Мастерство  создания  портрета  в  произведениях  Бальзака

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
210
211
УДК 81’22. +821.512.122.
А. Т. Оналбаева
1
, К. Т. Жанузакова
2
 
1
д.фил.н.; 
2
д.фил.н., и.о. профессора, Казахский государственный женский 
педагогический университет, г. Алматы
e-mail: a.onalbaeva@mail.ru
ПРОКСЕМИЧЕСКИЙ АСПЕКТ НЕВЕРБАЛЬНОЙ 
КОММУНИКАЦИИ
Работа посвящена исследованию невербальных средств общения, 
особое  внимание  уделяется  проксемике,  науке  о  пространстве 
коммуникации,  его  структуре  и  функциях.  Проксемическая 
организация общения в исследовании затрагивается в двух аспектах: 
в  аспекте  обычного  официального  и  неофициального  общения.  
В  работе  также  рассматривается  социально-иерархический 
параметр  расположения  коммуникантов  во  время  официального 
общения (начальник-подчиненный), возрастной параметр, влияющий 
на  пространственное  расположение  во  время  неофициального 
общения, социально-коммуникативный фактор.
Ключевые  слова:  невербальная  семиотика,  коммуникация, 
речевой  акт,  сфера  общения,  социокультурная  стратификация, 
проксемика, проксемическая организация общения
Проксемическая организация общения в нашей статье затрагивается 
в  двух  аспектах:  в  аспекте  обычного  официального  и  неофициального 
общения,  и  в  аспекте  ритуализованных  коммуникативных  ситуаций, 
рассматривается  социально-иерархический  параметр  расположения 
коммуникантов во время официального общения (начальник-подчиненный), 
возрастной  параметр,  влияющий  на  пространственное  расположение  во 
время  неофициального  общения,  социально-коммуникативный  фактор, 
влияющий на пространственное расположение в замкнутом пространстве (за 
дастарханом), национально-культурный фактор («жол») пространственного 
расположения коммуникантов.
Так как невербальное поведение, его функции раскрываются в контексте 
общения, взаимного восприятия людьми друг друга, то необходимо указать 
на пространственно-временную организацию общения, а также выделить 
пространственно-временные  характеристики  невербального  поведения 
партнеров как форму и способ его существования в общении. Пространство и 
время общения являются основой и первым условием любых взаимоотношений 
людей. В процессе общения пространственно-временные характеристики 
реализуются в ряде понятий, одним из них является проксемическая дистанция. 
Так, выделены стереотипные для североамериканской культуры (Е. Холл) 
четыре расстояния приближения человека к человеку:
а) интимное расстояние, используемое при общении самых близких 
людей, составляет от 0 до 45 см;
б) персональное расстояние, используемое при обычном общении со 
знакомыми, равное от 45 до 120 см;
в) социальное расстояние, используемое при общении с незнакомыми 
людьми при официальном общении;
г)  публичное  расстояние  от  400  до  750  см  при  выступлении  перед 
различными аудиториями [1]. 
Российские  психологи  выявили  факторы,  влияющие  на  изменение 
проксемического  расстояния.  Это  фактор  возраста,  а  именно:  при 
общении  с  лицами  старше  по  возрасту  расстояние  увеличивается,  при 
общении с лицами намного младше по возрасту расстояние уменьшается; 
это  фактор  знакомства-незнакомства:  при  общении  с  незнакомыми 
людьми  мы  стараемся  держаться  от  них  подальше,  при  общении  со 
знакомыми людьми дистанция уменьшается; это фактор лиц, включенных, 
либо не включенных «в личную сферу говорящего». По Н. Ю. Апресяну, 
в личную сферу говорящего входят сам говорящий и все, что ему близко 
физически, морально, эмоционально или интеллектуально… [4], это фактор 
психического  состояния  тревожности,  которая  стимулирует  реакцию 
избегания,  проявляющуюся  в  увеличении  проксемического  расстояния. 
Как показывают наши наблюдения и анализ материала, извлеченного из 
художественных фильмов, вышеназванные факторы, влияющие на изменение 
проксемического расстояния, релевантны и для казахской культуры. 
Как указывает В. А. Лабунская, на выбор дистанции в общении влияют 
социальный престиж коммуникантов, национально-этнические признаки, 
пол, возраст, характер взаимоотношений партнеров, экстравертированность-
интравертированность  и  др  [1].  Как  иллюстрацию  того,  что  на  выбор 
проксемической  дистанции  влияет  характер  взаимоотношений,  можно 
привести  пример,  когда  при  проведении  международных  научных 
конференций,  совещаний,  конгрессов  стараются  учесть  характер 
взаимоотношений  между  странами  и  определить  в  соответствии  с  этим 
места представителей этих стран. Так, например, организаторы подобного 
вида общения стараются создать максимально далекое расстояние между 
представителями оппозиционно настроенных друг против друга таких стран, 
как Израиль и арабские государства, Армения и Азербайджан и т.д.
К  перечисленным  выше  факторам,  влияющим  на  проксемическую 
дистанцию, следует добавить регион проживания, так, южане предпочитают 
более близкую проксемическую дистанцию, северяне – более отдаленную 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
212
213
проксемическую дистанцию. Интересный пример – как по проксемической 
дистанции определили преступника (северянин или южанин) находим в 
детективном  романе  Ч.  Абдуллаева.  Эксперт  анализирует  видеосъемку, 
где подозреваемый снят со спины: «Он англичанин, хорошо знает нравы, 
принятые в Южной Европе. Обратите внимание на момент, когда кто-то из 
туристов его о чем-то спрашивал, он поворачивается и подсознательно чуть 
отступает – ведь жители Великобритании и Северной Европы разговаривают 
друг  с  другом  на  расстоянии  вытянутой  руки,  а  итальянцы  и  испанцы 
беседуют на гораздо более близком расстоянии» [2].
Вторым  понятием  проксемики  является  пространственная 
организация  общения,  которая  непосредственно  связана  с  фактором 
«ситуация  общения»  и  «характер  общения».  В  официальной  ситуации 
общения  пространственное  расположение  коммуникантов  зависит  от 
характера общения. Так, если партнеры по общению являются эксплицитно 
или имплицитно соперничающими, то они предпочитают садиться «друг 
против друга». Если же в общении партнеров доминирует дух кооперации, 
то  предпочтительным  выступает  позиция  «на  одной  стороне  стола». 
Если же общение является либо случайной беседой, либо представляет 
обыденный разговор, люди предпочитают позицию «наискосок». В случае, 
когда  беседа  имеет  регулятивный  характер,  основными  вербальными 
единицами акта коммуникации выступают директивы (указание, приказ, 
распоряжение),  то  типичной  является  позиция  «на  противоположных 
сторонах по диагонали». 
В этой связи интересна схема, приведенная в работе В. А. Лабунской, где 
по итогам психологического эксперимента выделены наиболее приемлемые 
для  общения  позиции  сидящих  за  столом  людей  с  указанием  процента 
испытуемых [1].
Рисунок 1 – Пространственная организация сидящих за столом
Приведенная схема отражает пространственные позиции, характерные 
для официального общения двух коммуникантов, когда же общение носит 
групповой характер при различии в социальном статусе коммуникантов, 
то  здесь  актуализируется  еще  одно  проксемическое  понятие  «главная 
пространственная позиция», которое выражается казахским төр, русским 
во главе стола, место руководителя либо человека, председательствующего 
на заседании, совещании, обсуждении. 
Главная  позиция  –  это  обычно  место  за  столом  напротив  входа  в 
помещение. Далее коммуниканты располагаются в соответствии со своим 
служебным положением, должностью, значимостью.
При  официальном  коллективном  общении  (общее  собрание, 
конференция и др.) главная позиция – это президиум.
Когда же речь идет о неофициальном общении, то проксемика общения 
регулируется  такими  социально-демографическими  параметрами,  как 
возрастное  соотношение  коммуникантов,  место  в  системе  родственных 
отношений, параметр «знаком-незнаком», и выражается в предоставлении 
наиболее почетного места в жилище, либо более комфортной и безопасной 
позиции вне жилища (сидячее место в автобусе, менее шумное и более 
безопасное место на улице и т.д.).
Следующим проксемическим понятием выступает понятие «персональное 
пространство», Р. Соммер [3] определяет это как пространственную сферу 
вокруг человека, очерченную мысленной чертой, которую другим не следует 
переступать.  Мерой  персонального  пространства  является  расстояние, 
на  которое  к  данному  человеку  может  приближаться  другой  человек. 
Персональное пространство исследователями рассматривается как одна из 
форм регуляции пространственного контакта между людьми.
В казахстанской лингвистике проксемическое понятие персонального 
пространства  не  было  объектом  специального  исследования,  но  наши 
наблюдения  показывают,  что  персональное  пространство  варьируется 
в  зависимости  от  таких  параметров,  как  региональные  характеристики 
коммуникантов. У жителей северных и восточных регионов Казахстана 
персональное пространство характеризуется большим расстоянием, нежели 
у жителей южного региона страны. 
На персональное пространство влияет и социальный статус: чем выше 
социальный статус человека, тем большим расстоянием определяется его 
персональное пространство. Данное проксемическое понятие значимо в том 
плане, что нарушение персонального пространства создает дискомфорт для 
человека, он старается быстрее завершить общение [4].
Итак, объектом нашего исследования являются средства невербального 
общения. При этом базовым понятием выступает невербальное общение, 
под которым мы понимаем использование невербальных средств в ходе 
визуального непосредственного, межличностного взаимодействия. Нами 
целенаправленно  рассматривается  проксемика,  в  научно-понятийный 
аппарат  которой,  помимо  установившихся  понятий  проксемической 
дистанции,  пространственной  организации  общения,  персонального 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
214
215
пространства  общения,  мы  вводим  понятия,  отражающие  специфику 
казахской проксемики: төр, босаға, жол [5].
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ
1 Лабунская, В. А. Невербальное поведение (социально-перцептивный 
подход). – Ростов-на-Дону, 1986. – 136 с.
2 Апресян, Н. Ю. Модель «Смысл –Текст» на современном этапе: 
теория  и  приложения  //  Фонетика  и  нефонетика.  К  70-летию  Сандро  
В. Кодзасова. – М. : Языки славянских культур, 2008. – С. 87-103. 
3 Sommer, R. Personal space: Behavioral basis of design. – N.Y., 1968.
4  Абрамова,  Ю.  Г.  Психология  среды:  источники  и  направления 
развития // Portalus.ru.
5  Оналбаева,  А.  Т.  Стратификация  невербального  общения  в 
социокультурном  контексте:  дисс.  …  докт.  филол.  наук:  10.02.19.  – 
Кокшетау, 2010. – 258 с.
Поступило в редакцию 28.01.16.
А. Т. Оңалбаева, Қ. Т. Жанұзақова 
Бейвербалды қарым-қатынастың проксемикалық мәні
Қазақ мемлекеттік қыздар 
педагогикалық университеті, Алматы қ.
28.01.16 баспаға түсті.
A. T. Onalbayeva, K. T. Zhanuzakova
Proxemic aspect of nonverbal communication
Kazakh State Women’s 
Teacher Training University, Almaty.
Received on 28.01.16.
Мақала бейвербалды амалдарды зерттеу мәселесіне арналған. 
Сонымен қатар еңбекте бейвербалды қатынастың проксемикалық 
мәніне аса назар аударылып, олардың құрылымы мен тілде атқаратын 
қызметі  зерттеледі.  Зерттеуде  ресми  және  бейресми  қарым-
қатынаста қолданылған бейвербалды амалдардың проксемикалық 
мәні сипатталады. 
The work is dedicated to the study of non-verbal communication, 
special attention is given to proxemiсs, the science of space communication, 
its structure and functions. Рroxemic organization of communication in the 
study is dealt with in two ways: in terms of regular formal and informal 
communication. 
ӘОЖ 801.31.4
Ф. Т. Саметова 
ф.ғ.к.,  тілдер  және  журналистика  кафедрасының  профессоры,  Қайнар 
академиясы, Алматы қ.
e-mail: sametova73@mail.ru
«ЭТНОС» ЖӘНЕ «ҰЛТТЫҚ МІНЕЗ» 
КОНЦЕПТІЛЕРІНІҢ МАЗМҰНЫ ТУРАЛЫ 
Мақалада «этнос» және «ұлттық мінез» ұғымдары қалыптасуы 
туралы  ғалымдардың  зерттеулері  айқындалып,  бұл  концептілер 
корреляциялық  қатынаста  екендігі  қарастырылады:  этностың 
қалыптасу шарттары территория, мәдениет және тілмен бірігіп, 
тарихи құрылған қауымдастық ретінде оның арнайы психологиялық 
ерекшеліктерін анықтайды. 
Кілтті сөздер: концепт, ұғым, этнос, ұлттық мінез.
Қазіргі  ғылымда  «этнос»  термині  ауқымды  түсіндіріледі  және 
әлеуметтік,  биологиялық  және  әлеуметтік-мәдениеттік  ұғымдар  ретінде 
қарастырылады.  Этностың  мәселелерімен  ХХ  ғасырдың  басы  мен 
ортасында орыстың С. М. Широкогоров, Л. Н. Гумилев, Ю. В. Бромлей, А. 
Г. Здравомыслов сияқты ғалымдары айналысты. Ресей этнографиясында 
«этнос»  сөзінің  суперэтностармен  қатар  кішігірім  халықтар  үшін  де 
қолданылғаны  бізге  мәлім.  Қазіргі  заман  түсінігі  бойынша  «этнос»  сөзі 
«әлем  халықтары»  ұғымымен  теңбе-тең,  және  де  ол  «халық»,  «ұлт» 
сөздерінің  синонимдері  ретінде  қабылданады.  Ғылымда  бұл  саланың 
барлық зерттеулері қазіргі этнологияның басыңқы екі бағдарына жатады. 
Сонымен,  бұл  феноменді  зерттеудің  бірінші  бағдары  Л.  Н.  Гумилевтің 
этнос сөзін «биологиялық бірлік» ретіндегі түсінуімен, ал екіншісі – Ю. 
В. Бромлейдің этнос туралы ілімімен «әлеуметтік мәдениеттік құбылыс» 
ретінде ұсынылды.
Қазіргі уақытта этностың қалыптасу тұжырымдамаларын мынадай екі 
типке бөлуге болады: 1) этностарды «шығу тегі, тағдыры, тілі, мәдениеті, 
ділі бойынша біріккен адамдар қоғамы» ретінде қарастыратын антропогендік 
биогенетикалық  өлшем;  2)  этностар  тұрғылықты  жерлері  бойынша  бір-
бірінен  алшақ  болуына  қарамастан  «тілі,  мәдениеті,  дәстүрі,  этнонимі 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
216
217
ортақ  сипатқа  ие  болған  қоғамдар»  ретінде  қарастырылатын  әлеуметтік 
мәдениеттік туысқандық [1; 3]. 
Л. Н. Гумилевтің еңбектеріндегі этнос теориясы С. М. Широкогоровтың 
этнос туралы ілімінің жалғасы болып табылады және этносты «биологиялық 
бірлік», «табиғи қауымдастық» деп қарастырады: яғни, «этнос – бұл өзін 
басқа ұқсас ұжымдарға қарсы қоятын, толықтыру түйсіктерімен анықталатын 
және өзіндік мінез-құлық таптаурынымен ерекшеленетін тұрақты, табиғи 
қалыптасқан  адамдар  ұжымы»  [2;  570].  Ғалым  адам  мен  табиғаттың 
өзара  әрекеттеріне  ерекше  көңіл  бөледі,  ландшафттың  адам  ағзасына 
тигізетін ықпалын басып айтады, табиғи ортаның адам мінезі мен әдебін 
қалыптастыратынына және тілдік қоғамдастықтағы ұйымның құрылуына 
мүмкіндік туғызатынына сенеді. Этнос мәдениеті әлеуметтік құбылыс ретінде 
қарастырылғанымен, өзі қоғамдастық өмірінің табиғи ландшафтпен және 
әлеуметтік қарым-қатынастармен байланыстылығы нәтижесінде географияға 
қатысты  құбылыс  ретінде  айқындалады.  Ғалым  этноста  психологиялық 
бастаманы белгілейді, өйткені адам қоғамдастықтарға оның психикасына 
қатысты  «халық  рухы»,  «ата-баба  дауысы»  сияқты  категорияларының 
негізінде қалыптасады. Бір этнос өкілдерінің басқа қауымдастықтарға қарама-
қайшылығы этнос мәнінің негізгі айқындаушы белгісі болып табылады. 
Қауымдастық өзіне ұқсас қоғамдардан ерекшеленген уақыттан бастап өзін 
бөлек этнос ретінде сезіне бастайды. «Біз – біз емеспіз» антитезасы бір 
тілдік қоғамдастықтың екінші қоғамдастықтан бөлінуінің көрсеткіші болып 
табылады және өзін белгілі ішкі құрылымы бар дербес қоғам ретінде көрсетуге 
себептеседі. Этноста ішкі құрылымның болуы «ұжым мен жеке адамның 
арасындағы қарым-қатынасты айқындайды»; осыдан «этнос» ұғымының 
негізін қалайтын мінез-құлық таптаурыны шығады [2; 570]. 
Ю.В.  Бромлейдің  этнос  туралы  «мәдениет  (тіл)  және  психика 
ерекшеліктері  ортақ,  сондай-ақ  өзіндік  сана-сезімімен  ерекшеленетін, 
белгілі бір территорияда тарихи қалыптасқан адамдар жиынтығы» деген 
көзқарасы  ресейлік  этнологияда  кеңінен  таралғанын  айта  кеткен  жөн  
[3; 6]. Ғалым этнос компоненттерінің жүйесін құрушылардың бірі ретінде этнос 
мүшелерінің шығу ортақтығы туралы көзқарасты санауды ұсынады. Белгілі 
бір қоғамдастықтың өкілдері тығыз шоғырланған территорияның болуы 
этностың қалыптасуының негізгі талаптарына жатады. Академиктің түсінігі 
бойынша, этнос – бұл әлеуметтік экономикалық құбылыстармен байланысы 
бар тұтас жүйе, әлеуметтік мәдениеттік құбылыс. Сонымен, мәдениет, сана-
сезім, тіл этникалық сипаттама ретінде айқындалады, ал ортақ территория, 
экономикалық  байланыстар  және  мемлекеттік  этнос  қалыптасуының 
әлеуметтік құбылыстары болмақ. Этностың уақытқа қызмет жасауы этникалық 
сабақтастық  пен  ұрпақтар  байланысының  күшеюіне  себепкер  болатын 
ақпараттық байланыстардың диахрондық түрімен қамтамасыз етіледі. 
Этностың өз аталымы оның бірігу себептерінің бірі болып саналады. 
«Русь»  сөзінің  шығуы  туралы  барлық  болжамдар  екі  топқа  бөлінеді:  
1) этноним славяндардың ежелгі аймағында пайда болды; 2) этноним басқа 
тілдерден алынды. Бірінші топтың жақтасы Б. А. Рыбаков өз зерттеулерінде 
сөздің этимологиясын Днепр өзенінің бір саласының атауы болып табылатын 
Рось  гидронимімен  байланыстырады  және  бұл  сөздің  VІ-ХІ  ғасырлар 
аралығындағы фонетикалық өзгерістерін мысалға келтіріп, славяндық Русь 
сөзінің шығуын дәлелдейді. Ерте заманда бұл сөз «рось» деп айтылған және 
Рось өзенінің жағалауында өмір сүрген славян тайпасының атауы болған. 
Жылнамалар  бойынша,  алтыншы  ғасырда  –  «рось»  халқы,  тоғызыншы 
ғасырда – «российские племена», он бірінші ғасырда – «Правда Роськая» 
деп аталған. Түрлі славян тайпаларынан қалыптасқан славян халқы «племя 
рось» атауын алды [4; 156]. Көріп отырғанымыздай, бұл сөздің шығуы славян 
тайпаларының мемлекеттік ой санасымен тығыз байланысты. 
Орыс тарихының білгірі В. О. Ключевскийдің ойынша, «Русь» атауы 
мынадай жолдан өткен: алдымен белгілі территория атауы болған, кейін 
–  өзімен  аттас  территорияда  өмір  сүрген  халық  атауы.  Ол  ең  алдымен 
географиялық құбылыс, яғни славяндар шоғырланған белгілі бір территория 
ретінде қабылданған, кейін бұл атау саяси мағынаға ие болды – Русь өзінің 
билеушісі мен территориясы бар қауымдастық ретінде қабылданды. Тек кейін 
келе бұл атау этникалық мазмұнға ие болды, өйткені оның атауымен этнос 
ретінде қалыптасқан славяндардың барлық шоғырланған жері атала бастады. 
Ю.  С.  Степанов  өзінің  «Русь»  сөзі  этимологиясын  зерттеуінде 
академик  В.  О.  Ключевскийдің  дәлелдеулерін  сендірерлік  және  өзінің 
зерттеу нәтижелерімен сәйкес деп санап, оның көзқарастарын ұстанады. 
«Русь»  сөзі  орыс  мемлекетінің  атауы  ретінде  этнографиялық  атауы 
болып пайдаланылған: русь – бұл тайпа; әлеуметтік атауда: русь – қауым; 
географиялық атауда: Русь – мемлекеттің белгілі бір бөлшегі; саяси атауда: 
Русь – мемлекет. Оның пікірінше, осы сөз фин тілінен алынған және ол 
«Скандинавия келімсектері» дегенді білдірген. Фин тілінде бұл «жасақ» 
дегенді білдірген. Соның нәтижесінде ғалым Русь, друг, дружина сөздерінің 
арасындағы туыстық байланыстарды енді орыс тілінде қарастырады [5; 7].
«Русский» сөзі зат есімге айналған сын есім болып табылады және «Русь 
еліне жататындар» дегенді білдіреді. А. А. Мельникованың зерттеуі бойынша, 
әр тілдің грамматикалық категориясында қоршаған әлемді қабылдау әдісі 
қаланады. Ең алдымен «русский» сөзі «росстарға бодандық» дегенді білдірді, 
кейін «Русь еліне жататындар» деген мағынаға ие болды. Ғалым тілде нақты 
осы терминнің орнығуын орыс этносының бірегейлігімен түсіндіреді, яғни 
«орыс ұлты басқа ұлттардан ерекшеленеді» [6; 6]. «Русский» – тұлғаның 
анықтамасы, «русский» - бұл этникалық қатыстылық емес, ол ділдің белгілі 
бір ерекшелігі. Қоршаған болмыстың тілдік талдауының ерекшелігін түсіну 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
218
219
үшін, этностың мәдени ұстанымын білу керек. Орыс этносының тарихы бір 
тілдік қауымдастыққа үндескен бірлестіктер тұратын территорияда өмірлік 
кеңістікті игерудің ерекше әдісін растайды. Ұқсас арнайы ерекшеліктері бар 
осы қауымдастықтың көпшілік өкілдеріне тиесілі діл ерекшелігі «русский» 
сөзімен бірігеді [6].
«Этнос» термині қазіргі қазақстандық ғалымдарды да толғандырады, 
өйткені қазіргі қоғамның этностық және этносаралық үрдістерін теңбе-тең 
бағалау терминді түсіне білуге байланысты. Егер «ұлт», «халық», «этностық» 
ұғымдарының  нақты  түсініктемелері  бар  болса,  ғалымдардың  «этнос» 
терминіне қатысты ой-пікірлері әр түрлі. 
Этнос  пен  этностық  мәселелерімен  қазақстандық  ғылымда  
Х. Арғынбаев, Д. Кішібеков, А. Н. Нысанбаев, Н. Э. Масанов, М. Қозыбаев, 
Н.  А.  Әлімбай,  М.  С.  Мұқанов,  А.  Сейдімбек,  А.  Қодар,  Н.  Бәйтенова,  
О. Х. Аймағамбетова сияқты ғалымдар айналысты.
Д. Кішібековтің зерттеулерінде «этнос» ұғымы ұжыммен өмір сүру 
формасы ретінде қарастырылады, ол табиғи қалыптасады, оның тұрақтылығы 
өзіндік туындау механизмімен қамтамасыз етіледі. Бұл механизм, ғалымның 
түсінігі бойынша, өз қоғамының, тілінің, дәстүрінің әлеуметтік нормаларын 
келесі ұрпаққа қалдыру үдерісі. Бір тіл мен ортақ территорияның болуы 
өзіндік туындаудың басты шарты болмақ. Этнос адамдар қоғамдастығы 
ретінде ортақ мәдениет элементтеріне ие. Олар: дін, әдет-ғұрып, дәстүр, 
өнер. Ғалымның пікірі бойынша, этностық сана-сезім қоғамдастықтың негізгі 
белгісі болып табылады: «өзін басқа қауымдастықтардан ерекше сезінетін 
адамдар жиынтығы» [7; 228].
Н. Бәйтенованың ойынша, «этнос – шығу тарихының ортақ аңызы бар 
және басқалардан мінез-құлық таптаурынымен, сана-сезімімен, этнонимімен 
ерекшеленетін, өзін оларға қарама-қайшы көрсететін күрделі динамикалық 
жүйе» [8; 39]. «Этнос» терминінің күрделілігі бұл ұғымдағы әлеуметтанулық, 
биологиялық,  географиялық  және  психологиялық  құбылыстардың 
араласуымен  түсіндіріледі.  Әр  этнос  динамикалық  құбылыс  болып 
табылады, яғни белгілі даму кезеңдерінен өтеді. Әрине, этнос – бір-бірімен 
және қоғаммен байланысқан адамдар қауымдастығы. Басқа ғалымдардың 
пікірлерімен келісе отырып, зерттеуші «өздері» және «бөтен» болып бөліну 
қағидаты  этностың  ерекшелік  белгісі  болып  табылатынын  айтады.  Бұл 
орайда, этнос құрылымын келесі белгілер құрайды: «өздерін» «бөтендерге» 
қарсы қою, шығу тегінің ортақтығы туралы аңыздың, аталған қауымдастық 
мүшелерінің мінез-құлық таптаурыны мен сана-сезімнің болуы. 
Этнос  ұғымын  қазақстандық  этнопсихолог  О.  Х.  Аймағамбетова 
былай деп түсіндіреді: «этнос биологиялық та, әлеуметтік те құбылысқа 
жатпайды, ол биосфера мен социосфераның арасында жататын құбылыс» 
[9; 15]. Зерттеушінің пікірінше, этнопсихологиядағы «этнос» терминінің 
түсіндірілуі  этникалық  қауымдастық  психологиясының  ерекшеліктерін 
ескеру керек. Этнос әлеуметтік ағза ретінде территория біртұтастығы, тіл 
мен ортақ психологиялық жүйенің негізінде қалыптасады. 
А.  Сейдімбектің  пікірінше,  қазақстандық  ғылымда  этнос  туралы: 
«ортақ тілі, мәдениеті, қауымдастықты, бірлікті сезінетін психикасы бар, 
олардың  тарихи  Отаны  болып  табылатын  белгілі  бір  жерде  туып-өскен 
адамдар ұжымы этноним болып саналады» деген ұғым қалыптасқан [10; 
93].  Кез-келген  жеке  қауымдастық  этносқа  айналмайтыны  бізге  мәлім. 
Этнизация теориясына сәйкес, этностың қалыптасуы үшін, топтың өмір 
салты және өндірістің шаруашылық мәдениеттік үлгісі ескеріледі. Нақты 
осы екі құбылыс этносты саралау қасиетімен бөленген. Қауымдастықтың 
даму барысында топты басқаларға ұқсастыратын және этностың сол қасиетін 
ерекшелейтін ерекше басымдық пайда болады. Бұл орайда, «этнизация – 
қоғамдық топтың саяси, мәдени, экономикалық жағынан даму белгілері 
бойынша топтар конгломератынан ерекшеленуі [10; 122]. Қоғамның өзіне 
ғана тән қасиеттерді сіңіріп алуына себепкер болатын «біз» және «олар» 
оппозициясы этнизацияның негізгі белгісі болып табылады. 
Қазіргі  әлемдік  және  қазақстандық  ғылымдағы  «этнос»  терминіне 
берілген  көптеген  анықтамалардың  ішіндегі  жан-жақты  деп  келесі 
анықтаманы санаймыз: «Этнос – адамдардың табиғи және тарихи жолмен 
қалыптасқан тұрақты қауымдастығы. Тіл, территория, тарих, экономика, 
рухани  және  материалдық  мәдениет,  сана-сезім,  діл,  дін,  психология, 
демография ортақтығы этностың негізгі пайда болу шарты болып табылады. 
Этнос құрылымында этникалық ұйтқы, шалғай ұйымдар және ұлт өкілдері 
айрықшаланады»  [11;  389].  Бұл  анықтама  «этнос»  ұғымының  негізін 
жасаушылардың болуымен сипатталады. Этностың әлеуметтік мәдениеттік 
білім,  құрылымдық  құбылыс  ретіндегі  ұғымы  оның  қазіргі  этнология 
көзқарастарына  сәйкес.  «Қазақ  этносы»  ұғымы  «қазақ  халқы»  ұғымына 
синонимдес және екі мағына береді: этникос және этностық әлеуметтік ағза. 
Біз қазақ этникосы деп шетелдегі қазақтардың этностық қоғамын түсінеміз, 
ал этностық әлеуметтік ағзаға өз туған мемлекетінде тұратын қазақтарды 
жатқызамыз. Біз қазақстандық ғылымда М. Абсаттаровтың берген мына 
анықтамасын толық деп санаймыз: «Қазақ этносы – бұл өзін басқа этностық 
құрылымдардан мәдени және психикалық тұрғыда, бірлік және тұтастық 
сезімімен ерекшеленетін, негізінен Қазақстан территориясында өмір сүретін 
адамдардың тұрақты топтасуы» [12; 12].
«Қазақ» этнонимінің тарихы өте бай және күрделі. Осы күнге дейін 
олардың шығу тарихы мен мәні туралы нақты нұсқалары жоқ. Этнонимдер 
зерттеуші В. А. Никонов ұсынған жіктелу бойынша, бірнеше топтарға бөлінеді. 
Сонымен, этноним өзіндік аталуы өздерін бөтендерге қарсы қоятын ең ежелгі 
семантикалық үлгісі болып табылады. Келесіге тайпа тотемін, ата-баба есімін, 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
220
221
этностың белгілі территорияға қатыстылығын, қауымдастық өмір сүретін 
жердің атауын білдіретін этнонимдер жатады. Тағы бір этнонимдер тобын 
сол қауымдастыққа тән ерекшеліктер (сыртқы белгілері, мінездері, әдет-
ғұрыптары) белгілейді. Ғалымның айтуынша, этнонимдер тіл заңдылықтарына 
бағынатын сөздер болып табылады. Этнонимдер тарихы тіл заңдылықтарынан 
байқалады [13; 112]. Бізді қазақстандық ғалымдардың этнонимия бойынша 
еңбектері қызықтырады. Қазіргі этнологияда этноним белгілі этнос сана-
сезімінің сыртқы көрінісі болып табылады деген пікір қалыптасқан. Этностың 
идентификаторы ретіндегі этнонимдер рөлі туралы пікірді Р. С. Амренова 
ұстанады: «этнонимдер халықтар туралы ойлардың орталығы болып табылады, 
мұнда тілдік және этностық сана-сезім айқындалады» [14; 9].
Қазақ этносының өзіндік аталуы орыс деректерінде қырғыз, қайсақ, 
қырғыз-қайсақ,  жергілікті  адамдар,  бұратаналар  деп  тіркелген,  яғни 
бұл жерде патшалық Ресей шенеуніктерінің «әкімшілік фабрикациялары» 
анық байқалады (Г.Ф. Благова). «Қырғыз» термині қазақтарға әдейі орыс 
казактарының  атауы  отарланушы  халықтың  атауынан  ерекшелену  үшін 
берілген. А. Левшин қазақтарға өздеріне жат (қырғыз) және көршілеріне 
үйреншікті емес атауды беріп жатқанын күйінішпен жазған. Орыс тіліндегі 
«казак» сөзі түркі тілдерінен алынғаны баршаға мәлім. Сондықтан, «қазақ» 
сөзін халық атауы ретінде, және орыс тіліндегі «казак» ұғымын саралау керек. 
В. Радлов сөздігінде «қазақ» сөзі «еркін адам», «ғажап оқиғалар іздеуші», 
«ел кезуші» дегенді білдіреді [15]. Г. Ф. Благованың зерттеулерінде «казак» 
сөзі И. И. Срезневскийдің сөздігінде «жалданбалы батырақ» мағынасында 
кездесетіні айтылады. Кейін орыс тілінде бұл атаумен барлық «орыс ұлтынан 
шыққан үйсіз дала қаңғыбастары» атала бастады. ХVІІ ғасырға дейін «орыс 
мемлекетінің шет жағаларында тұратын еркін адамдар» «казактар» деп аталған. 
Ғалым «казак» сөзінің тағы бір мағынасын атайды – ол «жеңіл қаруланған 
еркін  аттылар».  Халықтың  өзіндік  атауы  мен  оның  орыс  деректеріндегі 
мағынасы арасындағы «табиғи емес алшақтық» (Г. Ф. Благова) орыс казактары 
атауының қазақ халқының этнонимінен бөліну әрекетінің нәтижесі, сондай-
ақ, екі түрлі қазақ және қырғыз халықтарының бір халық етіп теңдестіруі 
қателік болып табылады. Патшалық биліктің көптеген шенеуніктері қазақ 
пен қырғыз өкілдерін негізсіз бір тайпа деп санаған. Тек 1925 жылдан бастап 
қазақтарды өзінің этнонимі бойынша атай бастады, ол республика атауына 
тіркелген болатын: Қазақ Кеңес Социалистік Республикасы, қазіргі Қазақстан 
Республикасы. В. П. Юдиннің пікірінше [16], қазақ халқының тарихы туралы 
мағлұматтар негізделетін деректердің түсіндіруі араб, монғол, түрік, парсы 
және славян сияқты әр түрлі тілдерде жазылған. 
Этностардың тарихи даму барысында бір этнос өкілдерін басқалардан 
ерекшелейтін адамгершілік құндылықтары, өмірлік ұстанымдары, мұраттары 
өзгеріп отырған. Бірақ біздің ойымызша, этностың белгілі мінез қасиеті 
бірегей болып қала береді, ол даму мен эволюцияның барлық кезеңдерінде 
өзіндік болады. 
Ұлттық сипат мінездің өзіндік және жалпы ерекшеліктерінің симбиозы 
болып саналады, оның бірегейлігі «адам психикасы қасиеттерінің білінуі 
жиынтығының нәтижесі» болып табылады [4; 149].
Ұлттық сипат этностың негізгі психологиялық белгілерінен, этностық 
қоғамның  белгілі  кезеңдегі  тарихи  дамуынан  қалыптасады.  М.  О. 
Мнацакян ұлттық сипатты «аталған қауымдастық өкілдерінің көпшілігіне 
тән психологиялық негіздің тұрақты ерекшеліктері» ретінде айқындайды  
[4; 192]. Ғалым «ұлттық сипат» пен «діл» ұғымдарының ортақтығын айтып, 
сол  орайда  оларды  бір-бірінен  бөледі.  Сонымен,  ұлттық  сипатта  ділге 
қарағанда психикалық қасиеттер басым, ұлттық сипатта сана-сезім элементі, 
мәдени  және  рухани  бастаулар  бар.  Мінездің  тарих  және  мәдениетпен 
өзара байланысына ерекше назар аударылады. Бұл ұлттық сипаттың тарихи 
оқиғалармен бөлек категория ретіндегі өзара әрекетімен түсіндіріледі [4; 198]. 
Бірақ бұл қасиетпен қатар ұлттық сипат қоғам мүшелерін өз мәдениетінің 
негізгі ережелеріне сәйкес іс-әрекет жасауға ынталандыратын қарым-қатынас 
жүйесі ретінде айқындалады. 
С. В. Лурьенің пікірі бойынша, қазіргі этнопсихологтар ұлттық сипатты 
этностың динамикалық даму барысында қарастырады, өйткені тарихи даму 
барысында ғана ұлттық сипаттың тұрақты және өткінші ерекшеліктерін 
анықтауға болады. Адамдардың ортақ мәдени іс-әрекетке бірігуі «мәдени 
сценарийлер» арқылы болады [16; 86]. Ғалым «этностық константалар» 
ұғымын ұлттық сипатты анықтаудың негізгі белгісі деп санайды. «Этностық 
константалардың»  орналасу  кестесінен  орыс  этносын  сараптау  кезінде 
ұлттық сипатты бөлуде ғалым келесі суреттемені береді: орыстар өздерін 
рақымдылық иесі етіп көрсетеді; орыстарды қоршаған кеңістік отарлануға 
тиісті  территория  ретінде  қарастырылады,  ал  онда  тұратын  халықтар 
бодандықта болу керек; олардың әрекет шарттары өздерін әділ күш ретінде 
сезінуге әкеледі; әрекет әдістері – олардың ұлы қайырымдылық алдындағы 
адамгершілік міндеті; жау бейнесі – а) өздері қорғануға тиісті жау, б) жаудан 
біреуді қорғау керек; қамқоршы бейнесі – Құдай [17].
Кейбір ғалымдар православиелік дінді, табиғатты, мәдени алмасуды және 
олардың өзара ықпалын орыс ұлттық сипатының негізгі қалыптастырушы 
факторлары деп санайды. З. В. Сикевичтің айтуы бойынша, орыс халқының 
бірегейлігіне  келесі  ерекшеліктер  білінді:  жер  мен  мемлекет  негізі; 
орыс  мәдениетінің  шекті  жағдайы;  орыстың  айтыс-тартысты  ойлары; 
ақиқатшылдық;  мінез  шектілігі.  Орыс  мәдениетінің  шекті  жағдайы 
орыстардың үйренгіштік қасиетін тудырды. Бұл қасиет орыс болмысына тән 
қасиет. Орыс мінезінің келесі бірегейлі құбылысы болып орыс ой-санасының 
пікір-таластығы саналады. Орыстар кез келген жағдайда пікір таластыруды 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
222
223
жақсы көруімен батыстың ойлауынан ерекшеленеді. Бұл орайда «Ресейдің 
жеке жолы» бірінші жоспарды ұстанады: «Ресей – Еуропа да, Азия да емес, 
ол өзге бір дүние» [18; 46]. Орыс келісімді мойындамайды, оның ой-санасы 
бойынша, ымыраға келу ар-намысқа қарсы тұрумен тепе тең. Келесі құбылыс 
– ол адамның ерекше адамгершілік күйін қарастыратын ақиқатшылдығы. 
Адамгершілік ұлттық сана-сезімнің бір бөлігі ретінде айқындалады. Оның 
қалыптасуына діннің де ықпалы бар. Шіркеу іс жүзінде мемлекеттік мекеме 
болып, мемлекеттік мүдделерді уағыздайтын. Ғалым орыс халқының ұлттық 
психологиясының  негізі  деп,  мінез  шектілігі  деген  факторды  санайды. 
«Шектілік»,  яғни  радикализм  –  ерікті,  бірақ  тәуелді  адамға  тән  қасиет.  
З.  В.  Сикевичтің  тұжырымдауынша,  еркіндік  пен  азаттықтың 
айырмашылықтары бар. Қазіргі Ресейдің түсінігі бойынша, азаттық – ол 
ынтымақтастық пен диалог емес, ол «біреуді азаттығынан айыру үшін, оған 
өзінің азаттық туралы түсінігін еркін тықпалау» [18; 48]. Сонымен, ғалымның 
суреттемесінде орыстың ұлттық сипаты дуалистік болып көрінеді, мұнда 
Еуропа мен Азия бейнелері шатысады: «орыс халқының консерванттық 
ерекшеліктері  бар  «азиялық»  бейнесі  мен  әр  жеке  тұлғаның  құқығын 
мойындайтын «еуропалық» бейненің арасындағы күрес» [18; 49].
К. Касьянова ұлттық сипатты «халық сана-сезімінің маңызды элементі» 
ретінде қарастырады [19]. Ғалым орыстың ұлттық сипатын «эпилептоидтық 
типтің  ерекшеленген  тұлғасы»  терминімен  суреттейді.  Сәйкесінше,  бұл 
теріс  мінезді  адам:  ол  қырсық,  мінезі  қатты  болып  келеді;  егер  кедергі 
жасамасаң,  өз  жұмысын  жақсы  істейді;  ашушаң,  бірақ  сонымен  қатар 
байсалды және төзімді болады. Бұл типтің айрықша белгісі – біріншіден, 
жұмысты жұмыс берушінің талабы бойынша емес, өзінің жеке әдісімен және 
өзі қалаған уақытта істеу қабілеттігі; екіншіден, өзін, топты және өзінікі етіп 
қабылдаған идеяларды ұйымдастыра білуі болып табылады. К. Касьянованың 
ойынша, орыс мінезінде эпилептоидтан алынған қасиеттер көп, мысалы, 
«бәсеңдік және реакцияны кедергілеу қабілеттігі»; жұмысты өз ырғағымен 
және өз жоспарымен істеуге талпынысы; ойы мен іс-әрекеттің (артқы ой) 
«жабысқақтығы»; бір істен екінші іске қиын көшуі [19].
Қазақ  этносының  ұлттық  сипаты  Н.  Елікбаев,  К.  Жүкеш,  А.  Ғали,  
К. Б. Жарықбаев, Ф. Жармақина, Ж. Кадина сияқты ғалымдардың еңбектерінде 
зерттеледі. Ұлттық психологияны зерттеушілердің алғашқыларының бірі  
Н. Елікбаев болып табылады. Оның пікірінше, ұлттық сипат халық өмірі мен 
оны қоршаған орта жағдайының көрсеткіші болып табылады. Адам мінезіне 
климаттық жағдайлар, тұқым қуалаушылық емес, оған халық сипатының 
белгілі ерекшеліктерінің жиынтығы ықпал жасайды. Мінез психологиялық 
категория сияқты адамның іс-әрекеті мен қылықтарына ықпал жасайтын 
кейбір  ерекшеліктердің  үйлесуімен  түсіндіріледі.  Ғалым  бірнеше 
жүзжылдықтар  ішінде  қалыптасқан  ұлттық  сипатты  «аталған  халықтың 
өкілдеріне  тән  мінез-құлық  формаларында  байқалатын  рухани  бейнесі 
ерекшеліктерінің жиынтығы мен олардың өмір сүруінің әлеуметтік тарихи 
жағдайының көрінісі» ретінде түсінеді [20; 89]. Этностың дүниетанымы 
ұлттық сипаттың бейнесінде көрінеді. Бұл ерекшелік өз бейнесін аталған 
қоғам өкілдерінің мінез-құлықтарынан да табады. Ғалымның ойынша, ұлттық 
сипатқа қоғамдастық өкілдерінің еркі ықпал етеді. Сол ерік адамдардың 
сана-сезімі мен көңіл-күйлерінен байқалады. Зерттеуші көңіл-күйді белгілі 
бір күш ретінде сипаттайды. Бұл күш Н. Елікбаевтің ойынша, қандай да бір 
әрекетке ынталандыруға қабілетті және «ұлттың нығаюына себептеседі»  
[20;  89].  Зерттеуші  қазақ  мінезінің  жақсы  жақтарына  ізгі  істер  жасауға, 
қоғамда  бейбіт  өмір  сүруге  көмек  болатын  ақыл  мен  білімнің  болуын 
жатқызады. Жаман жақтарға сатқындықты, сараңдықты және мылжыңдықты 
жатқызады. Түсініспеушілік пен жалғыздық этнос өмірінде «қайғылы» деп 
саналған. Жалғыздық табиғи апат немесе соғыс сияқты белгілі себептердің 
нәтижесінде болуы мүмкін. Бірақ жалғыздық сұрапыл құбылыс болып келеді, 
өйткені адам қоғамнан алыстайды. Жалғыздың үні шықпас деп ата-бабамыз 
бекер айтпаған. Қазақтың ұжымдық санасы үшін бұл тек табиғи апатпен 
өлшенетін нәрсе. 
Қазақ  этносының  сипатын  суреттеуде  зерттеуші  К.  Жүкеш  көп 
үлесін  қосты.  Көптеген  ғалымдарға  көмекші  кітап  болып  саналатын 
оның қазақ этносының ұлттық психологиясы жайындағы еңбегінің мәні 
теңдессіз.  Зерттеуші  бұл  еңбегінде  мінездің  мына  ерекшеліктерін  тек 
қазақ халқына тән деп санайды: жауынгерлік мінезді; өнерге бейімділікті; 
қонақжайлықты; балаларға деген сүйіспеншілікті; үйренгіштікті. Сонымен, 
ғалым  қазіргі  Қазақстан  территориясында  өмір  сүрген  ата-бабамыздың 
мінезі қызба және албырт – жауынгерлік мінезі болғанын айтады. Оның 
сөздеріне  көшпенділердің ереуіл  ат  пен  егеулі  найза  атты  ұраны  дәлел 
бола  алады.  Ғалымның  айтуынша,  бұл  мінез  ерекшелігі  көшпенділерге 
байтақ жерімізді сақтап қалуға септігін тигізді [21; 63]. Екіншіден, ғалым 
қазақтың  психологиялық  ерекшеліктерінің  қатарына  өнершілдікті  де 
жатқызады: «тұрмыс пен табиғат қазақты өнерге бейім етсе, дәстүр қазаққа 
өнерді  міндет  етті»  [21;  64].  Үшіншіден,  қазақтар  қонақжайлығымен 
ерекшеленеді.  Сонымен  қатар  зерттеуші  бұл  қорытындысын  былай  деп 
дәлелдейді: әрине, әр халық қонақжай болып келеді; бірақ өзге халықтардың 
қонақжайлығы негізінде адамгершілік идеялары жатса, қазақ үшін ол жеке 
бір философия. Оның негізінде мынадай әлеуметтік экономикалық және 
демографиялық  себептер  жатыр:  қоныстардың  бір-бірінен  алшақтығы 
ақпарат жетіспеушілігін туғызған, сондықтан алыстан келген қонақ сыртқы 
әлемнің  хабаршысы  ретінде  қабылданған.  Төртіншіден,  балаға  деген 
ерекше сүйіспеншілік байқалады (қазақ – балажан халық дегені осыдан): 
қазақтар өзінің тарихи жолында халықтың аздаған санымен қиын-қыстау 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
224
225
замандарды бастарынан кешкен, сондықтан олар көшпелі өмірдің сұрапыл 
кездерінде жанұя бақыты болып саналған балаларды бағалай білген. Осыдан 
шаңырақтың көпбалалы болуына ықылас танытқан. «Шөп болсаң да көп бол» 
деп бекер айтылмаған. Бесіншіден, зерттеуші ұлттық сипаттың үйренгіш, 
еліктегіш ерекшелігін атап айтады. Сипаттың бұл ерекшелігін оң және теріс 
деп  екі  түрлі  түсіндіруге  болады.  Басқа  халықтардан  күнделікті  өмірде 
көмек болатын қасиеттерді қабылдап алу қабілеттігі қауымдастық өміріне 
оң ықпалын тигізеді. Бірақ сонымен қатар қазақ этносына тән сипаттың 
ерекшеліктерін сақтап қалу шарт. 
Белгілі тарихшы А. Ғали «қазақтың жаңғыру» идеясын қазақ арманы 
деп  санайды.  Ғалымның  пікірінше,  ол  үшін  қоғамда  іске  асып  жатқан 
отарсыздану  үдерісін  тездетіп,  этностық  және  конфессионалдық  сана-
сезімнің  оңалтуын  өткізу  керек.  Бұл  әрекет  ұлттық  сипаттың  жоғалған 
қасиеттерін  қайтаруға,  қазіргі  қазақтарда  сақталған  ерекшеліктерден 
айырылмауға себеп болады. Қазақтарға тән ерекшеліктерге мыналар жатады: 
1) қазақтар өз мемлекеттігін сақтап қалған этнос болып табылады, өйткені 
қазақтың бар тарихы тәуелсіздік үшін күреспен айқындалады; 2) қазақтың 
халықаралық  саясатта  өз  орнын  тапқан  ұлт  зиялылары  бар;  3)  қазақтар 
бейбітшілікті сүйетін халық; 4) сонымен қатар, қазақтар қолға қару алып, 
өз  жерін  қорғай  алатын  жауынгер  халық;  5)  қазақтар  әрқашан  ауызша 
мәмілеге келуді қанағат тұтатын, себебі айтылған сөздің орны қазақ үшін 
іс-қағаздан да жоғары болған; 6) қазақ билікті қасиетті санаған, бірақ ол 
абсолютті күш болған жоқ; 7) қазақ мемлекеттігі өзінің жайдарылығымен 
және демократиялығымен айқындалады; 8) қазақтың пидалық ерекшелігінің 
өз қасиеттері бар: «ол тәуелсіз және дара, билік үшін тым аямпаз болып 
келеді» [22; 99]; 9) қазақта этнос комплементарлығы қоғамның бірлігі мен 
ұйымшылдығынан байқалады. 
Профессор С. Қасқабасов ұлттық сипаттың ерекшеліктеріне табандылық, 
қонақжайлық,  төзімділік  сияқты  қасиеттерді  жатқызады.  Профессордың 
пікірінше, қазақтар сыртқы эмоциялық ықпалдарына оңай ере қоймайды. 
Сондықтан, қазақтар өмірдегі күнделікті жағдайларға олардан шеттетілген 
сияқты қарайды. Қазақтардың Бас кеспек бар, тіл кеспек жоқ принципіне 
бағынатыны туралы тұжырым А. Ғалидің демократиялық пен жайдарылық 
ұлттық  сипаттың  ерекшеліктері  деген  сөзімен  үндеседі.  С.  Қасқабасов: 
«қазақтардың  ең  жақсы  қасиеті  –  қанағатшылдық,  ал  ең  жексұрыны  – 
жалқаулық», – деп айтады [23].
Сөйтіп, қазақ халқының «ұлттық сипаты» ұғымында өзінің даму тарихы 
бар. Әрине, ұлттық сипат тарихи даму барысында болып жатқан жағдайларға 
бейімделіп, өзгерістерге ұшырайды. Қазіргі қазақтарда ұлттық сипаттың 
бейнесі егеменді және тәуелсіз мемлекеттің даму принциптеріне сәйкес болу 
керек. Қазақта мінездің оң және теріс жақтары бар. Бұл құбылыс әмбебап 
болып келеді, себебі ол жер шарындағы барлық адамға тән. Бүгінгі қазақ 
нарықтық өмір жағдайларында аман қалғысы келсе, өзінің жақсы қасиеттерін 
жоғалтпай,  оның  қазіргі  замандағы  динамикалық  дамуына  себептесетін 
қасиеттерді иеленуі қажет.
Жалпы «этнос» және «ұлттық мінез-құлық» ұғымдары корреляциялық 
қатынаста: этностың қалыптасу шарттары территория, мәдениет және тілмен 
бірігіп, тарихи құрылған қауымдастық ретінде оның арнайы психологиялық 
ерекшеліктерін анықтайды. 
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Ешич, М. Б. О понятии «этничность» // Встречи этнических культур 
в зеркале языка: (в сопоставительно-лингвокультурном аспекте) / Научный 
совет по истории мировой культуры. – М., 2002. 
2 Гумилев, Л. Н. Этносфера: история людей и история природы. – 
СПб., 2002. 
3 Бромлей, Ю. В. Очерки теории этноса. – М., 1983. 
4 Мнацакян, М. О. Нации и национализм. Социология и психология 
национальной жизни: Учебное пособие для вузов. – М., 2004. 
5 Степанов, Ю. С. Константы: Словарь русской культуры: Изд. 2-е, 
испр. и доп. – М., 2001. 
6 Мельникова, А. А.  Язык и национальный характер. Взаимосвязь 
структуры языка и ментальности. – СПб., 2003. 
7 Кшибеков, Д. Ментальная природа казахов. – Алматы, 2005.
8 Байтенова, Н. Межэтническая интеграция (социально-экономический 
анализ). Учебное пособие. – Алматы, 1998. 
9 Аймагамбетова, О. Х. Основы этнопсихологии: Учебное пособие. 
– Алматы, 2003. 
10 Сейдимбек, А. Мир казахов. Этнокультурологическое переосмысление: 
Учебное пособие. Перевод с казахского языка. – Алматы, 2001. 
11 Нысанбаев, А. Н. Философия взаимопонимания. – Алматы, 2001. 
12  Абсаттаров,  М.  Казахский  этнос:  на  перекрестке  истории  // 
Евразийское  сообщество.  Экономика.  Политика.  Безопасность.  Концепт 
«русский»: гендерный аспект. – 1995. – № 11-12. 
13 Никонов, В. А. Этнонимы. – М., 1970. 
14 Амренова, Р. С. Коннотативно-культурные доминанты этнонимов 
казах и русский: Диссертация на соискание ученой степени кандидата наук. 
– Алматы, 2004. 
15 Радлов, В. В. Опыт словаря тюркских наречий. В 4 т. – СПб, 1888-
1909.

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
226
227
16 Юдин, В. П. Центральная Азия в 11-18 веках глазами востоковеда. 
– Алматы, 2001. 
17 Лурье, С. В. Историческая этнология: Учебное пособие для вузов. 
– М., 1997. 
18 Сикевич, З. В. Русские: «образ» народа (социологический очерк). 
– СПб., 1996. 
19 Касьянова, К. Особенности национального характера. – http.www.
Hrono.Ru.|libris|lib.K.| kasyanO.Html. – март 2010.
20 Еликбаев, Н. Е. О национальной психологии казахской нации. – 
Алма-Ата, 1991. 
21 Жүкеш, Қ. Ұлттық психологияның сипаты: көмекші құрал. – Алматы, 
1978. 
22 Гали, А. Контуры казахской национальной идеи. – Алматы, 2004. 
23 Каскабасов, С. А. Особенности национального характера // Байтерек, 
7.05.2009. 
15.02.16 баспаға түсті.
Ф. Т. Саметова

жүктеу/скачать 4,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: