Х. Досмұхамедов атындағы Атырау му хабаршысы №4 (35), 2014

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
26 
 
З. Серебряковой, К.Сомова, Тулуза-Лотрека и  Э.Дега, показывают самобытность их 
поисков в интерпретации темы танца. Пристрастие к театральности явно ощущается 
в работах этих художников. «Первое же сильное театральное впечатление Сомова 
связано  с  балетом  –  трехлетним  ребенком  он  увидел  забытый  ныне  исторический 
балет  ―Камарго‖,  представленный  в  тяжелом  ―Лукеизном‖  убранстве,  и  во-
ображение    его  было  поражено  надолго»,  –  свидетельствует  С.Эрнст  [3].  В 
творчестве    четырех    художников  работы  с  балетным  сюжетом  можно  выделить  в 
отдельные, не совсем аналогичные группы. И   у  каждого из них мы можем четко 
увидеть собственную интерпретацию и  художественный взгляд на балет. 
Попытаемся  отыскать  общее  и  особенное  в  образах  танца,  рассматривая 
творчество  этих  мастеров  параллельно.  Сначала  обратимся  к  зарисовкам  русской 
художницы,  графика, одной из первых женщин,  вошедших в  историю  живописи.  
Зинаида  Евгеньевна  Серебрякова    родилась  в  1884,  умерла  в  1967  в  возрасте  82 
лет. Она  родилась в  одной из наиболее прославленных искусством семей Бенуа-
Лансере.  Ее  дед  Николай  Бенуа  был  знаменитым  архитектором,  отец    Евгений 
Лансере  (1848-1886)-известным  скульптором,  а  мать  Екатерина  Николаевна  (1850-
1933),  сестра  Александра  Бенуа,  в  молодости  была  художником-графиком. 
Британский  актер  Питер  Устинов  –  тоже  родственник  Зинаиды  Серебряковой.  
Серебрякова  удивительная  художница,  со  своим  стилем  и  большой 
работоспособностью.  Из  ее  живописных  работ  легко  создают  целые  тематические 
серии – пейзажи, картины с обнаженной натурой, балетная тема, портреты. Балет и 
сцены танцев писали и пишут по сей день многие художники, но каждый это делает 
в  своем  стиле.  Зинаида  Серебрякова не  писала  сцены  балетного  действа,  как это 
характерно для   Э. Дега  или   К. А. Сомова. 
«Я не думала никогда о «стиле» моих 
вещей,  но  думаю,  что  увлеченье  мое  безмерное  великими  мастерами  имело, 
конечно,  влияние  на  меня.»  Серебрякова  З.Е.  Современники  не    понимают    почти 
никогда,  что  настоящее  искусство  не  может  быть  «модным»  или  «не  модным»,  и 
требуют  от  художника  постоянного  «обновления»,  а  по-моему,  художник  должен 
оставаться самим собой! 
[4]. 
            Ее  картины  посвящены  жизни  примерочных  и  балетных  уборных  в 
относительно  спокойные  минуты,  предшествующие  спектаклю,  когда  актрисы 
кордебалета одеваются, гримируются, тихо переговариваясь, или повторяют «па». 
Редко она изображает группы танцовщиц у кулис, ждущих своей очереди выхода на 
сцену.  Ее  волнует  сама  атмосфера  возникновения  праздника,  когда  уходит 
будничность,  а  молоденькие  актрисы  внутренне  и  с  помощью  костюма,  грима 
постепенно  преображаются  в  сценические  образы  лебедей,  снежинок,  сильфид… 
Так  появились  композиции,  посвященные  отдельным  спектаклям  с  участием 
балерин  разных  возрастных  групп:  «В  балетной  уборной  («Большие  балерины». 
Балет Ц. Пуни «Дочь Фараона»)» (1922), «Балетная уборная. Снежинки (Балет П. И. 
Чайковского  «Щелкунчик»)»  (1923),  «Снежинки  (Балет  П.  И.  Чайковского 
«Щелкунчик»)»  (1923),  «В  балетной  уборной  (Балет  П.И.  Чайковского  «Лебединое 
озеро»)» (1924), «Балетная уборная (Балет П. И. Чайковского «Лебединое зеро»). 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
27 
 
  
Рисунок 1 – «Девочки-сильфиды (Балет «Шопениана»)», 1924
 
 
Первая  картина  интересующаяся  нас  в  связи  с  балетным  искусством,  это 
(Рисунок  1)  –«Девочки-сильфиды  (Балет  «Шопениана»)»1924.Итак  –  кусочек    из 
других источников о ее балетных работах «Не известен повод для появления этой 
темы  –  был  ли  это  вначале  чей-либо  заказ  или    увлечение  под  воздействием  
соседей,    завзятых  балетоманов  Д.  Д.  Бушена  и  С.  Р.  Эрнста,  а  также    то,  что 
старшая  из  девочек,  Тата    (Дочь  Зинаиды  Татьяна),  с  зимы  1921  года  начала 
профессионально  заниматься  балетом.  Уже  в  январе  1922  года  Екатерина 
Николаевна  сообщала  сыну:  «Вообще  в  эту  зиму  мы  окунулись  в  балетный  мир. 
Зина  рисует  балерин  раза  три  в  неделю,  кто-нибудь  из  молодых  балерин  ей 
позирует  …  и  два  раза  в  неделю  Зина  ходит  с  альбомом  за  кулисы  зарисовывать 
балетные  типы».  Как  правило,  свои  зарисовки  художница  делала  в  театральных 
уборных в два дня балетных спектаклей в Академическом театре оперы и балета, а 
затем в мастерской работала над композициями, часто на себе проверяя позы своих 
героинь.» 
Знаменитый  и  самый  дорогой  из  российских  художников  Константин 
Андреевич Сомов (1869  –  1939)  родился   в семье  историка искусства и художника 
Андрея  Ивановича  Сомова,  который  до  конца  своей  жизни  служил  старшим 
хранителем  Эрмитажа. Очень  быстро,  впитав  в  себя  новые  веяния  европейской 
живописи,  Константин  Сомов  стал  вектором  того  направления  в  русском 
изобразительном  искусстве,  которое  задал  открытый  Дягилевым,  Философовым, 
Бакстом и, собственно, самим Сомовым журнал «Мир искусства». И   на протяжении 
всей своей жизни создает собственный, особый мир, где среди парадных портретов, 
архитектурных композиций, мира рококо, костюмированных балов,  нашлось место 
в его творчестве и балетным композициям, которые бесспорно,  как и тогда, так и 
сейчас  вызывают  огромный  интерес  не  просто  у  коллекционеров,  но  и  просто 
больших любителей высокого искусства (Рисунок 2).  

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
28 
 
 
 
Рисунок 2 - «Русский балет», 1930 
 
Бенуа вообще называл Сомова «создателем идиллического стиля минувшей 
жизни».  К.Сомова  «Репетиция  балерины»(1909,  ГРМ),  «Танцовщица  А.Павлова  в 
балете  ―Арлекинада‖»  (1909,  ГРМ),  «Танцовщица.  Набросок  для  костюма  А. 
Павловой» (ГРМ) и др., которые по своему характеру перекликаются с набросками  
французского  художника  Ж.Фрагонара,  хотя  и  несут  в  себе  индивидуальные 
художественные  задачи.  У  Сомова  –  графические  рисунки,  театрализованные 
мотивы с явными элементами пластических категорий танца и станковые картины с 
изображением  «Русского  балета».  Жест  у  Сомова  раскрывает  самые  потаенные 
глубины,  вызывает  сокровенные  мысли.  Действие  на  картинах  Сомова  нельзя 
выразить словами – в этом состоит их аналогия с балетом. Примером тому являются 
работы  «Маскарадная  сцена.  Набросок  композиции»,  «Амур  и  дама  в  маске», 
«Маскарад»  (1914),  «Маркиза  и  Амур»,  «Дама  и  музицирующий  кавалер»  (1896), 
«Дама,  кавалер  и  Амур»  (все  –ГМИИ),  «Арлекин  и  Дама.  Вариант  композиции» 
(1912,  ГРМ),  «Арлекин  и  Дама»  (1912,  ГТГ),  «Язычок  Коломбины»  (1913,  ГРМ), 
«Пьеро  и  Дама»  (1910,  ОХМ),  «Маскарад»  (НОКГ),  «Фейерверк»  (1912,  музей-
квартира  И.  Бродского)  и  др.  В  самих  этих  картинах,  отличающихся  слайдовой 
цветностью, властвует стихия театрального диалога, отражающая  внутренний ритм 
окружающей жизни.   
Розовые,  желтые,  голубые,  зеленые… в  такой  цветовой  гамме  видел 
балерин  знаменитый  французский  художник  Эдгар-Жермен-Илер  Де  Га  (Edgar 
Degas)  или  просто  Эдгар  Дега.  Однако  он  крайне  редко  изображал  балерин, 
танцующих  на  сцене,   его  мир  был  за  кулисами  танцкласса  и  на  балетных 
репетициях. 
 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
29 
 
 
Рисунок  3 - «Голубые танцовщицы», 1898 
 
Дега  можно  назвать  летописцем  танца,  летописцетого,  каким  трудом 
создается то, что потом так  восхищает нас на сцене театра. (Рисунок 3)- «Голубые 
танцовщицы»  считаются  настоящим  шедевром,  они  также  принадлежат  к  тому 
периоду  творчества  Дега,  когда  он  изображал  полуобнаженные  фигуры  балерин, 
освещенные резким светом. На этой картине показан уже закончившийся спектакль, 
окончание театрального действа. Луч театрального прожектора на миг выхватывает 
из темноты фигуры балерин, свет  оживляет  рисунок, заставляя фигуры двигаться. 
Примечательно,  что  Дега  не  окрашивает  воздух  светом,  все  действо  у  него 
заключено  в  особую  среду  театральной  сцены.  Эдгар  Дега  рисовал  танцовщиц  и 
балерин  почти  всю  свою  жизнь,  поэтому  до  сих  пор  на  аукционах  живописи 
продолжают появляться его неизвестные работы, которые пользуются неизменным 
спросом.  В  России  работы  Дега  можно  увидеть  в Музее  изящных  искусств  имени 
Пушкина  и  в  Эрмитаже.  Очень  интересный  художник  и  до  конца  еще 
неразгаданный.  Эдгар  Дега  родился  19  июня  1834  года  в  Париже,  в  дворянской 
семье. 
После 
окончания 
общеобразовательной 
школы занялся 
изучением юриспруденции, но знакомство с художником Энгром внесло коррективы 
в его планы и он   решил стать живописцем. Театр появляется  в жизни Дега   1867 
году, когда он сближается с музыкантом Дезире Диго, а затем знакомится с рядом 
других  артистов  Оперы.  Наблюдения,  сделанные  им  на  спектаклях,  репетициях,  в 
артистических  уборных,  фойе,  легли  в  основу  многих  картин  и  зарисовок.   Дега 
великолепно  знал  балетные   все  «па»  –  он  изучал  их очень  старательно, 
зарисовывал  и  потом  делал  уже  свои  более  серьезные  картины.  В  конце  жизни 
художник  ослеп,  но  тему  танца  и  балета  продолжил  уже  в  скульптуре…
Пастель, 
уголь  у Дега ―живут‖ и подчиняются таким извилинам воли, таким прихотям вкуса 
(чудесной  прихотью  наполнено  все  искусство  Дега)  какие  не  смогут  определить  и 
самые хитроумные анализы. Разглядывать рисунки  Дега — это одно из величайших 
наслаждений, это одно из самых чудесных приобщений к красоте
 [5]. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
30 
 
При  близости  Дега  и  Серебряковой,  с  их  влюбленностью  в  форму,  мотив 
«голубых  танцовщиц»  дает  возможность  почувствовать  различие  двух  мастеров. 
Французского  импрессиониста  прежде  всего  волнует  красота  форм  человеческих 
тел и их пластическое взаимодействие в танце («Голубые танцовщицы», ок. 1899), 
а  русскую  художницу  из  рода  Бенуа  –  сама-  насыщенная,  суггестивная  атмосфера 
театрального  спектакля  («Голубые  балерины»,  1922).  Серебрякова  мастерски 
извлекает  все  возможности  из  любимых  масляных  красок  и  пастели.  Последняя 
позволяет  ей  «разыгрывать»  тонкие  цветовые  гармонии,  передавать  «сгущенный» 
воздух театра – «Снежинки (Балет П. И. Чайковского «Щелкунчик», 1923). 
 
 
Рисунок  4 - «Балетная сцена», 1886 
 
Первые  поиски  балетного  образа  у  Тулуза  –Лотрека  относятся  к  1885  г., 
когда  на  выставках  появилась  картина  «Театр  оперы  и  балета».    Французский 
живописец и график Анри Тулуз-Лотрек родился в 1864, умер в 1901 в возрасте 36 
лет. Он родился в древнем аристократическом роду, в силу врожденной болезни он 
рос  слабым,  физически  неполноценным,  вырос  калекой  и  карликом.  Что,  с  одной 
стороны, вкупе с необходимостью много быть на свежем воздухе и наклонностью к 
рисованию,  подталкивало  его  к  проведению  времени  за  изображением 
окружающего  мира,  а,  с  другой  стороны,  существенно  повлияло  на  «попадание  в 
сети» борделей и прочих вечерне-ночных злачных заведений Парижа. 
Сам  Анри  написал  однажды: 
«Не  думаю,  что  я  когда-либо  занялся 
живописью,  если  бы  мои  ноги  были  длиннее».  Возможно  все  из-за  тех  же  ног 
излюбленной темой его детства были лошади, а одной из важных тем молодости  – 
разгульные  танцы  –  то  есть  именно  то,  что  было  для  него  всегда  недоступно. 
Невозможность  жить,  как  все,  повлияло  и  на  его  манеру  изображать 
действительность,  на  эмоции,  к  которым  подталкивает  он  нас  в  своих  картинах: 
яркость  красок  сочетается  с  уродством,  гармония  линий  и  света  –  с  гротеском  и 
иронией
 [6]. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
31 
 
 
Рисунок  5 – «Балет папаши Хризантемы», 1892 
 
Первая картина, интересующая нас в связи с искусством танца, это (Рисунок  
4) – «Балетная сцена»1886 г. Тулуз-Лотрек  был поклонником  Дега, что отчетливо 
подтверждается  этой  картиной.  Лотрек  подражает  здесь  манере  Дега  изображать 
танцовщиц и сценическое действо. Он был завсегдатаем  злачных развлекательных 
кабаре,  водевилей,  но  не  балетного  театра  или  школы,  поэтому  он  значительно 
опирается  на  впечатления  Дега
. 
«Балет  папаши  Хризантемы»  (Рисунок  5),    был 
оригинальным  номером  в  «Новом  цирке».  Арена  была  заполнена  водой  для 
имитации озера, там двигались танцовщицы в прозрачных одеждах. Номер  возник 
под  воздействием  моды  на  японский  стиль  и  на  танцы  Лой  Фюллер  (идейная 
последовательница  танцев  Айседоры  Дункан).  А  на  картине  нам  как  раз  и 
представлена  такая  одежда  с  развевающимися  фалдами,  создающие  ощущение 
полета.  Самые  интересная  часть  костюма  –  огромные  рукава-паруса, 
разлетающиеся, как волшебные крылья. 
Хореография  –  это  один  из  немногих  видов  искусства,  где  исполнителю  
великолепных  «па»,  представляется    возможность,      одновременно  передать 
зрителю и  «сопереживание и сотворчество». Понимая  это, художник стимулирует 
зрительскую  активность  посредством  своего  технического    и  исполнительского 
мастерства,  намечая лишь основные контуры  психологического состояния героев с 
помощью  различной    динамики  линий  и  штриха,    полагаясь  в  основном  на  
воображение зрителя. 
 
ВЫВОДЫ 
 
Итак,    в    творчестве  З.Серебряковой,    К.Сомова,  Тулуза-Лотрека    и  Э.Дега  
проявился особый интерес к ассоциативно воспринимаемому миру танца, самой его 
сути,  энергии,  эстетическому  и    даже  философскому  его  осмыслению.  Так,  
достаточно бывает слегка изменить угол  зрения,  чтобы вызвать столь характерный 
для  ретроспективного  стиля  рубежа  XIX  –  XX  вв.  «сдвиг  реальности». 
Перевоплощение  в  руках  мастера,  виртуозно  передающий  «па»  посредством  игры 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
32 
 
линий  и  красок,  трансформация,    происходящая  с  балетным  образом  во  времени, 
очень    интересна  и  показательна.  Она  наглядно  демонстрирует,  как  изменяется 
самочеловеческое    восприятие.    Никогда    прежде  тема  танца  не  обладала  столь 
магнитически-проникающей  способностью  «рентгеновского  просвечивания»  эпохи, 
столь  выразительным  языком,  позволявшим  живописи    открыть    прямой  доступ  к 
постижению законов искусства и бытия; зримо представить действие этих законов 
через  изображение,  психологию,  мироощущение.  Отстранение  во  времени  давало 
творческому методу художников  необходимую дистанцию, с которой  можно было 
судить  о  современности  через  метафору,  символ,  ассоциацию,  иносказание.       
Привычная    действительность  была  отодвинута    от    глаз  и  увидена  издалека,  с 
внушительного  расстояния,  с    неожиданной  стороны.  Художники  стремились  к 
переосмыслению,  реконструированию,  воссозданию  прошедших    эпох  в    их 
собственных,  осязаемых,    видимых  образах,  у  них  был  свой  путь  в  мир  театра,  и,  
конечно, это был  путь поэтов и мечтателей. 
 
Список литературы 
1 Портнова  Т.В.   Образы  балета  в  русском  изобразительном  искусстве  конца  XIX  – 
начала XX века: Автореф. Дис… канд. Искуст. Наук. –Москва, 2004.-10 с. 
2  Портнова  Т.В.  Танец    К.Сомова    и    С.Судейкина    в  художествнно-образной 
природе  ретроспективизма    (общее  и  особенное):    матер.  междунар. 
конф.,Лутраки,Греция-Москва, 2011 – С.67-72. 
3Эрнст С.Р.,  СомовК.А. Санкт-Петербург,Общ. Св. Евгении, 1918. -116 с. 
4  Серебрякова  З.Е.    Биография.      История  жизни  великих  людей.  [Электрон. 
Ресурс].-2009.  http://www.artscroll.ru/page.php://   (дата обращения: 26.031.2015).  
5  Бенуа  А.Н.  Мир  балета  Эдгар  Дега».-  Выставка  Дега.  [Электрон.  Ресурс].-
http://www.liveinternet.ru/users/4468278/post200691564/ 
- 
(дата 
обращения:  
22.01.2015). 
6  Перрюшо  А.  Жизнь  Тулуз-Лотрека.  Перевод  с  французского,  Москва  «Радуга», 
1991. –32 с. 
 
Тҥйіндеме 
Серебрякова,  К.Сомова,  Тулуз-Лтрек  және  С.Э.Деганың  әр  түрлі  мысалдағы 
шығармаларында    балет  пен    кескіндеме    байланыс  түрлері  рухани  психолгиялық, 
эстетикалық  ассоциативтік  және  визуалдық  қырынан  айқындалып  кӛрсетілген. 
Шетелдік  және  және  отандык  жеке  мұражай  жинақтарында    сақталған  материал 
пайдаланылған. 
 
Summary 
Different  forms  of  ballet  and  art  correlations  reflected  in  spiritual  and 
psychological, aesthetic, associational and visual verges, are analyzed on the samples of 
paintings  by  Z.Serebryakova,  K.Somov,  Taulouse-Latrec  and  E.Dega.  Some  unique 
materials  from  foreign,  local  and  private  Russian  museums  and  private  collections  has 
been used. 
 
Дата приема  18.10.2014 г 
 
 
 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
33 
 
ӘОЖ 82-32 
Қ.Ӛ.Жҥсіп
1
, Г.Б.Исмурзина
2
  
1
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
Қазақстан Республикасы, 060011, Атырау қ., Студенттік даңғылы, 212 
2
«Ӛрлеу» БАҰО» Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін  
арттыру институтының филиалы 
gulnar_ismurzina65@mail.ru 
 
ЖАҚАНОВТЫҢ ӘҢГІМЕЛЕРІ 
 
Аңдатпа 
         Бұл  мақалада  І.Жақанов  әңгімелерінен  «Махаббат  вальсі»  атты  шығармасы 
туралы  талданады.  Қаламгердің  әңгімені  жазу  таланты,  ән,  музыка  тағдырына 
байланысты  кӛтерген  ӛзекті  мәселелері  әңгіме  болады.  Шынайы  талантқа  тағзым 
жасай отырып, шығарма ӛз оқырманын рухани биікке кӛтереді. 
Негізгі  сӛздер: 
Ілия  Жақанов,  әңгіме,  новелла,  музыка  ӛнері,  кейіпкер,  жазушы, 
композитор 
 
Ілия  Жақановтың  новеллалары  «Жазушы»  баспасынан  1983  жылы  жарық 
кӛрген  «Махаббат  вальсі»  атты  повестер  мен  новеллалар  жинағында 
жарияланыпты.  Бұл  жинақтағы  «Қош  бол,  вальс»,  «Қайта  оралған  ән»  атты  екі 
повесінен  басқа,  «Махаббат  вальсі»,  «Жас  қазақ»,  «Екі  жирен»,  «Ӛзгеге  кӛңілім 
тоярсың»,  «Қазақ  вальсі»,  «Мәдидің  әні»,  «Смет»,  «Кертолғау»,  «Қобыз», 
«Шулайды  шудың  қамысы»,  «Опера  осылай  туған»,  «Кӛзімнің  қарасы», 
«Ақылбайдың әні» атты 13 новелласы енген.  
Ӛздерінің аттарынан кӛрініп отырғандай, бәрі музыка ӛнерімен байланысты. 
Барлығында  да  халық  әндеріне  немесе  осы  заманда  туған  әндерге  байланысты. 
Әдебиет  және  ӛнер  адамдарының  бұл  ӛнер  саласына  деген  құштарлығы,  ерекше 
құрметі,  шын  беріле  атқарған  жұмыстары  баяндалады.  Әннің  тағдыры,  оның  адам 
ӛміріндегі  алатын  орны,  әр  дүниеге  келген  туындының  әншілердің  орындауындағы 
ғажап  шеберлігі  және  әр  әншінің  ән  орындаудағы  ерекшелігі,  ӛзіндік  қолтаңбасы 
кӛрсетіледі.  Сонымен  әр  музыкалық  туындыны    дүниеге  келтірудегі  қиындықтары 
сӛз болады.Ӛнерімен бірге әр новеллада кейіпкерлердің бейнелері анықталады.  
 «Әдебиеттегі терминдер сӛздігінде»  новелла туралы былай деген:  
«Новелла  (итал.novella)  –  кӛлемі  жағынан  әңгімеге  теңдес  прозалық 
шығарма,  кейде,  ӛлеңмен  жазылады.  Новелланың  әңгімеден  айырмасы  –  онда 
әдеттегіден  тыс,  ӛзгеше  жағдай,  ғажайып  оқиға  баяндалады.  Оқиға  желісі  таң 
қаларлықтай қызықты етіп ӛріледі және тосын,  күтпеген жерден аяқталады. Батыс 
әдебиетінде  Дж.  Бокаччо,  П.  Мериме,  Г.  Мопассан,  орыс  әдебиетінде  Гоголь,  А. 
Чехов  новеллалары  –  осы  жанрдағы  үздік  туындылар
. 
Қазақ  әдебиетінде  новелла 
жазу  дәстүрі  С.  Ерубаевтан  басталады.»  (Әдебиеттану  терминдер  сӛздігі,  Алматы: 
Ана тілі, 1998, 242-243бб.) 
Ал ғалым З. Қабдолов новелла туралы былай дейді: «Біз новелланы эпостың 
шағын түріндегі даму сырларын қатерге алғандықтан ғана атап отырмыз. Әйтпесе, 
новелла  біздің  дәуірімізде  кӛркем  әңгімемен  ұласып,  екеуінің  ара  жіктері  жойылып 
бара  жатыр.  Әдебиет  білімпаздарының  бірқатары  тіпті  бұл  екеуінің  бір  –  бірінен 
айыра  қарауға  қарсы,  екеуін  бір  нәрсе  деп  түсіндіреді...  Айтса-  айтпаса  да  әңгіме 
новелладан  кейінірек  туған  ұғым  болғанмен  екеуінің  табиғаты  бір  екені  даусыз» 
(Қабдолов З. Сӛз ӛнері, Алматы: Санат, 2002, 304б.). Осы айтылғанға қарап біз бұл 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
34 
 
новеллаларды әңгімелер деп те қарастыра береміз. Сол новелла – әңгімелердің бірі 
«Махаббат  вальсі».  Бұл  шығарма  халықтың  сүйікті  әніне  арналған.  Той  – 
томалақтарда айтып, сахнадан кӛңіл шалқытып тыңдайтын  ән туралы әркім жанын 
жылытар күймен шертеді. Сондай әннің бірі – «Махаббат вальсі». Бұл – композитор 
Бекен Жамақаевтың әні.  
Таң атқанда гүл бағын суарамын, 
Күнде ертемен ӛзеннен су аламын. 
Алтын сәуле кӛремін сол бір шақта, 
Сенің нұрың болар деп қуанамын. 
 
Жаным деп маған үн қатқан, 
Жүрекпен сүйіп ұнатқан. 
Бақытым менің, 
Таппаспын теңін –  
Махаббат гүл атқан. 
Ақын  Нұтфолла  Шәкеновтің  сӛзі  мен  әннің  сазы  үндестік  тапқандай. 
Осындай  халықтың  сүйікті  әніне  айналған  «Махаббат  вальсі»  хақында  жазған  Ілия 
Жақановтың  осы  ән  аттас  «Махаббат  вальсі»  хикаясын  әр  оқырман  сүйсіне 
оқитындығы сӛзсіз.  
Жазушы бұл кӛркем жазбасын «новелла» деп атапты. 
Новелла ән туралы ғана емес, композитор тағдыры жайлы мәселе қозғаған. 
Мұнда  басты  кейіпкер  композитор  Бекен  Жамақаев.  Ӛнерпаз  жігіт  шығарған  әнінің 
тағдырын,  сол  әнді  халық  арасына  кең  таратуды ойлап,  сонау  Семейден  Алматыға 
келіп, атақты адамдармен кездескен сәттері ӛте тартымды бейнеленген. Алғаш рет 
ӛзі  туралы  радиодан  радиоочерк  оқыған  қазақтың  марғасқа  дикторы  Әнуарбек 
Байжанбаевқа  жолығып,  ӛзінің  жүректен  шыққан  рахметін  айтуға  келеді.  Осы 
жерден ӛзі тұңғыш рет кӛрген Бекен мен Әнуарбек те ӛте жақындасып кетеді. Бұл – 
таланттардың  бір-  біріне  ынтықтаса  табысып  сырласа  пікірлескендері  кӛптеген 
әсерлі  диалогтармен  кӛрсетілген.  Осы  кездесулерден  Әнуарбектің  де  қандай  адам 
екендігі, оның жарқын бейнесі ашылады.  
Бекенмен  бірге  еріп  келген  Мәдениет  деген  жігіт  Бекен  туралы  мынадай 
толғамды пікір айтады:  
«Бекенде  әдемі  әндер  кӛп.  Бұл  ӛзі  сондай  ұялшақ  жан,  ұяң.  Бірақ  мына 
баянды  лыпылдатып  тартқанда,  менің,  нанасыз  ба,  тілім  байланып,  үнім  шықпай 
қалады. Адам жанының ажары, кӛркі ғой ән. Оның парқына жете бермейміз кейде.» 
Мәдениет  осылайша  Бекен  туралы  бірер  ғана  детальмен  оның 
таланттылығынан  хабар  беріп  тастаса,  Әнуарбекпен  әңгіме  үстінде  Бекеннің  ӛзінің 
сӛзінен оның композиторлық фантазиясының бай екенін байқап қаласыз.  
Бұл  әңгімеде  үш  тұлға  айқын  кӛрінеді.  Әңгіменің  басынан  аяғына  дейін 
оқырман  жүрегін  баурап,  ӛзінің  адамгершілік,  қарапайымдылық  бейнесімен  кӛрініс 
тапқан  адам  –  Әнуарбек.  Бұл  –  қазақтың  сӛз  ӛнерінде  ерекше  орны  бар  тарихи 
тұлға.  Қазақ  радиосының  дикторы.  Халықтың  сүйіспеншілігіне  бӛленген  ӛнер  иесі. 
Бекенмен  тұңғыш  рет  танысып,  оның  талантты  композитор  екенін,  асқан  ӛнер 
адамының  ӛсіп  келе  жатқандығын  байқаған  ол  Бекенді  халыққа  таныстыра  түсу 
жолында қызмет етеді. Кӛптен ӛзінің демалып кететін орны «Просвещене» демалыс 
үйінің  директорымен  таныстығын  пайдаланып,  кеш  ұйымдастырады.  «Елімізде 
осындай композитор бар» - деп халыққа жариялайды. Оның «Махаббат вальсі» әнін 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
35 
 
Латиф  Хамидиге  де  апарып  нотасын  берсе,  ал  Латиф  оны  Роза  Бағланованың 
орындауында таспаға жаздырып, елге таратады. 
Әнуарбектің  адамгершілік  қамқорлығы  Бекен  сырқаттанып  жүргенін 
білгеннен кейін тіпті арта түседі.  
«Бекенжан, келіп қапсың. Демалатын уақытың болса ұялмай айт, бұл ӛзі бір 
тыныш,  жайлы  жер.  Осында  жиырма  жылдан  бері  демалам.  Жазда  ешқайда 
бармаймын да. Алатаудың мынау кӛк тіреген, саф ауа, кӛк майса, салқын самал. Ең 
болмаса  екі  апта  тынықшы.  Демалыс  үйінің  басшыларымен  келісейік. 
Денсаулығыңды  түзеуге  де  қолайлы.  Жат  та  демал.  Әніңді  шығар.  Кӛңілің 
кӛтеріледі. Қасымда боласың.»  
Міне,  достыққа  дегенде  дарқан  кӛңілмен  кірісетін  Әнуарбек  осындай  сӛз 
айтады. Оның сӛздерінен әсем жылылық есіп тұр.  
Әңгімедегі екінші кейіпкер – Мұхтар Әуезов. Жас кезінен Абайдың әндерімен 
бӛленіп ӛскен Мұхтар музыканы ерекше бағалайтындығы кӛрінеді.  
Халық  әндерін  де,  композиторлардың  әндерін  де  үлкен  сүйіспеншілікпен 
рахаттана  тыңдай  білетін  Мұхтар  жаңадан  шыққан  сәтті  әндерге  де,  талантты  жас 
композиторларға да мән беріп жүретіндігі осы әңгімеде ерекше кӛрінген.  
Ол  Бекен  Жамақаевтың  Алматыда  жатқан  жерін  біліп,  әдейі  ӛз  аяғымен 
барып,  кездесуді  сұрап  хат  тастап  кетуі  дегенді  қалай  бағаласақ  екен?  Бұл  – 
таланттардың алдында табынып жүретіндігі ұлы Мұхтардың айрықша мінезі болғаны 
ғой.  Бұл  болған  факт.  І.  Жақанов  әңгімені  Әнуарбекке  де,  Мұхтарға  байланысты 
детальдарды келтіре отырып жазуды жазушының ерекше таланттылығын білдіретіні 
хақ.  
Осы айтқандарымызды дәлелдеу үшін әңгімедегі Мұхтардың аузынан Бекенді 
бағалауына  байланысты  шыққан  сӛздеріне  назар  аудартып,  үзінді  келтіруді  жӛн 
кӛрдік.  Бекеннің  түр  –  тұрпатына,  жүдеулігіне  ерекше  назар  аудара  отырып 
айтылған диалогтан бастайық. 
«- Денсаулығың қалай, Бекен?» - деді Мұхтар. 
- 
Жақсымын ... Жақсымын, аға, - деді ол жұлып алғандай. 
- 
Әнді кӛп шығардың ба? 
- 
Жоқ, аз әлі ... 
Осы  диалогтан  кейін  Бекеннің  ӛзіне  қарата  айтқан  сӛзінің  терең  мәнділігі 
композиторға берілген бағадай. 
 
«Сенің  әндеріңді  тыңдап  жүрмін.  Әндерің  жақсы,  Бекен.  Ӛзге  –  ӛзгені 
неғылайын, сені бір ғана «Махаббат вальсі» үшін сыйлауға болады.» 
 
«Осындай  тамаша  бір  вальспен-ақ  елге  сүйікті  болуға  әбден  болады  екен, 
Валя!» 
 
Ал  енді  әйелі  Валентина  Николаевнаның  мына  бір  сӛзі  Мұхтардың  ойын 
толықтырғандай: 
 
«Ӛте  әсем  вальс!  Мұхтар  Омарханович  бұл  вальсті  жазудан  шаршағанда 
тыңдайды да, сонан соң Ленинградта оқыған кезін айтып, жастық шағын еске алып, 
рахаттанып  отырады.  Біз  мұны  осы  жақында  ғана  радиодан  концерт  беріліп 
жатқанда жазып алдық. Ӛте әсем вальс!» 
 
Әңгімедегі Бекеннің ӛзінің сырқаттылығын айтқан әңгімесі Мұхтарды ерекше 
тебірентіп  жібергендігі  сондай-  коспозиторға  деген  аяушылығы  жазушының  жан 
жүрегін қозғағандай болғандығы байқалды. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
36 
 
 
Мұхтардың  Бекенге  емделуге  кӛмекке  келуге  дайын  екенін  айтып, 
жанашырлық  білдіруі  –  оның  қамқорлық  қолын  созуға  ұмтылған  адамгершілігі  
екендігі белгілі.  
          «Бекен шырағым, емдетейін мен сені» Мұхтардың сӛзі Бекенге күш  – қайрат 
бергендей болды.  
Жазушымен  кездесіп,  тіл  қағысқан  азғана  эпизодтың  ӛзінен  жазушының 
бүкіл тұлғалық болмысы, ішкі дүниесінен хабар береді. Осындай детальды қолдануы 
Ілияның  шеберлігі дер едік.  
            Әңгіменің  басты  кейіпкері  –  Бекен  Жамақаев.  Жазушы  композитордың 
болмысын  ӛте  терең  білетіндігін  Бекеннің  сӛзі,  іс  –  әрекеттерін  суреттеу  арқылы 
соншама  нанымды  да  сенімді  етіп  суреттеген.  Ол  ӛзінің  бойынан  оның  талантын 
бағалаған  адамға  ерекше  құлай  берілетіндігін  Әнуарбекті  іздеп  келіп  танысуынан 
байқатады. Радиодан Байжанбаев оқып, ӛзі туралы берген хабарға сүйсінген Бекен 
әр  сӛзді  оқу  мәнерінен,  әр  сӛзді  жүрегімен  шығарғандай  етіп  халыққа  ұсынған 
Әнуарбектің  шеберлігіне  әрі  тәнті  болады,  әрі  ӛзі  туралы  берген  хабарға  ризалық 
білдіреді.  Бұл  –  талантты  таланттың  алыстан  байқап,  кӛкірек  үндестігін  табуы  деп 
білеміз.  
 
Жазушы  Бекен  жайлы  мынадай  мінездеме  береді:  «Бекеннің  жібектей 
сызылған  инабаттылығы,  ғажайып  бір  жылылығымен  баурап  бара  жатқан  ұяң  үні 
Әнуарбекті  тырп  еткізбеді.  Кісі  кӛңілін  қалдырмайтын  қарапайым,  кішіпейіл, 
аңқылдақ жан кӛп ойланбады. Әнін тыңдағысы келді». 
 
Міне, екі ӛнерпаздың бір – бірімен үндестігін осыдан-ақ біле беруге болады.  
 
Жазушы Бекеннің композиторлық фантазиясын да кӛзден таса етпеген. Егер 
осындай  толқыған  қиял  болмаса,  ән  де  тууы  екіталай  екендігіне  оқырманды 
сендіргендей.  Бекеннің  Әнуарбекке  айтқан  әңгімесінен  асқан  ӛнерпаздық  дарынын 
мынадай монологтарынан байқаймыз.  
 
«Ақ  Ертісті  кӛрген  шығарсыз.  Кӛрдіңіз  ғой.  Оның  сұлулығын  ӛзімнен  артық 
кім біледі деп ойлаймын кейде. Толқып жатады ол. Толқыны –ай шіркіннің! Сол кӛк 
толқынмен  қауышып,  араласып,  шалқып  кететін  кезім  кӛп.  Кейде  толқын  үстінде 
қанат  біткендей  жеп-  жеңіл  тербеліп  жүрем.  Сонда  маған  Күн  де,  Ай  да,  бәрі  де 
...бәрі  жақын.  Бәріне  созсам  қолым  жететін  сияқты.  Бәрі  менің  алақанымда 
тұрғандай.  Бұл  пенде  бақыт  деген  бас  қатырып,  сол  үшін  тауқымет  кӛтереді.  Сол 
бақыттың  маған  толассыз  ағылған  Ертістің  суындай  шексіз  дүние  боп  кӛрінетіндігі 
бар.» 
 
Екінші  бір  монологі  де  нағыз  шығармашылық  адамның  табиғатын  аша 
түскендей. 
 
«Ертістің  қадір  –  қасиетіне  не  тең  келсін,  шіркін!  Ертістің  алтын  шашақты 
таңдарын айтыңыз, таңдарын! Кӛгілдір тоғайы боз мұнарға бӛгіп, жылға- жылғадан 
күмістей  жылтылдап,  шолпыдай  сылдырап  мың  сан  бұлақтары  ағады;  бұлбұлдары 
сайрайды; тіршілік таң нұрына балқып, исініп тұрады. Сонда мен ӛзімді сол жаннат 
дүниесінің  еркесіндей  сезінем.  Мені  еркімнен  тыс  бір  нәрсе  еліктіріп,  желпінтіп 
әкетеді.  Мен  сонда  Генриттасының  сұлулығына  шаттанған  Иоган  Штраус  бола 
қалам.  Оның  «Кӛгілдір  Дунайы»  маған  Кӛгілдір  Ертістей  кӛрініп,  кӛк  толқынмен 
жарысып,  шарқ  ұра  шалқып,  тасып  кетемін.  Штраус  кӛгілдір  Дунай  бойында 
Генриттасымен биледі; мен де бір аяулы жан бар еді. Аяулы жан! Менде де Ақ Ертіс 
бар еді. Ақ Ертіс!» 
 
Қаламгердің  бай  да  ӛнерлі  тілі  шығармашылық  адамның  шалқыма  кӛңілін 
дәл  баяндаған.  Иә,  солай.  Себебі  Илья  Жақановтың  ӛзі  де  ғажайып  композитор. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
37 
 
Композитордың  жан  дүниесін  ақтара  суреттеуі  осындай  болса  керек.  Керемет 
сазгерлік шабытты жазушылық тілмен қалай бейнелегені де тәнті етеді.  
 
Композитордың бұл толғаныстарын беруде жазушы Бекен сияқты жас талант 
иесінің образын сомдау үшін қолданғандығы сӛзсіз.  
 
Бекеннің  образын  аша  түсетіндей  эпизод  ұлы  Мұхтармен  кездесуінде 
кӛрінеді.  Ол  ұлының  алдында  бас  ие  құрметтейтіндей  мінезімен  де  кӛрінеді.  Бұл 
кездесуде сӛйлеген сӛздерінде ұлы адамның алдында жағымпазданудың еш белгісі 
жоқ. Қайта оған деген құрметтен және ұлы адамның ӛзін құрметтеуінен қысылса да, 
қанағаттанғандығын байқаймыз.  
 
Мұхтардың  «Вальсті  қалай  шығардың?»  деген  сұрағына  үлкен  толғаныспен 
жауап беруі – нағыз шынайы таланттың табиғатын кӛрсететіндей. 
 
«Абай  мен  Тоғжанның  махаббатындай  махаббат  бар  еді  менде  де.  Бірақ 
маған да оның қызығын кӛруге жазбады. Бұған ешкім де кінәлі емес, ӛзім кінәлімін. 
Ол  мені  сүюмен  ӛтеді,  мен  де  солай,  гүлдей  үлбіреген  шағына  қиянат  жасағым 
келмеді. Мен ӛз бақытымнан ӛзім қаштым. Мен сияқты тесік ӛкпемен қор болмауын 
кӛздедім.  Кейде  махаббатты  ақыл  жеңеді  екен.  Мұхтар  аға,  енді  сол  алтын 
күндерімнің белгісі боп «Махаббат вальсі» ғана қалды». 
 
Бекеннің  осы  бір  толғанысы  оның  адамдық  бейнесін  аша  түскен. 
Ӛзімшілдіктен аулақ болып, ӛзгенің тағдырын ойлаған парасаттылығына қызығасыз.  
 
Алайда оның ұлылармен кездесулері оның қанатына жігер беріп, оптимистік, 
ӛмірге құштарлық сезімі жарқырайды. Бекен әңгіменің соңында мынадай ойын іштей 
қайталағанынан  оның ӛмір сүруге құмарлығы  кӛрінеді: «Менің ӛмірім ұзақ екен!». 
Ынтық кӛңілі, алып – ұшқан сезім оның сырқатын ұмыттырып жібергендей.  
 
Ӛмірде,  мәдениет  тарихында  құрметпен  аталатын,  ӛзінің  артына  «Ертіс 
вальсі», «Махаббат вальсі», «Сен ғана» сияқты классикалық әндер қалдырған Бекен 
Жамақаев  туралы  Ілия  Жақановтың  әңгімесінің  терең  идеялық  мәні  жаныңды 
жадыратады. Автор жас композитордың талантын үлгі етеді. Жаңа ғана бой кӛтеріп 
келе жатқан шығармашылық адамдарына деген қамқорлықтың пайдасы зор екенін, 
адамдардың  жылы  сӛзінің  ӛзі  олардың  болашағына  жол  ашып,  шабыт  құмарын 
кемелдендіретінін айтады.  
 
Ілия Жақановтың әңгімелерінің бірқатары осы «Махаббат вальсінен» бастап 
жазушы Мұхтар  Әуезовтің ӛнерге араласуын бейнелейтінін кӛреміз. Келесі  «Ӛзгеге 
кӛңілім  тоярсың»,  «Опера  осылай  туған»,  «Кӛзімнің  қарасы»,  «Ақылбайдың  әні» 
деген әңгімелер Мұхтардың ӛнерге деген кӛзқарасы, ән дүниесін бағалай білетіндігі, 
жалпы  музыканы  жанындай  сүйетіндігі  бейнеленген.  Бұл  әңгімелердің  жазылуында 
Ілияның  Мұхтар  туралы  кӛп  білетіндігін,  ӛзі  музыкант,  онымен  қоймай, 
республикалық  радионың  музыка  редакциясын  басқарғандықтан,  ән,  музыка 
тағдырына  байланысты  жайлар  оның  кӛзінен  таса  болмаған.  Тіпті  бірге  араласып 
жүргендігінің белгісі деп білеміз. 
       
Иә,  Ілия  Жақанов  -  қазақ  ӛнері  мен  әдебиеті  туралы  сӛз  қозғалған  сәтте 
осынау  қос  саланың  дамуына  ӛлшеусіз  үлес  қосып  келе  жатқан  жан.  Қаламгер 
бойындағы  зор  қайталанбас  таланты,  әсем  сазды әндері,  құнды  зерттеу  еңбектері, 
прозалық  шығармалары  еліміздің  ұлттық  мәдениетінің  дамуына  қосылған  құнды 
дүниелер.  Ол  ӛнерде  де,  ӛмірде  де  бақытты  адам.  Талғамы  жоғары  ӛнер  иесі  қай 
шығармасында  да,  адам  жанының  пернесі  мен  шегін  дӛп  басым,  ғажап  сезімге 
бӛлейді, тебірентеді.   
 
Ілия Жақанов шығармаларының мағынасы терең, әр шығармасы бір-бірімен 
жымдаса  байланысқан,  ұлттық  саз  ӛнерінің  тарихы  мен  теориясына  жан-жақты 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (35), 2014 
 
38 
 
талдау жасап, қамтыған дүниелер. Қай жанрда жазса да ұлттық колоритпен, ұлттық 
нақышпен  жазды.  Қазақ  ӛз  болмысын,  жаратылысын,  тарихын  әнде  қалдырған. 
Қаламгер  шығармаларында  қазақ  әнінің  үлкен  ӛрлеуі,  қалыптасуы,  классикалық 
деңгейге  шығу  жолын  суреттей  білген.  Ән  арқылы,  орындаушы  арқылы  ӛнер 
иелерінің  портретін  сомдайды.  Әуезді  әндер  толғанысымен  прозалық  шығармалар 
ӛмірге келді. Ілия шығармаларының бай тілі, ғалымның зерттеу әдістері мен құнды 
ғылыми  деректері  болашақ  мамандар  үшін,  кейінгі  ұрпақ  үшін  таптырмайтын 
құндылықтар. 
 

жүктеу/скачать 3,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: