ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п
жүктеу/скачать 1,11 Mb. Pdf көрінісі
|
Ezhelgi dauir adebieti Kelimbetov (1)
| НЮлык-огліквгрі. Ежелгі сүЯіксеЯ негізінен ҕор күчке -
Ділж ҰғыквЮры КҲкке (онъ СәңіЯ деп се асаған) және ЖеЯге (ЖеЯ-Ртға) ръйънасън болғанъ саЯифсан жаҕръ мәлім. ҔаЯапайъм сүЯіксеЯ ҲздеЯінің ҕағандаЯън рол КҲк-СәңіЯінің әміЯімен билік жүЯгізіп осъЯ деп сүрінген. Ронъмен біЯге, сүЯіксеЯ сабънасън үчінчі күч болған. Ол — үйдегі ос баръ, бала-чағанъ ҕоЯғатчъ әйел сәңіЯірі Ұмай. Әтелгі оЯса ғаръЯлаЯдағъ ежелгі сүЯкілеЯ (оғъздаЯ, ҕаЯлүҕсаЯ, ҕимаҕсаЯ, с. б.) әлемнің жаЯасълърън, Ҳзін ҕоЯчаған оЯсанъ да дәл оръ сҰЯғъдан сүрінген. Ежелгі сүЯіксеЯ жеЯді, дүние кеңерсігін сҲЯс бҰЯъчсъ (“сөЯс бтлтң”) деп ойлаған. БҰл сҲЯс бҰЯъч:— “ілгеЯт” (күн чъғър), “қтЯыйа” ьғни “кейін” (күн басър), “беЯіие”—“күн оЯсары” (оңсүрсік), “йыЯайа”— “сүн оЯсары” (ролсүрсік) деп асалған. “Күлсегін” жъЯънда Білге ҕаған Ҳз жеЯі мен фалҕънъң кҲпсігін бҰлайча баьндайдъ: ІлгеЯі — күн чъғърънда, Оң жаҕса — күн оЯсарънда Кейін — күн басърънда, 30 Рол жаҕса — сүн оЯсарънда Орънъң ічіндегі фалъҕсъҕ бәЯі маған ҕаЯайдъ. Ал, “Оғъз-наме” апорънда сүЯкі сексер фалъҕсаЯдъң алъп басъЯъ, әркеЯи ҕолбарчъръ Оғъз ҕаған Ҳз балалаЯънъң асън Ай, Күн, ЖҰлдъз, ҔҲк, Сат, Сеңіз деп ҕоьсънъ мәлім. МҰнъң Ҳзі КҲк СәніЯірінде, ЖеЯ-Ртға ръйънтдъң белгірі еді. Оғъз басъЯ жоЯъҕҕа ассанғанда КҲкжал бҲЯі, ьғни аЯлан ҕарҕъЯ ҕағаннъң ран мъң әркеЯін барсап, жол кҲЯресіп жүЯеді. СүЯіҕсеЯ аЯлан ҕарҕъЯдъ киелі аң ранап, оған аЯнап ҕҰЯбандъҕ чаласън болған. Ежелгі сүЯіксеЯ үчін КҲк пен ЖеЯден кейін сҰЯған ҕүдіЯессі күч — әйел сәңіЯірі Ұмай болған. Мәрелен, СонъкҲкке оЯнасълған еркеЯскічсе мънадай жъЯ жолдаЯъ баЯ: СәңіЯі Ұмай, ҕариессі ЖеЯ-Рт Бізді ҕаЯғайдъ, ойлант кеЯек. Ронъмен біЯге, ежелгі сүЯіксеЯ ен даланъ, оЯман-соғайдъ, сат-сарсъ, с. б. күні-сүні сүЯлі ЯтфсаЯ кезіп жүЯеді деп сүрінген. ОлаЯдъң адамдаЯға деген ҕаһаЯън ҕайсаЯъп осъЯт үчін жҰЯс рол ЯтфсаЯға сарассъҕ, радаҕа беЯіп осъЯт ҕажес деп білген. Жалпъ “ЗоЯоарсЯизм ілімі бойънча, әлемдегі нәЯренің бәЯі біЯ-біЯіне мүлдем ҕаЯама- ҕаЯръ сҰЯған екі сопҕа бҲлінеді. ОлаЯ: біЯі — ҕайъЯъмдълъҕ әлемі, екенчірі — зҰлъмдъҕ әлемі, біЯі — рәтлелі дүние, ал екінчірі — ҕаЯаңғълъҕ пасчалъғъ. БҰл екі күчсің аЯарънда үздікріз күЯер жүЯіп жасадъ”. 1 СүЯіксеЯ оссъ киелі ҕҰбълър ерепсеп, онъ піЯ сҰсҕан. ЗҰлъмдъҕ, ҕаЯаңғълъҕ, жамандъҕ әкелесін ЯтфсаЯдъ оспен сазалап, аларсайсън діни ғҰЯъп болған. СүЯік ҕағанъна келген Визинсиь елчірі ЗемаЯфсъң Ҳзін, сіпсі киім-кечегіне дейін ҕалайча оспен аларсағанън асаҕсъ саЯифчъ МенандЯ ҕъзъҕсъ есіп баьндаған деЯексеЯ раҕсалған. Ежелгі сүЯіксеЯ Ҳлген адамдъ чаман Яәрімі бойънча жеЯлеген. ДәліЯек айсраҕ, биіксет жеЯге киіз үй сігіп, Ҳліксі алдъмен рол үйге ҕойған. Рол маңайға ҕҰЯбандъҕҕа әкелген малдъ байлаған. ұлген адамнъң жаҕъндаЯъ жълап-ръҕсап, бесін сілгілеп, чачън жҰлъп Ҳлік жасҕан үйді жесі Яес айналасън болған. Рорыч белгілен- Л .Р Варильев. ИрсоЯиь Яелигий Ворсока. М, 1983, р. 61. 31 ген күні ҕайсър болған кірінің киім-кечегін, баЯлъҕ зассаЯън онъң Ҳз денерімен біЯге еЯсеп жібеЯеді екен. Рорън онъң ктлін жинап алъп, стърсаЯъ ҕолайлъ меЯзімде жеЯге кҲмесін болған. Ҕазаҕрсан мен ОЯса Азиь жеЯін мекендеген сайпалаЯ аЯарънда VI—IX ғаръЯлаЯда Ҳз діндеЯінен бҲлек, мүлдем барҕа жаҕсан атъръп келген діни жүйелеЯ де оЯън алған. Айсалъҕ, сүЯіксеЯ аЯарънда бтддизм, манифейлік, фЯирсиандъҕ діндеЯ де кеңінен саЯаған. СүЯік ҕағанасъндағъ аҕрүйексеЯ аЯарънда, әріЯере. бтд-дизм кең ҲЯір алған. БіЯҕасаЯ сүЯік ҕалалаЯънда манифей және фЯирсиан ҕатъмдаЯъ, бтдда фЯамдаЯъ, фЯирсиан чіЯкетлеЯі болған. Мәрелен, Жесіртдъң Ртьб, СаЯаз риьҕсъ ҕалалаЯънда манифейлік монарсъЯылеЯ жҰмър ірсегені мәлім. Ҕазаҕрсан мен ОЯса Азиьда сүЯкі сілдер Ят-сайпалаЯдъ зоЯлап, ирлам дініне бағъндъЯт ірі негізінен IX ғаръЯдъң роңъ мен X ғаръЯдъң бар кезінде жүЯгізіле барсаған еді. Алайда бҰл асалған ҲлкелеЯді мҰрълман ест пЯохері кейініЯек баЯъп ірке арсъ. жүктеу/скачать 1,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|