Научный журнал


Кімнің? Іс-әрекеттің, қимыл-



Pdf көрінісі
бет18/22
Дата03.03.2017
өлшемі4,64 Mb.
#5604
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   22

Кімнің? Іс-әрекеттің, қимыл- 
дың кімге/қайда/неге 
бағытталғаны, мақсаты
Сұрақтары Қ а ж е т т і л і к 
модальдылығы: 
етістік+у+тәуелдік 
жа л ғ ау ы   ке р е к /
қажет
Менің 
Астанаға іссапарға
қайда/неге? бар+у+ым керек
Сенің 
 әуежайға билетке
бар+у+ың керек
Сіздің 
әуежайға билетті сатып 
алуға
бар +у +ыңыз керек
Оның 
билетке алдын-ала 
тапсырыс беруге
бар +у +ы керек
Жүйелілік  түсінуге  жеңіл  қолайлылық  қағидасын  жүзеге  асыруды 
басшылыққа  алады.  Тіл  деңгейлік  (фонетика,  лексика,  морфология, 
синтаксис) тұрғыда емес, фунционалды семантикалық өріс (ФСӨ) жүйесі 
ретінде ұсынылады. Функционалды синтаксис негіздерін меңгеру, түсіну 
тілді оқытып үйретудің жүйелілігін қалыптастырады.
Семантикалық блокқа топтастырылған грамматикалық құрылымдар бір 
модульде беріледі. Мысалы, 
Іскерлік әлемі. Мезгілдік қатынас
1-сабақ. Іскерлік
Әлдебір  іс-әрекеттің  орындалу  уақытының  ұзақтығының, 
созылыңқылығының берілуі. Оқиғадан бұрынғы, алдында болған мезгілдің 
берілуі.
2-сабақ. Клиенттермен жұмыс 
Әлдебір әрекет аяқталғаннан соң, басқа бір іс-әрекеттің болатын, 
басталатын немесе аяқталатын мезгілінің берілуі. Әлдебір іс-әрекеттің 
белгілі бір уақыт ішінде орындалу мерзімінің берілуі. Қайталанатын іс-
әрекет мезгілінің берілуі. 
3-сабақ. Ресепшнде
Әлдебір іс-әрекеттің басталу сәті мен аяқталуының берілуі. Әлдебір 
оқиғалар, іс-қимылдар аралығындағы мезгілдің берілуі [2, 50-80].
«Тілдік деңгейлер арасындағы бар логикалық, мағыналық байланысты 
жандандыру  тіл  үйренушінің  ассоциативтік,  логикалық  ойлауының 
дамуына әсер етеді. Әртүрлі деңгейдегі мағыналық жағынан байланысты 
тілдік  бірліктерді  бір  блокқа  біріктіру  семантикалық  жағынан  жақын 
компоненттерді іздеу қағидасын тудырады, таңдау механизмдерін де оятады, 
тіл байлығын тиімді меңгеруге ықпал етеді» [3, 11].
Бейнелілік – тіл үйренушілерге қазақ тілінен білім беруде сүйенілетін 
жалпы  дидактикалық  қағидалардың  бірі.  Оқу  кешеніндегі  бейнелілік 
ұстанымы  кесте,  сызба,  тақырыпқа  қатысты  түрлі-түсті  суреттер, 
торкөздер,  ұяшықтар,  анықтағыш  белгілер  арқылы  көрінеді.  Олар  тіл 
үйренушілердің тілдік кедергілерден өтуіне әсерін тигізеді, белгілі дәрежеде 
тіл үйренушілердің тілге деген қызығушылығын тудырады, грамматикалық 
құрылымдарды меңгертуде, лексикалық тақырыптарды жете меңгертуге 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
200
201
пайдасын  тигізеді,  тіл  үйренушілердің  бақылағыштық  және  сенімділік 
қабілетін арттырады. 
Комбинаторлылық  инновация  –  бұрын  пайдаланылмаған,  белгілі 
әдістеме  элеметтерін  жаңаша  құрастыру.  «Қазақ  тілі.  Тілдарын»  оқу-
әдістемелік кешенінде бұрын пайдаланылмаған бірнеше әдістеме элементтері 
бар. Солардың бірі – «Сөздік картасы». Мысалы, 
Кесте 2 – Сөздік картасы [4, 30].
Жаңа сөз
кесте
Жаңа сөздің 
мәтіндегі қолданысы
Кестені материалдың бетін түгел бастыра немесе 
гүл шоғырына ұқсатып та әшекейлейді.
Ассоциация
ою-өрнек, біз, ине, жібек жіп, алтын, күміс, мата, 
әшекейлеу, безендіру, асыл тастар
Синоним
көркемдеп тігу
Антоним
-
Анықтама
Кесте  –  бұл  тоқыма  сияқты  сәндік  қолөнерінің 
бір түрі. 
Сөйлем
Анам кесте тігуді, сол сияқты тоқуды ұнататыны 
сонша, таң атқаннан кеш батқанға дейін осы іспен 
айналысып отыра береді.
«Сөздік картасы» тіл үйренушінің сөздік қорын кеңейтеді әрі жаңа 
сөздің  мәтіндегі  қолданысы  негізінде  грамматикалық  жағынан  дұрыс, 
мағынасы бар, өз алдына қолдануға болатын сөйлеу мәтінін құра білуге 
жетелейді. 
Коммуникативтік  бағыт  ұстанымы  –  оқулықтың  құрылымы 
коммуникативтік-функционалды  негізге  құрылғандығынан  көрінеді. 
Көпдеңгейлі  «Қазақ  тілі.  Тілдарын»  оқу-әдістемелік  кешендерінің  оқу 
құралдарындағы  грамматика  коммуникативті-функционалдық  белгілері 
бойынша жүйеленген. 
Мысалы,  тіл  үйренуші  В1  деңгейіне  арналған  «Тұрмыстық  сала» 
модулінің  «Әуежайда»  деп  аталатын  бірінші  сабағының  лексикалық 
тақырыбына  қатысты  жаңа  сөздерді  пайдалана  отырып,  грамматикалық 
құрылымдармен (қажеттілік модальдылығы + етістіктің шақтары) сөйлеу 
мәтінін құрастырады:
Кесте 3 [2, 22].
?
+
-
Етістіктің 
шақтары
Сендердің  көші-
қон  картасын 
толтыруларың 
керек пе?
Б і з д і ң   к ө ш і -
қон  картасын 
т о л т ы р у ы м ы з 
керек
Б і з д і ң   к ө ш і -
қон  картасын 
толтырмауымыз 
керек
Ауыспалы келер\
осы шақ
Сіздердің  көші-
қон  картасын 
толтыруларыңыз 
керек  болып  тұр 
ма?
Б і з д і ң   к ө ш і -
қон  картасын 
т о л т ы р у ы м ы з 
керек болып тұр.
Б і з д і ң   к ө ш і -
қон  картасын 
толтыруымыздың 
керегі жоқ/ болып 
тұрған жоқ.
Нақ осы шақ
Олардың  көші-
қон  картасын 
т о л т ы р у л а р ы 
керек болды ма?
Олардың
к ө ш і - қ о н 
к а р т а с ы н 
т о л т ы р у л а р ы 
керек болды
Олардың  көші-
қон  картасын 
т о л т ы р у л а р ы 
керек  болмады/
болған жоқ
Өткен шақ
Оқу  құралы  өмірдегі  әлеуметтік-тұрмыстық  қажеттіліктерден 
туындайтын, коммуникативті міндеттерді шешуге қажетті коммуникативтік-
функционалдық грамматиканы меңгертуді көздейді, яғни көпдеңгейлі «Қазақ 
тілі. Тілдарын» оқу-әдістемелік кешендері қажеттілік пен нақты мазмұнға 
құрылған,  тіл  үйренушінің  ұсынылған  материалды  игеру  мүмкіндігі 
ескерілген.
Интерактивтілік  –  таным  әрекетін  ұйымдастырудың  арнаулы 
формасы. «Интерактив» деген сөз ағылшынның «interact» («inter» – «өзара», 
«act»  –  «әрекет  ету»)  деген  сөзінен  шыққан.  Яғни,  интеракция  –  жеке 
индивидтердің, топтың, жұптың өзара біріккен әрекетте бір-біріне алма-
кезек әсер етуі. 
Көпдеңгейлі «Қазақ тілі. Тілдарын» оқу құралдарында тілдік қатынасты 
үш түрлі жолмен (жұптық, топтық, ұжымдық) немесе дәстүрлі қалыппен іске 
асыратын тапсырмалар берілген..
Келесі құрылымдық-семантикалық бағыттың артықшылығы - тілдік 
материалдар концентрлікке құрылуы, яғни, а) оқу материлдарында деңгейден 
деңгейге  өтудегі  сабақтастық  қағидаты  сақталып  отырады;  ә)  бастапқы 
деңгейде берілген қарапайым тақырып, тапсырмалар одан жоғары деңгейде 
көлемі, қиындығы жағынан ерекшеленеді, яғни «қарапайымнан күрделіге» 
ұстанымы бойынша қарапайым сөйлесу үлгілерін игеруден күрделі сөйлесу 
түрлерін игеруге бағытталады. 
Төменде  кешендегі  деңгейлер  арасындағы  лексика-грамматикалық 
тақырыптар сабақтастығын көрсететін мысалдар беріліп отыр:

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
202
203
Кесте 4 – Лексикалық тақырыптар сабақтастығы [5], [2], [4].
 А2
 В1
В2
Өзім туралы  Өзін-өзі таныстыру
Жұмысқа орналасу (өтініш 
жазу, тәжірибе жинақтау, 
ЖОО білім алушыларын 
жұмысқа орналастыру)
Білім 
Білімді жетілдіру 
Қазіргі заманғы тұлға 
Жұмыс орны
Кеңседе 
Ұжымым
Мекеменің 
құрылымы
Мекеменің міндеті
Кәсіби этика 
Кесте 5 – Грамматикалық тақырыптар сабақтастығы [5], [2], [4].
 А2
 В1
В2
грамматикалық 
қ ұ р ы л ы м д а р 
+ауыспалы  келер\
осы шақ;
грамматикалық 
құрылымдар  +нақ 
осы шақ;
грамматикалық 
қ ұ р ы л ы м д а р   + 
өткен шақ
г р а м м а т и к а л ы қ 
құрылымдар+ауыспалы 
келер\осы шақ;
г р а м м а т и к а л ы қ 
құрылымдар  +нақ  осы 
шақ;
г р а м м а т и к а л ы қ 
құрылымдар + өткен шақ;
г р а м м а т и к а л ы қ 
құрылымдар+әрекеттің 
жасалуға бейімділігі;
г р а м м а т и к а л ы қ 
құрылымдар+әрекеттің 
басталуы;
г р а м м а т и к а л ы қ 
құрылымдар+әрекеттің 
созылуы;
г р а м м а т и к а л ы қ 
құрылымдар+әрекеттің 
жүзеге асуы
Әр  деңгейде  грамматикалық  құрылымдар  етістіктің  шақтарымен 
сабақтастықта  қолданылады.  Бастапқы  деңгейде  берілген  қарапайым 
тақырып, тапсырмалар одан жоғары деңгейде көлемі, қиындығы жағынан 
ерекшеленеді, мысалы, 
Кесте 6 – Өзіне бағытталған іс-әрекеттің берілуі [2, 60]
Әрекеттің жасалуға 
бейімділігі
Әрекеттің 
басталуы 
Әрекеттің 
созылуы
Әрекеттің 
жүзеге асуы
Туристер  өзеннің 
суымен  жуынғалы 
жатыр/жуынайын деп 
жатыр/жуынбақшы
Туристер  өзеннің 
су ы м е н   ж у ы н а 
бастады
Туристер  өзеннің 
суымен  жуынып 
жатыр
Туристер  өзеннің 
суымен жуынды
«Қазақ тілі. Тілдарын» оқу әдістемелік кешендері – тілдік деңгейлер 
өзара сабақтастықта жасалған басқа да қазақ тілі оқулықтарымен үйлесе 
отыра, көпдеңгейлі оқыту жүйесі талаптарына сай мемлекеттік тілді оқытуды 
жандандыруға мүмкіндік беретін жаңа үлгідегі тіл құралы. 
Қорыта келгенде, көпдеңгейлі оқу-әдістемелік кешендер қазақ тілін 
оқыту әдістемесінің мынадай ұстанымдарына негізделуі қажет: 
кешен мазмұнының өзектілігі;
– кешен мазмұнының жүйелілігі;
– кешен мазмұнының сабақтастығы; 
– кешен тиімділігі;
– кешен бейнелілігі;
– түсінуге жеңіл қолайлылығы;
– саналылық пен белсенділік;
– берілген материалдың тіл үйренушінің қабылдауына сәйкестігі.
Бұл  көрсетілген  ұстанымдар  өтілетін  тақырыпқа,  тілдің  жекелеген 
тақырыптарының ерекшеліктеріне байланысты қолданылуы және олардың 
өзара байланыстылығы мен сабақтастылығы сақталуы қажет.
Мемлекеттік  тілді  көпдеңгейлі  жүйемен  оқыту  сатылап  дамуға,  тіл 
үйренушіге өз қабілетін жетілдіруге мүмкіндік туғызу және дұрыс, сауатты, 
мәдениетті сөйлесе білу мүмкіндігін қалыптастыру, оны іске асыра білуге 
ықпалын тигізуі тиіс.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
Жақсылықова, К. Мемлекеттік тілді көпдеңгейлі оқыту мәселесі 
жайында.  //  Әдістеме  әлемінде.  Ғылыми-әдістемелік  жинақ.  –  Алматы, 
2008. – 143 б.
2 Қазақ тілі. Тілдарын. Оқу құралы (В1). – Астана, 2014. – 295 б.
Күзекова, З. Қазақ тілінің функционалды практикалық грамматикасы. 
Оқу құралы. – Астана : Фолиант, 2015. – 180 б.
4 Қазақ тілі. Тілдарын. Оқу құралы (В2). – Астана, 2015. – 350 б.
5 Қазақ тілі. Тілдарын. Оқу құралы (А2). – Астана, 2013. – 296 б.
08.01.16 баспаға түсті.
Б. М. Мауленова
1
, С. М. Сапина
2
Обучение языку по многоуровневой системе
1
Евразийский национальный университет 
имени Л. Н. Гумилева;
2
Университет КАЗГЮУ, г. Астана.
Поступило в редакцию 08.01.16.

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
204
205
B. M. Maulenova
1
, S. M. Sapina
2
Multilevel system of language teaching 
1
L. N. Gumilyov Eurasian National University.
2
KAZGUU University, Astana.
Received on 08.01.16.
В  данной  статье  рассматривается  многоуровневый  учебно-
методический  комплекс  по  обучению  казахскому  языку.  Целью 
статьи является ознакомление со структурой и спецификой учебно-
методического  комплекса.  Основное  внимание  в  работе  авторы 
акцентируют  на  содержание  материала  уроков,  раскрывают 
основные принципы при подборе учебного материала. Кроме того, в 
статье выделяются и описываются принципы учебно-методического 
комплекса,  приводятся  примеры,  доказываются  преимущества 
коммуникативного  и  структурно-семантического  методов  при 
обучении языку. 
The  given  article  indicates  academic  methodological  complex  of 
different levels in teaching Kazakh language. The purpose of the article is to 
introduce the structure and specifics of academic methodological complex. 
The authors note the readers’ attention to the content of lessons, and show 
the main principles of selection of educational materials. Additionally, the 
principles of academic methodological complex are distinguished and 
described here, examples are given, and advantages of communicative 
and structural-semantic methods of teaching a language are being proved 
in the article. 
ӘОЖ 82. 091 
 
Р. М. Муталиева
1
, Р. М. Муталиева

1
ф.ғ.к., профессор, қазақ филологиясы кафедрасы, С. Торайғыров атындағы 
Павлодар мемлекеттік университеті, Павлодар қ.; 
2
қазақ тілі мен әдебиеті 
оқытушысы, О. Жандосов атындағы негізгі орта мектеп, Оңтүстік Қазақстан 
облысы, Қазығұрт ауданы
БАЛЬЗАК, ДОСТОЕВСКИЙ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ 
ЖАЗУШЫЛАРЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ 
ПОРТРЕТ ЖАСАУ ШЕБЕРЛІГІ
Мақалада  Бальзак,  Достоевский,  Набоков  және  қазақ 
жазушылары М. Әуезов, Ж. Аймауытов, Б. Майлин, Ғ. Мүсірепов 
шығармаларындағы  «қол»,  «көз»  сөздерінің  образды  түрде 
қолданылуы салыстырмалы түрде талданады.
Кілтті сөздер: Әдеби байланыс, деталь, бейнелілік, шеберлік.
Қазіргі әдебиетші ғалымдар пікіріне сүйенсек, кез-келген жазушының 
көркемдік  әлемін  бір  ұлт  әдебиеті  көлемінде  немесе  бір  ел  әдебиеті 
арнасында толық танып, игеру қиын [1, 163]. Сондықтан, қазақ жазушылары 
шығармаларындағы  шеберлік  мәселелерін  орыс,  батыс  әдебиетімен 
салыстырмай тұра алмаймыз.
Сөзімізді  Бальзактың  «Евгения  Гранде»  романынан  бастасақ, 
шығармадағы психологизм, деталь, образ жасау шеберлігіне тәнті боласыз. 
Достоевский  Бальзактың  осы  шығармасын  оқып,  көп  нәрсені  үйренгені 
жайдан-жай емес шығар. Бұл туралы Достоевский шығармашылығы туралы 
зерттеулерде былай айтылады: «К началу 1844 года был закончен перевод 
повести Бальзака «Евгения Гранде». Он стал для писателя «практическим 
семинаром по искусству романа»» [2, 401].
«Евгения Гранде» романындағы сараң Гранде образын ашатын көптеген 
мысалдардың бірі ретінде мына біреуіне тоқталайық: 
– Та-та-та-та! – сказал Гранде. – Уже начинаются глупости. Мне досадно 
смотреть на ваши холеные, белые руки. Он показал племяннику свои руки, 
похожие на бараньи лопатки, которыми наградила его природа. 
– Вот руки, не вашим чета, руки, созданные для того, чтобы собирать 
золото! [3,57]. Гранденің қолының қойдың жауырыны секілді жалпақ болуы, 
жай қол емес, уыстап алтын жинауға арналған сараңның қолы екені көңіл 
аудартады. 
Романда «қол» сөзі тағы басқа мағынада былай қолданылады: «Люди 
доверили свое имущество Гильому Гранде, полагаясь на его доброе имя 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
206
207
и честность, а он, взявши все, разорил их, и теперь они слезы кулаками 
утирают» [3, 59]. Мұндағы «жұдырықтарымен көз жастарын сүрту» сөзі – 
адамдардың Гильомға деген ашу-ызасын білдіретін образды сөз. 
«Жұдырық»  сөзі  Достоевскийдің  «Идиот»  романында  да  кездеседі: 
«Какой-то  огромный  вершков  двенадцати  господин,  тоже  необычайно 
толстый,  чрезвычайно  мрачный  и  молчаливый  и,  очевидно,  сильно 
надеявшийся  на  свои  кулаки»  [4,  121].  «Господин  с  кулаками,  вероятно 
полагая, что пришла минута, начал что-то ворчать» [4, 123]. Достоевский 
қара  күшіне  сенген  кейіпкерді,  мәселені  жұдырығымен  шешіп  жүрген 
адамды жоғарыдағы детальдармен дәл бере білген. Жазушы таныс емес 
кейіпкердің болмысын бір ғана детальмен жеткізген. Зейнолла Қабдолов 
айтқандай,  «Детальдың  басты  бағалығы  –  дәлдігінде.  Дәлдік  деген  не? 
Дәлдік – шындыққа жанасымдылық» [5, 98]. 
Орыс  және  американ  жазушысы  Владимир  Набоковтың  «Қапас 
құрсауы»  романында  мынадай  қолданыс  бар:  «Кречмар,  мұнда  кімнің 
қожайын екенін аңғара алмай, қолын жуып жатқан адам құсап ысқылап 
тұрған  Горнге  қарсы  жүрді.  Горн  қолын  әлі  ысқылап  сабындап  тұр»  
[6, 273]. Горнның қолын ысқылап тұрғаны жай адамға елеусіз нәрсе шығар. 
Бірақ талантты жазушылар бәрін байқағыш, аңғарғыш келеді. Қол қимылы 
адамның әр түрлі психологиялық халін білдіреді. Таныс емес жерге қонаққа 
келген адамның ыңғайсызданып тұрғандағы қимылы бұл сөйлемде де дәл 
берілген.
Ғабит Мүсіреповтің «Оянған өлке» романында Жұман байдың портретін 
былай келтіреді: «Көлденеңі күректей мұқыл тырнақты саусақтары келінің 
сабындай жұп-жуан» [7, 6]. Мұндағы он жеті мың жылқысы бар Жұман бай 
да – Бальзактың Гобсек, Гранделері секілді сараң. Автор оның тұлғасын 
ерекше  етіп  сомдаған.  Оның  тырнақтарының  күректей,  саусақтарының 
келінің сабындай болуының өзі кейіпкердің ұнамсыз екенін аңғартады. 
Осы шығармада он екі мың жылқысы бар Игілік байдың портретінде де 
оның саусақтары былай суреттеледі: «Шойын кеуделі, аю жоталы, бүруге 
біткендей жүндес сом саусақты, қастары қиғаш-қиғаш біткен қара кісі – 
Игілік би паң да, тәкәппар да емес» [7, 13]. Игілік – жаңашыл бай, заңды 
да, басқасын да білетін сауатты бай, сондықтан оның қолынан бәрі келеді. 
«Бүруге  біткендей  жүндес  сом  саусақты»  деген  сөздердің  мәнісі  осыны 
білдіреді. Ал Жұман байдың жылқысы көп болса да, Игілік секілді сауатты, 
жаңашыл емес. Саусақтары келінің сабындай болғанымен, қолынан келері 
жоқ. Игілікпен алысуға шамасы келмейді, бар ашуын үй ішінен алатын адам.
Жүсіпбек Аймауытовтың «Ақбілек» романында кейіпкерлердің кәдімгі 
амандасуы өзгеше айтылады: «Бекболат Тыпаңды тани кетті. Екі қолымды 
бергенім қата болды ма деп, жеңін сыбанып, қалақтай алақанын Тыпаңның 
жып-жылы, жұмсақ уысына қырынан сұға қойды» [8, 214]. Бекболат ауыл 
жігіті болғандықтан, оның қолы қалақтай болуы заңды. Жазушы екі адамның 
амандасуын жай айта салмай, «қырынан сұға қойды» деген образды сөзді 
қолданған.
Кейіпкерлердің  көздерінің  сипатталуы  образды  ашуда  ерекше  рөл 
атқарады. Бальзактың «Евгения Грандесінде» Гранденің Евгенияға қарағаны 
былай берілген: 
– Ты и не знала дяди, чего же ты плачешь? – сказал ей отец, бросая на 
него взгляд голодного тигра, – таким же взглядом он, вероятно смотрел на 
свои груды золота [3, 50]. Гранде қызының Шарльге деген сезімін аңғарып 
қойғандықтан, осындай көзбен қарады. Дүниеқоңыз адам алтындарына күнде 
қараса да, оның көзі аш жолбарыстың көзі секілді боп тұрады.
Ғабит  Мүсіреповтің  «Сөз  жоқ,  соның  іздері»  әңгімесінде  көзге 
байланысты мына бір деталь ұтымды қолданылған: «Үш бұрыштанып келіп 
қадалған жылан көз маңдайымды тесіп кетер ме деп едім, тесе алған жоқ» 
[9, 349]. Осы сөйлемде жазушы маскүнем адамның ішкенде көз пішінінің 
үш бұрыш болып өзгеріп кететінін дәл аңғарған.
Жүсіпбек Аймауытовтың «Ақбілек» романында да ішкен адамдардың 
көздері былай сипатталады: «Қонақтар қызарып-қызып сөйлегенде бірінің 
иығына бірі асылып, көздері кішірейіп, бірін-бірі тізеге салып қап, стақанды 
кейбірі  түсіріп  алып,  шылымдар  да  қалай  болса  солай,  үстелде  жатып 
қалатын  күйге  ұшырады»  [8,  220].  Мұнда  да  ішкен  адамның  көз  пішіні 
өзгеріп, кішірейіп кететіні айтылған. Жалпы, ішкен адамдардың қимылдары 
да басқаша күйге ауысатынын Аймауытов нақты көрсеткен. 
Ғ.  Мүсіреповтің  «Оянған  өлке»  романында  барған  үйінде  көзімен 
жан-жағын тіміскілеп отыратын бір кейіпкердің көздері былай суреттеледі: 
«Көзінің құйрықтарына ақтаған тарыдай бірдемелер жинала береді. Барған 
үйінде  тіміскіленіп  дағды  алған  көзі  олай-бұлай  жүйткіп  қалғанда,  әлгі 
ақталған тарының бір түйірін ала қашқан тышқанға да ұқсап кетеді...» [7, 22].
Осы романнан көзге байланысты тағы бір мысал: «Теңгеліктер жарқырай 
дөңгеленіп барып Ордабайдың алдына құлады. Ордабай оны балағының 
астына тықты, сол теңгеліктермен бірге Сандыбай  көзі де сол балақтың 
астына кіріп барады» [7, 118]. Сандыбай карта ойнаймын деп бір құлынды 
биесін ұтқызады. Оның көздерінің балақтың астына кіріп кетуін осылай 
түсінуге болады. 
Бейімбет  Майлиннің  «Раушан-коммунист»  повесінде  мына  бір 
кейіпкердің көз пішіні де ерекшелігімен назар аудартады: «Кішкене көзі 
сықсиып,  күліп  тұрғанын  да,  кейіп  тұрғанын  да  адам  айыра  алмастық» 
[10,58]. Сирек кездесетін портрет. Мүмкін, басқа жазушы «сықсиған көз» 
деген қолданыспен шектелер ме еді?
Мұхтар Әуезовтің «Қилы заман» повесінде тілмаштардың көздері кең 
мағынада сипатталады: «...өңі жылтыр, қарны томпақ тілмаштар. Соңғыда 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
208
209
маңайына қарайтын екі түрлі көз бар. Бірі – жар төсегін арамдап қойған, 
жүрісі сұйық тоқалдай жағына, жалтаңдай, жорғалай қарайтын жасқаншақ 
көз. Бұл – приставқа, судьяға, жәрмеңке ұлығына қарайтын көзі. Екіншісі 
– сыздана, кесірлене, керги қарайтын, асқақ, мақтаншақ, жемге қадалған 
қомағай көз. Ол – қазаққа, елге қарайтын көзі» [11, 274]. Осы мысалдағы 
«көз» сипаттамаларына тілмаштардың бүткіл болмысын ашып беретін сөздер 
жинақталған.
Әуезовтің «Оқыған азамат» әңгімесінде дүниеқоңыз кейіпкердің біреудің 
байлығына қараған көздері былай берілген: «...қарсыдағы Мақсұттың үйіне 
Жұмағұл қомағайланған көзбен қарай түсті» [11, 36]. Жұмағұлдың ойы – 
Мақсұттың үлкен үйін тезірек иемдену. Дүние табу үшін оқыған азамат екенін 
дәлелдейді, өйткені әке-шешесінің берген тәрбиесі сондай.
Қорыта  айтқанда,  жазушының  кейіпкер  бейнесін  ашудағы,  портрет 
жасаудағы тіл шеберлігіне көптеген мысалдар келтіре беруге болады. Біз 
тек бірер қырын ғана көрсетуге тырыстық. 
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
Дәдебаев, Ж. Қазіргі қазақ әдебиеті. Лекциялар курсы / Ж. Дәдебаев. 
– Алматы : «Қазақ университеті», 2003. – 284 б. – ISBN 9965-12-516-3
История русской литературы ХІХ века. Вторая половина. Учебное 
пособие / под редакцией профессора Скатова Н. Н. – Москва: «Просвещение», 
1987. – 608 с. 
Бальзак, О. Евгения Гранде. Роман / О.Бальзак. – М. : «МОСТЭП и 
К», 1992. – 239 с. – ISBN 5-88536-003-0
Достоевский, Ф. М., Собрание сочинений в 12 томах. Т 6. Идиот. 
Роман / Ф. М. Достоевский. – М. : «Правда», 1982. – 662 с.
Қабдолов, З. Екі тормдық таңдамалы шығармалар. Т 2. Сөз өнері /  
З. Қабдолов. – Алматы : «Жазушы», 1983. – 456 б.
Набоков, В. Машенька. Лужин қорғанысы. Қапас құрсауы. Әңгімелер 
/ В. Набоков. – Астана : «Аударма», 2005. – 407 б. – ISBN 9965-18-135-7
7  Мүсрепов,  Ғ.  Оянған  өлке.  Роман  /  Ғ.  Мүсірепов.  –  Алматы  : 
«Қазмемкөркемәдебиет», 1953. – 502 б.
Аймауытов, Ж. Бес томдық шығармалар жинағы. Т 1. Романдар / 
Ж. Аймауытов. – Алматы : «Ғылым», 1996. – 328 б. – ISBN 5-628-01318-8
Мүсрепов, Ғ. Таңдамалы үш томдық. Т 1. Повестер мен әңгімелер / 
Ғ. Мүсрепов. – Алматы : «Жазушы», 1980. – 541 б.
10 Майлин, Б. Повестер мен әңгімелер / Б. Майлин. – Астана : «Елорда», 
1999. – 364 б. – ISBN 5-7667-6485-5
11 Әуезов, М. Қорғансыздың күні. Әңгімелер, повестер / М.Әуезов. – 
Алматы : «Атамұра», 2002. – 432 б. – ISBN 9965-05-657-9
18.01.16 баспаға түсті.
Р. М. Муталиева
1
, Р. М. Муталиева
2

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   22




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет