“Кмвгио Бүкіл ҕъпчаҕ даларън, ОЯса Азиь мен Цъғър иркЮлжиро”

Алсън ОЯда дәтіЯінде (XIII—XV ғаръЯлаЯ) ЖоңғаЯ ҕаҕпарънан барсап, Дтнай Ҳзеніне 
дейінгі аЯалъҕсағъ Ұлан-ғайъЯ Ҳлкені мекен ескен елдің бәЯі де ҕъпчаҕ сілін білесін, 
сүрінесін болған. БҰл кезде ЕвЯопа елдеЯінен ҕъпчаҕ даларъна келесін, Дечсі ҕъпчаҕ 
аЯҕълъ 
199 
жүЯіп Азиь елдеЯінен Ҳсесін раьфасчълаЯ, елчілеЯ, әркеЯи адамдаЯ, сағъ барҕалаЯ 
ҕъпчаҕ сілін білтге мәжбүЯ болған. 
ОЯър елі кҲЯчілер осъЯған ҕъпчаҕсаЯдъ — половех сеЯ, ал кейде пеценгелеЯ деп асаған. 
Ал, Басър ЕвЯопа жҰЯсчълъғъ ҕъпчаҕсаЯдъ — ктмандаЯ деп асап кескен еді. Ол кезде 
ЕвЯопа елдеЯінде ласън сілі, ал ирлам діні саЯаған Азиь мемлекессеЯінде паЯръ сілі 
Яерми, әдеби сіл болған. 
“Кодекр ктманиктр”— ласън рҲзі. БҰл рҲздің мән-мағънаръ — ктмандаЯдъң кісабъ, 
ҕъпчаҕ сілінің рездігі ьки ҕъпчаҕ сілі стЯалъ жинаҕ. БҰл рҲздік екі бҲлімнен сҰЯадъ. 
Ҕісапсъң біЯінчі бҲлімінде — үч бағана есіп жазълған ласънча — паЯръча — ктманча 
рҲздік беЯілген. РҲздіксі орълайча, үч бағаналъ есіп кҰЯт есе ҕажес болған. ұйскені 
мҰндай рҲздік ҕъпчаҕ даларъна Басър ЕвЯопа елдеЯінен келгендеЯ, ьғни ласън сілін 
білесіндеЯ үчін де, Цъғър жаҕсан келген адамдаЯ, ьғни паЯръ сілінде рҲйлейсіндеЯ үчін 
де, пайдалантға ҕолайлъ еді. 
“Ҕодекр ктманиктрсъң” екінчі бҲлімін — ран ҕилъ аңъз-әңгімелеЯ, еЯсегілеЯ жинағъ 
детге боладъ. Екінчі бҲлімнің маҕрасъ — ктмандаЯ аЯарънда фЯирсиан дінін тағъздат 
болра кеЯек. МҰнда фЯирсиан дінінің пайдаръ жайъндағъ сүЯлі тағъз-Ҳриес рҲздеЯ, 
фЯирсорсъң ҲміЯі фаҕънда, МаЯиь Ананъң әтлиелігі стЯалъ, киелі апорсолдаЯ жҲнінде 
діни фикаь-аңъздаЯ баЯ. 
“Ҕодекр ктманиктрсің” сүпнҰрҕа ҕолжазбаръ ҕазіЯ Исалиьнъң Венехиь ҕаларъндағъ 
әтлие МаЯк чіЯкетінің кісапфанарънда раҕсатлъ сҰЯ. БҰл чъғаЯманъң біЯінчі бҲлімін, 
ьғни ласънча-паЯръча-ктманча рҲздігін сҰңғъч Яес уЯанхтз сіліне атдаЯъп, 1828 жълъ 
ПаЯиж барпалаЯънъң біЯінен жеке кісап есіп чъғаЯған ГенЯиф Юлий КлапЯос (1783—
1835 ж.) болдъ. Асаҕсъ оЯиенсалирс Г. Ктн 1880 жълъ ҕолжазбанъң екі бҲлімін де солъҕ 
ласън сіліне сәЯжіма жарап, Бтдапечс ҕаларънда барсъЯъп чъғаЯдъ. БҰл кісап 1884 
жълъ Р-— ПесеЯбтЯгсе немір сілінде чъҕсъ. Онъ немір сілі-не атдаЯған В. Радлов еді. 
Даниь ғалъмъ К. ГЯенбек ҕолжазбанъң сүпнҰрҕарън (уакримң^ерін) 1936 жълъ жеке 
кісап есіп барсъЯсъп чъғаЯдъ. 
БҰл кісапсъ сҰңғъч Яес ҕазаҕ сілі сҰЯғърънан егжей-сегжейлі зеЯссеген ғалъм Ә. 
ҔҰЯъчжанов болдъ. 
200 
“Кодекр ктманиктр” әдебиес сант ғълъмъ сҰЯғърънан әлі аЯнайъ зеЯсселген емер. 
Біз әңгіме есіп осъЯған рҲздіксе ҕазіЯгі ҕазаҕ фалҕънъң әдеби сілінде жиі ҕолданъласън 
рҲздеЯ мен рҲз сіЯкерсеЯі кеп ҰчъЯарадъ. Кісапсыш алғачҕъ бесінен, ьғни “А” әЯпімен 

барсаласън рҲздеЯден біЯнече мърал келсіЯейік. Мъралъ: “ас”, “аса”, “Ұлъ аса”, 
“азамас”, “айна”, “ай баръ”, “айъл”, “аҕ”, “аҕ ҕой”, с. б. 
РҲздіксің екінчі бҲлімінде ран сүЯлі жҰмбаҕсаЯ, Ҳлең-жъЯлаЯ, діни кісапсаЯдан чағън 
үзінділеЯ келсіЯілген. РолаЯдъң ічінде мънадай ҕазаҕ жҰмбаҕсаЯъ кездереді: 
ІчеЯ, жеЯ, ініне кіЯеЯ, (чечті: пъчаҕ) 
Бтъ баЯ да, ізі жоҕ. (чечті: кеме) 
Атзън ачра, Ҳңмені кҲЯінеді. (чечті: ерік ачҕанда 
кҲЯінесін үй оЯсаръндағъ ос) 
Сап-сап самъзъҕ, 
СамасҰғън самъзъҕ, 
КҲлеңкеден кеп 
КүйесҰғън самъзъҕ (чечті: кҲбелек) 
Ұзън ағач барънда 
Ұлъ бісір бісіЯдім. (чечті: керет) 
Аҕ үй, атзъ мҰЯнъ жоҕ үй. (чечті: жҰмъЯсҕа)
Жазда жабтлъ соҕпаҕ жасъЯ. (чечтчі: кіЯпі)
Жазда жатлъ ҕатър жасъЯ. (чечті: жълан) 
ЕЯсе сҰЯдъм. Алъп ҰЯдъм. (чечті: ерік)
Белдетде бер ас, 
Береті де ҕарҕа ас. (чечті: бер ратраҕ)
Ренде, менде жоҕ, 
РеңгіЯ сатда жок, Осса, сарса жоҕ,
Ҕъпчаҕса жоҕ. (чечті: ҕҰр рүсі) 
“Кодекр ктманиктр”— ҕъпчаҕ даларънда XI—ФЦ ғаръЯлаЯда жазълған, рол кездегі 
ҕъпчак, сілі мен әдебиесін зеЯссет үчін ара ҕҰндъ масеЯиалдаЯ беЯесін жазба еркеЯскіч 
болъп сабъладъ. 

Ронъмен, ҕазаҕ әдебиесінің ежелгі саЯифънда Алсън ОЯда дәтіЯі (XII—XV ғаръЯлаЯ) 
деп асаласън үлкен біЯ саЯифи кезең баЯ деп білеміз. БҰл дәтіЯде аҕън ФоЯезмидің 
РъЯдаЯиь бойънда стъндаған “Мтфаббас-наме” поамаръ, Еділ бойъндағъ РаЯай 
ҕаларънан чъҕ- 
201 
ҕан белгілі аҕън Райу РаЯаидің “Гүлрсан бис-сүЯк” дарсанъ, Мамлбк (Египес) 
мемлекесінде ҲміЯ рүЯген ҕъпчаҕ аҕънъ ҔҰсбсъң “ФҰрЯат та ЦъЯън” поамаръ, 
ДүЯбексің “Жүріп-Зълифа” дарсанъ ҕъпчаҕ-оғъз сілдеЯінің негізінде жазълғанъ мәлім. 
Рондай-аҕ оръ кезеаде ҕазаҕсъң сҰңғъч саЯифчъръ ФайдаЯ Дтласидің “СаЯифи 
Рачиди”, ҔадъЯғали ҔорънҰлъ ЖалаиЯидің “Жамиғ-ас-сатаЯиф” (ЦежіЯелеЯ жинағъ”), 
ЗафиЯиддин БабъЯдъң “БабъЯ-наме” ассъ чъғаЯмалаЯъ жазълған еді. Асаҕсъ саЯифчъ 
Әбілғазъ бин АЯаб МҰфаммедфаннъң “ЦежіЯе-й сүЯк” (“СүЯіксеЯ чежіЯері”) және 
“ЦежіЯей сеЯекіме” (“СүЯікмен чежіЯері”) деп асаласън екі чъғаЯмаръ да ҕазіЯгі сүЯкі 
сілдер фалъҕсаЯдъң әдебиес саЯифъна ҕорълған елетлі үлер болдъ. 

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: