Ош мамлекеттик университетинин жарчысы

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 133 - 
 
(2011-жыл-Курманжан датка жылы) 
 
Бул  макалада  XIXк  экинчи  жарымы  XXк  башындагы  кър\н\кт\\  тарыхый  инсан  Курманжан 
датканын ъм\р жолу, коомдук саясий ишмердиги баяндалат.  
В статье описывается жизнь, общественно-политическая деятельность выдающейся исторической 
личности Курманжан датки во второй половине XIX-начало XX вв. 
In  this  article  were  represented    the  life  and  social  –political  activities  of  the  oufstaudines        historical  
person Kurmanjan datka.  
 
 
/с\т\б\здъг\  2011-жыл  «Курманжан  датка»  жылы  деп  Кыргыз  Республикасынын 
Президенти  Р.Отунбаева  жарлык  чыгарды.  Бул  ъткънгъ  кайрылуу  тарыхта  орду  бар  улуу 
инсандын  къп  кырдуу  ишин  кийинки  муундарга  сабак  болсун,  \йрънс\н  деп  жаткандыгы. 
Президент  мындай  тарыхый  кадамга  барышы,  кыргыз  аялдарынын  баатырдыгын,  мамлекеттик 
деёгээлде иш алып баргандыгын ачык белгилъъдъ. 
Ала-Тоо  аймагына  ъткън  кылымдарда  келишкен  саякатчылар,  айрым  изилдъъч\лър 
Т\ркстан  чълкъм\ндъг\  башка  элдерге  караганда  кыргыздын  кыз-келиндери,  аялдары  тууралуу 
жакшы пикирлерди жазып калтырышкан. Алыска барбай эле Курманжан датка тууралуу жазган 
эмгегинде И. П. Ювачев: «Кыргыздардын аялдары тышта болобу, \йдъ болобу ъз\ каалагандай ж\ръ 
берет. Ал ж\з\н биръъдън эч качан жашырбайт. Кийген кийимдери да кудум эле эркектердикиндей: 
ийиндерине  чаар  чапан  жабынышат,  баштарында  болсо  ак  элечек.  Бир  болгон  айырмасы  аялдар 
элечекти  ээк  алдынан  байланып  алышат.  Кыргыз  аялы  ат  \ст\ндъ  эркин  ж\рът,  чарбачыл,  конок-
кечени  жайдары  тосуп  алган  \й  ээси.  Кыргыз  аялы  коомдук  иштерге  катышкан  мисалдар  да 
болгон»,— деп жазганы ага ачык далил эмеспи [2, 1.]. 
Акылман  апаларыбыз,  журт  баштаган  энелерибиз  тууралуу  маданиятыбыздын туу  чокусу 
«Манасыбыздан»,  «Жаёыл  мырза»  дастанына  чейин  даёазалуу  баяндар  айтылат.  Андагы  Кыз 
Сайкалдын  салабаттуулугу, Каныкейдин  кайрымдуулугу, Айч\ръкт\н акылдуулугу, Кенжекенин 
келишимд\\л\г\,  Айганыштын  адамгерчилиги,  Жаёыл  мырзанын  кайраты  кыргыз  кыздарынын 
кылымдар  бою  топтолгон  аброюн  билдирет.  Алардын  жолун  жолдогон  акылы  жетик,  колу  тетик, 
душманды  туугандаштырган,  элди  элдештирген  апаларыбыз,  эжелерибиз  Ала-Тоо  аймагында  кечээ 
жакында эле жашап ъткън\ эл арасында аёыз болуп айтылып кел\\дъ. Аны тарыхый маалыматтар 
да тастыктайт. 
Ъз  заманында  атактуу  кыргыз  кыздарынын  жолун  жолдоп,  алардын  ар  тараптуу 
касиеттерин  ъз\нъ  сиёирип,  акылмандыгы,  тапкычтыгы,  кайрымдуулугу,  кызматы  менен  Азия 
алкагына таанымал болгон Курманжан датканы ушул к\н\ укпаган кыргыз жоктур. Ал кокусунан 
жаралып  калган  тарыхый  инсан  эмес.  Анын  тарыхый  аренага  болгондо  да  Кокон  хандыгынын  эё 
татаал  мезгилинде  келишине  ошол  кездеги  тарыхый  жагдай  себеп  болсо,  экинчи  жагынан 
Курманжан датканын жекече касиеттери т\ртк\ берген. 
 
XIX кылымдын орто ченинде кыргыз элин Кокон хандыгынын эз\\с\нън сактап калууда, 
Алымбек  датканын  жубайы  Курманжандын  саясий,  дипломатиялык  ишмерд\\л\г\  ъзгъчъ  экени 
талашсыз . 
 
Демек, (2011) ушул жылы Курманжан датканын Кокон хандыгынын учурунда андан кийин 
(1876-  жылдан  баштап  Кокон  хандыгы  талкаланган)  Россия  падышачылыгынын  кытмыр 
саясатына  акылдуулук  менен  мамиле  кылганы,  кыргыз  элин  сактап  келгени  дагы  бир  жолу 
даёазаланар. 
 
Курманжан  датка  эне  катары  мамлекеттик  ишмер  экендиги жана  да  ътъ  дипломаттуулугу 
тарыхчы окмуштуулардын илимий изилдъълър\ндъ ъзгъчъ орунду ээлейт. 
 
Тарыхчы-окумуштуу  Турсунай  Ъм\рзакованын  «Курманжан  датка»  деген  илимий 
эмгегинде  (Бишкек  Кыргызстан  2002)  тереё  жана  ынанымдуу  изилденген.  Автор  ъз\н\н  аты 
аталган  жыйнагында  Кокон  хандыгы  кыйрагандан  кийин  Падышалык  Россиянын  жетекчилери 
Курманжан датка менен тил табышып иштеш\\гъ аны ъз\нъ тартуу \ч\н къптъгън купуя иштерди 
ж\рг\згънд\г\н  эскерет.  Ъткън  XIX    кылымдагы  Кыргызстанга  келген  ар  бир  саякатчылар 
Фергана  аймагында  Курманжандын  ътъ  таасирд\\  инсан  экенин  ъздър\н\н  ж\р\штър\ндъг\  кол 
жазмаларында  белгилешкен, аны менен тил табышып с\йлъш\\лърдъ кыраакы, ачык, так, саясий 
мамилелерди т\з\\гъ жетишкендиги айтылат 
 
Орус  саякатчысы  Ю.Головнина  ъз\н\н  «Памирде»  деп  аталган  макаласында  М.Д  
Скобелев,  Кокон  хандыгы  кулагандан  кийин  орус  падышасынын  аскерлери  кармашып  жаткан 
кыргыздарга жетекчилик кылган атактуу Курманжан датканынын ътъ чоё таасири жън\ндъ билип, 

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 134 - 
 
офицер  Ионовго  датканы  таап  кел\\гъ  тапшыргандыгын  жазган.  Ошону  менен  бирге  ал 
тоолуктардын  ханышасын  300  –  400    жигити  менен  орустардын  лагерине  келгендигин  жана 
падышалык  офицерлердин  Курманжан  датканын  Алайдагы  согуштук  экспедициянын  башчысы 
генерал  М.Д.  Скобелев  менен  болгон  жолугушуусунун  уюшкандыктары  жън\ндъ  баяндайт 
(Головнина Ю.Д. «На  Памирах», 1902  год, с.48-50, педагогический листок  904, №1-8)  [3, 148-
б.].  
 
Орус  миссионерлери  ар  бир  окуяга  кылдаттык  баа  бер\\  менен  Фергана  аймагындагы 
элдин  тынч  турмушуна  Курманжан  датканын  таасири  чоё  болгондугун  белгилешет.  Аны  тоонун 
эли  дайыма  колдоп  тураарынан  чочулап  турушкан.  Ал  эми  Кокон  хандыгы  учурунда  Бухара 
элдери да Курманжан  чарбалыкта болсунбу уруулар арасындагы айрым чыр-чатактарбы же Кокон 
менен  Кашкар,  Каратегинди  байланыштырган  соода  жолундагы  соодагерлерди  чиеленген 
иштеринде,  айтор  бардык  оор  жоопкерчиликт\\  иштерди  Курманжан  ъз\  калыс  чечип,  эл 
арасындагы  Алымбек  даткадан  кийинки  ишенимд\\  адам  болуп  калган.  Ошол  кезде  эле  анын 
аброю  Анжыян,  Аксы,  Арка,  Кашкар  элдерине  кеёири  белгил\\  болчу.    Курманжандын  датка 
аталышы  Азияда  Чыгышы  Кытай,  Батышы  Аралга  чейин  тез  эле  таралып    кеткен.  Датка  менен 
байланыш  т\з\п  тынчтык  мамилени  ън\кт\р\\гъ  аракеттенип  турушкан.  «Фергана  облусунун 
аскердик губернатору да К.К.Абаза: Кокон хандыгынын учурунда  Кокон ханы да  Бухара эмири 
да  Алайдын  башкаруучусун  мыйзамдуу  т\рдъ  ханыша  катары  таанышкан.  Алар  Алайдын 
башкаруучусуна  жыл  сайын  белек-бечкектерди  жънът\п  турушчу.  Аны  Курманжан  датка  деп 
аташчу»  (К.К.Абаза  «Завоевания  Туркестана»,-  СП.  1895  год  с.  310,  Туркестанские  ведомости 
902№18) [3, 12-б.].  
       
Алай  ханышасы  Курманжан  датка  кыргыз  аялдарынын  эркт\\  саясий-коомдук  иштерди 
алып  барууда  тубаса  акылмандуулугу  менен  ъз  доорунун  чолпон  жылдызы  болуп  калгандыгы 
къънърбъс сыймык.  
    
Ал эми 1906-ж Карл Густов Маннергеймди ъз ъргъъс\ндъ кабыл алат. Ал Кытайга атайын 
экспедициялык  иш  менен  баратып  Курманжан  менен  болгон  жолугушууда  \ч  к\н  тыныгып  эс 
алат.  Алай  ханышасы  атайын  жигиттери  менен  Кашкарга  барчу  жолду  кърсът\п  узатышат. 
К.Маннергейм  1940-ж  Фин  армиясынын  башкы  командачысы,1944-45-жылдары  Финляндия 
мамлекетинин президенти болгон, 87 жашта 1954-ж къз жумган (Т.Ъм\рзакова, Курманжан датка 
Б., 2002ж) [3, 9-б.].  
2011-жыл  къп  табылгалардын  ачылышына  ъбългъ  болор.  Ал  эми  окумуштуу 
Т.Ъм\рзакованын    Курманжан  датканын  ъм\р  жолундагы  эне  жана  дипломат,  къп  кырдуу  иш 
билги,  чечкинд\\  жетекчи  экенин  илимий  жактан  ачып  бергени  окурманды  суктандырбай 
койбойт.  
Колдонулган адабияттар: 
 
1. 
Курманжан  датканын  180  жылдыгына  арналган  конференциянын  материалдары 
пайдаланылды  
2. 
Молдокасымов К. Курманжандын къз жашы. Илимий-популярдык очерк.-Б,1991.   
3. 
Ъм\рзакова Т. Курманжан датка.- Бишкек, 2002. 
 
 
УДК:400 
 
Урусова Г.Б. (Ош МУ) 
 
Татаал с\йлъмдърд\н эмоционалдык – экспрессивд\\л\к жактан дифференциацияланышы 
 
 
Макалада  кыргыз  тилиндеги  татаал  с\йлъмдърд\н  эмоционалдык  –  экспрессивд\\л\к 
жактан бъл\шт\р\л\ш\ тууралуу съз болот. 
 
В этой статье рассмотрены дифференциация сложных предложений кыргызского языка 
по эмоционально – экспрессивности.  
 This  article  deals  with  the  differentiation  of  emotional  –  expressive  division  of  the  compound 
sentences in kyrgys language. 
  
 
Кыргыз  тилиндеги  татаал  с\йлъмдърд\н  стилистикалык  жана  экспрессивдик  белгилери 

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 135 - 
 
жън\ндъ  съз  баштаардан  мурда,  тигил  же  бул  тилдик  бирдиктин  стилистикалык  жана 
экспрессивдик  белгилери  анын  кепте  колдонулуш  же  т\з\л\ш  ъзгъчъл\ктър\нъ  жараша 
м\нъздълър\н белгилеп кет\\б\з керек. 
 
Биринчиден,  тилдик  каражаттардын  стилистикалык  (экспрессивдик)  м\нъз\  адам 
ишмерд\\л\г\ндъг\  тигил  же  бул  чъйръгъ  байланыштуу  т\з\лгън  ар  т\рд\\  стилдеги  текстке 
айрыкча къз каранды болуп саналат. 
 
   Демек, бул съз тъмънк\дъй функционалдык стилдердин бар экендигин аныктайт: къркъм, 
оозеки- с\йлъш\\, иш кагаздары, публицистикалык, илимий (алардын подстилдери). 
 
Экинчиден, тилдик бирдиктин экспрессивд\\л\к эффективд\\л\г\нъ (натыйжалуулугуна) 
анын  т\з\л\ш\, формасы,  с\йлъъч\лърд\н  тилдик  каражаттарды  айлана  –  чъйръгъ  байланыштуу 
колдонушу жана муну менен катар алардын коннотативдик маанилери таасир этет. 
 
Ошону менен бирге эле коннотациялар тилдик бирдиктердин маанилик бъл\г\ катарында 
келип,  ошол  эле  учурда  бирдиктин  тигил  же  бул  чъйръгъ  тиешел\\л\г\н  жана  с\йлъъч\лърд\н 
экстралингвистикалык  кърсътк\чтър\н  да  билдирет.  Ошондуктан  бул  боюнча  орус  окумуштуусу 
Скребнев  Ю.М.  мындай  деген  таамай  оюн  айткан:  «…Именно  в  том,  что  языковые  единицы  как 
бы  снабжены  ярлыками  коннотаций,  заключается,  секрет  стилевых  явлений,  механизм 
стилистического восприятия» [6:21].   
 
/ч\нч\дън, тилдик бирдиктердин стилистикалык жана экспрессивдик м\нъздъл\ш\ анын 
оозеки жана жазма т\р\ндъ кепте басымдуу экендигин айгинелейт. Бул учурда оозеки – с\йлъш\\ 
жана жазма китептик каражаттар тууралуу съз болот. 
 
Ошентип,  жогорудагы  \ч  белги  теё  тилдик  бирдиктерге  ъзгъчълънгън  татаал 
комплекстерди бер\\ менен бири – бирине таасир берет, ъз ара карым – катышта болот. 
 
Демек,  турмуштук  –  к\н\мд\к  чъйръ,  негизинен,  оозеки  формадагы,  айрыкча 
тъмъндът\лгън (анын ичинде, съзс\з, орток маанил\\) каражаттар менен камсыз болот. 
 
Жогорудагы  маселе  боюнча    белгил\\  орус  тилчиси,  окумуштуу  Н.И.  Формановскаянын 
эмгегинде  биринчи  орунга  татаал  с\йлъмдърд\н  кайсы  т\р\  жазма  тексттерде  къб\ръък  
колдонуларын  кърсът\\  жана  алардын  ар  биринин  стилистикалык  жактан  тъмъндът\лгън\  же 
жогорулатылгандыгы, ошол эле учурда контексттеги экспрессивд\\л\к маанини аныктоо коюлган 
[7:134]. 
 
Текстти  кабыл  алуучулардын  эмоционалдык  чъйръс\ндъ  автордун  экспрессивд\\л\к 
жактан  таасир  бер\\с\  лингвистиканын  компетенциясынан  четте  турат.  Ошентсе  да  «стилистика 
стилистикалык  эффективд\\л\к  т\ш\н\г\нън  ъз\нчъ  каралбайт»  деп  белгилейт  Ю.М.  Скребнев 
[6:28]. 
 
Негизинен,  экспрессивд\\л\кт\н  функционалдык  параметрлерин  (чен  –  ълчъмдър\н), 
анын  текстте  кандай  т\рдъ  кър\н\ш\н,  себебин,  максатын  жана  башка  экстралингвистикалык 
ълчъмдър\н изилдъъ максаттуу деп ойлойбуз. 
 
Кептин  жана  тилдин  функцияларынын  баскычтанышынын  (иерархиялык)  ичинен  биз 
татаал  с\йлъмдърдъг\  тилдик  бирдиктердин  экспрессивдик  жана  стилистикалык  функцияларын 
аныктоого аракет жасайбыз. 
 
Жогорудагы  аталган  эмгектерде  татаал  с\йлъмдърд\н  стилистикалык  ъзгъчъл\ктър\, 
айрыкча,  алардын  экспрессивд\\л\г\,  стилистикалык  жактан  боектуулугу  коммуникативдик 
негизде,  башкача  айтканда,  тексттен  бъл\нбъстън,  ошонун  ичинде  бирге  каралат.  Мына 
ошондуктан биз да ушул ъё\ттън кароого аракеттенебиз. 
 
Ал 
эми 
стилистикалык 
жактан 
маркировкаланган 
структурада 
(кепте) 
персонаждын(автордун,  каармандын)  экстралингвистикалык  себептердин  сигналы  камтылган 
болот, белгил\\ бир мамиле т\з\\н\н шарттарында жана окурманга берил\\ч\, башкача айтканда, 
стилистикалык  коннотациялар  берилет.  Ошону  менен  бирге  эле  къб\нчъ  эки  термин 
«эмоционалдык  –  экспрессивд\\»  же  «экспрессивд\\  -  эмоционалдык»  делип,  бирдей 
колдонулушун  адресант  –  адресаттын  байланышын  чагылдыруучу  термин  катары  т\ш\н\\гъ 
болот. 
 
Татаал  с\йлъмдърд\н  эмоционалдуулугу  жана  экспрессивд\\л\г\  жън\ндъ  съз  кылардан 
мурда бул терминдердин айланасында т\ш\н\к бер\\б\з керек. 
 
Эки  т\рд\\  термин  «экспрессивд\\  -  стилистикалык»  -  структуранын  эки  тараптуу 
м\нъздъл\ш\н  к\бълънд\рът:  окурмандын  эмоционалдык  чъйръс\нъ  таасир  бер\\ч\  катарында, 
ошондой  эле  кеп  т\з\\ч\н\н  жана  карым  –  катыш  абалынын  дифференциалдык  себептерин 
белгилъъч\  катарында  келет.  Кээ  бир  учурда  бул  экинчи  кърсътк\ч  ъз  кезегинде  экспрессиялуу 

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 136 - 
 
болуп саналат. 
 
Стилистикалык  жана  экспрессивд\\л\к  статусу  боюнча  Т.Г.Винокурдун  къз  карашы 
маанил\\ деп эсептелинет: 
1)  экспрессиялуу  –  баалоочу  каражаттар;  эмоционалдык  чъйръ  менен  байланышкан  жана 
стилдердин экспрессивдик системаларын т\з\\ч\ каражаттар (тъмъндът\лгън, орток (нейтралдуу), 
жогорулатылган);  2)  функционалдык  жактан  бекитилген  каражаттар;  «жардамчы»  экспрессивдик 
кърсътк\чтъргъ караганда колдонулуу чъйръс\нъ байланышкан жана стилдердин функционалдык 
системасын  т\з\\ч\  каражаттар  (оозеки  –  с\йлъш\\,  официалдуу  –  иштикт\\,  илимий, 
публицистикалык). Ошону менен катар окумуштуу – тилчи Т.Г.Винокурдун тъмънк\ айткан съз\н 
белгилеп  кет\\б\з  ъзгъчъ  маанил\\  десек  болот:  «кажется  возможным  соединять  экспрессию  и 
функцию в общую категорию стилистических свойств» [2:24]. 
 
Ошондуктан биз бул илимий макалабызда конкретт\\ т\рдъ тъмънк\дъй максатты алдыга 
коебуз:  тилдик  синтаксистик  бирдиктердин  (татаал  с\йлъмдърд\н)  къп  пландуу  кептеги 
колдонулушун  аныктоо;  анын  стилистикалык  жана  экспрессивдик  жактарынын  кептеги 
чагылышын  функционалдык  бирдик  катарында  изилдъъ  болуп  саналат.  Алдыга  коюлган 
милдетибизден улам, биз тил менен кепти бъл\п кароого м\мк\н эмес деп эсептейбиз. 
 
Татаал  с\йлъмдър  тъмънк\  баскычтын  бирдиктеринен  турган  жарым  предикативд\\ 
бирдик  катарында  салыштырмалуу  б\ткън  бир  ойду  билдирет  жана  кептик  т\з\л\штърд\н 
экспрессивдик  жана  стилистикалык  ъзгъчъл\ктър\н  аныктоо  \ч\н  ъз\нчъ  ушундай  контекстти 
т\зъ алат. 
 
«Ъз  алдынча  маркировкаланбаган  татаал  с\йлъмдър  тексттин,  дискурстун  жогорку 
баскычындагы  бирдиги  катарында  контекстте  экспрессиянын  жана  стилистикалык  жактан 
белгиленген зарядды кабыл алышы м\мк\н» деп белгилейт Звегинцев В.А. [4:170].   
 
Жогоруда  бир  нече  жолу  эскертилгендей,  тилдик  бирдиктин  формаларынын  жогорку 
информативд\\л\г\  анын  стилистикалык  маанисин  т\зът,  биз  бул  маанил\\  форманын 
белгилерин бъл\п кърсътъб\з. 
 
Бул  маселе  боюнча  орус  тилчи,  окумуштуу  Н.И.Формановская  [7]  татаал  с\йлъмдърд\ 
тъмънк\дъй  топторго    бъл\шт\рът  [7].  Бул  къз  карашты  биз  да  кыргыз  тилиндеги  татаал 
с\йлъмдърд\н  эмоционалдык  –  экспрессивд\\л\к  жактан  бъл\шт\р\л\ш\ндъ  негиз  кылып  алсак 
болот. Экспрессивд\\ татаал с\йлъмдърд\н формалдык т\з\л\ш\, бул окумуштуунун къз карашы 
боюнча  белгилердин  \ч  тобунан  турат:  1.  Тексттин  жазма  жана  оозеки  формасынан  къз  каранды 
болбогон  «к\чт\\»  экспрессиялуу  стилистикалык  элемент  аркылуу  берилген  с\йлъм.  Мисалы; 
Жол ътъ коркунучтуу…Мейли, жън эле тыгылып калса, а эгерде трансформатору жарылып 
калсачы. (с\йл.стили).  
Берилген  с\йлъм  экспрессивдик  -  стилистикалык  жактан  м\нъздълът.  Мындан  улам 
стилистикалык  кърсътк\чтърдън  сырткары  ар  т\рд\\  кырдаалга  карата  адресатка  берил\\ч\ 
мамиле ачык билинет. 
 
2. Экспрессивд\\л\к элементтердин (тилдик бирдиктердин) жайгашуусунан улам, башкача 
айтканда,  жалпы  эле  архитектоникасынан  улам  пайда  болгон  с\йлъм.  Мындай  с\йлъмдъргъ  бир 
ъёчъй  м\чълър,  ар  т\рд\\  кайталоолор,  паралеллизмдер  кирет.  Мисалы,  паралеллизмдер  менен 
келген  с\йлъмдърдъ  «жогорулатылган  маани»  жана  кътър\ёк\  маанай  сезилип  турушу  м\мк\н. 
Ал  эми  стилистикалык  кайталоо  къркъм  чыгармада  атайын  максат  менен  кептеги 
экспрессивд\\л\кт\ же эмоционалдуулукту к\чът\\ \ч\н колдонулат. Мисалы: 
 Жаз келгенде кубанам, 
Энедей уул туулган. 
Жаз келгенде кубанам, 
Дарактай нъшър жууган. (Турар Кожомбердиев)    
3. Ритмомелодикалык т\з\л\ш\ ъзгъчълънгън с\йлъмдъ пайда болгон экспрессия (акыркы 
учурларда  прозалык  жана  поэтикалык  тексттердин  ритми  менен  интонациясы  ийгиликт\\ 
изиденил\\дъ)  [5:142].  Ъзгъчъ  ритмикалашкан  прозадан  мисал:  Азыр  машинисттин  ж\з\ 
ушундай,  ал  ъз\  электровоз  сыяктуу,  бардык  14  вагонду  ъз\  тоого  тартып  бараткандай. 
Жогору, жогору, ашууну къздъп баратат состав, ал эми ал жерде дагы каршы катуу шамал, 
бир  гана  жаёы  эле  ак  жаан  жаап  ъткъндъй,  Георгий  Георгиевичтин  бешенесинде  тер  (буу) 
жана ал эч тамашалаган жок жана мага эч нерсе т\ш\нд\рбъд\.(Г.Башкирова).      
 
Айрыкча  структурада  айкалышкан  элементтердин  архитектоника  жана  ритмикасы 
биригишет, бири – бирин к\чътът жана бекемдешет. 

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 137 - 
 
 
Жогоруда  эскертилгендей,  «экспрессивдик»  деген т\ш\н\к  менен  «стилистикалык»  деген 
т\ш\н\к бири – бир  менен тыгыз байланышта каралат. 
 
Тилдик  каражаттардын  функционалдык  –  стилистикалык  дифференциацияланышы  –  бул 
узак  мезгилдер  бою  жыйналган  жана  тилди  алып  ж\р\\ч\лър  –  майда  социалдык  коллективдер 
тарабынан  ар  т\рд\\  шарттарга,  чъйръгъ,  социолингвистикалык  параметрлер  боюнча  дайыма 
създърд\н, формалардын, структуралардын чегине жараша колдонулушу. 
 
Китептик  кепте  китепке  тиешел\\  «к\чс\з»  элементтер  жазма  формасынын  ъз\нъ 
байланышкан, башкача айтканда, т\з\лгън эрежелерге, с\йлъмдърд\ жана създърд\ бириктир\\гъ 
зарыл  болгон  каражаттарга  къз  каранды  болот.  Китептик  кептин  къз  карандысыз  «к\чт\\» 
элементтери  –  булар  татаалдашкан  жана  къркъм  синтаксистик  т\з\л\штър.  Ошентип,  «к\чс\з» 
китептик  элементтер  –  бул  жазма  текстинин  нормасы,  алардагы  «к\чс\з»  оозеки  элементтер  – 
анын  нормасынын  бузулушу.  Ошентсе  да  «к\чс\з»  оозеки  элементтер  дагы  къркъм  чыгарманын 
текстинде имитация \ч\н, с\йлъш\\н\н т\здън – т\з жаралуу актысын  
(персонаждын  кебинде  же  автордун  баяндоо  манерасында)  т\з\\  \ч\н  кызмат  кылат,  башкача 
айтканда, м\нъздъъ функциясын кабыл алат. 
 
Демек, мындан кептик чъйрън\н эки т\р\н аныктоого болот: а) «к\чт\\» элементтер менен 
келген  ъзд\к  с\йлъш\\  жана  китептик  кеп;  б)  «к\чс\з»  элементтер  менен  келген  оозеки  жана 
жазма  кеп.  С\йлъш\\  жана  китептик  элементтердин  «к\чт\\»  жана  «к\чс\з\н\н»  чектелиши 
жазма тексттерден алынган кубулуштарды анализдъъдъ ътъ маанил\\ болуп саналат. 
 
Татаал  с\йлъмдърд\н  къркъм  тексттерден  тандалып  алынышы,  къркъм  кепте  жогорку 
китептик  каражаттан  тъмънк\  с\йлъш\\  тилдик  каражаттарына  чейин  колдонулгандыгы  менен 
шартташкан.  Ал  эми  татаал  с\йлъмдърд\н  публицистикалык  тексттерден  тандалышы,  бир 
жагынан,  къркъм  кеп  менен  байланышкандыгынан  болсо,  экинчи  жагынан  –  публицистикалык 
тексттин  окурмандын  эмоционалдык  чъйръс\нъ  ъзгъчъ  жогорку,  патетикалык,  же  тескерисинче, 
тексттин ътъ сынчыл мааниде угулушуна таасир бер\\с\ менен тыгыз байланышкан. 
 
Биз  кырыз  тилиндеги  татаал  с\йлъмдърд\  эмоционалдык  –  экспрессивд\\л\к  жактан 
бъл\шт\р\\дъ  жогоруда  аталган  И.Н.Формановскаянын  классификациясына  негизденип 
тъмънк\дъй т\рдъ бъл\шт\ръб\з.  
 
С\йлъш\\  кебине  тиешел\\  татаал  с\йлъмдър  (стилистикалык  жактан  тъмъндът\лгън) 
нейтралдууларга  салыштырмалуу  алардын  т\з\л\ш\  жалпы  къз  караштан  алып  караганда 
тъмънк\дъй белгилерден турат: а) алар стилистикалык жактан ъзгъчълънгън с\йлъш\\ байланыш 
каражаттарына ж.б. кърсътк\чтъргъ ээ болушу да м\мк\н; 
б)  грамматикалык  маанидеги  минималдуу  формалдык  каражаттарга  ээ  болот  (бул  мааниде 
байламтасыз  байланыш  байламталуу  байланышка  салыштырганда  къб\ръък  с\йлъш\\  кебинин 
с\йлъмдър\н\н белгиси катарында келет); 
в) айтымдардын т\з\л\ш\ндъ толук каражаттарга ээ болбошу м\мк\н (эллипсис, кемтик с\йлъм, 
кыскартылган форма); 
г) структурада ашыкча болгон айтымдардын бай каражаттарына да ээ болушу м\мк\н; 
д) элементтердин туура эмес, баш аламан жайгашуу тартибине да ээ болушу ыктымал. 
 
Китептик татаал с\йлъмдър (стилистикалык жактан жогорулатылган) орток маанил\\лъргъ 
(нейтралдууларга)  караганда  жалпы  т\з\л\штън  тъмънк\дъй  белгилери  менен  айырмаланат:  а) 
алар  стилистикалык  жактан  ъзгъчълънгън,  китептик  байланыш  каражаттарына  же  башка 
кърсътк\чтъргъ ээ болушат; 
б)  грамматикалык  маанидеги  максималдуу  формалдык  каражаттарга  ээ  болот.  (бул  мааниде 
алганда  кээ  бир  байламталуу  с\йлъмдър  байламтасыздарга  караганда  бир  топ  китептик  кепке 
жакыныраак болот;  
в) структуранын толукталган т\рдъ болушуна шарт т\з\лът. (мында эллипстин жоктугу, тутумдаш 
байламталардын ж.б. болушу менен айырмаланат); 
г)  элементтердин  башкача  т\з\л\ш\нъ,  параллелизмди,  кайталоолорду  колдонгон,  ъзгъчъ 
гармониялуу т\з\л\шкъ ээ болушу м\мк\н [7:141]. 
 
Жыйынтыктап  айтканда,  жогоруда  белгиленгендей,  стилистикалык  м\нъздъмъ  татаал 
с\йлъмдърд\н къркъмд\г\, экспрессия т\з\л\штър\ менен тыгыз байланышкан.   
 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 2,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: