т\ндъй тарыхый-саясый окуяларга карама-каршылыктардын 
чордонуна  айланып,  бир  жактан  улуу  империялар,  Оруссия,  Цин  кытайы,  Англия  кагылышып 
баскынчылык  м\дъън\  къздъсъ,  Кокон  хандыгындагы  бийлик  \ч\н  тынымсыз  кызыл-  кыргын 
согуш, уруулар ортосундагы басылбаган чыр- чатактар айтор жык драмага толгон. Мына ушундай 
«къкъй  кести»  мезгилде  Курманжандын  късъмд\к  менен  эл  башкарышы  таё  калтырбай  койбойт. 
Анын кыраакы саясатчы, талантуу дипломант, келечекти къръ билген късъмд\г\ кър\н\п турат. Т. 
Касымбеков  датка  айымдын  мындай  улуу  касиеттерин-  тарыхый  окуялардын  негизинде  абдан 
кылдат ачып кърсъткън.   
 

жүктеу/скачать 2,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: